Пән бар, оқулық жоқ. Оқулықтың жылдағы бітпейтін жыры күннен-күнге ушығып барады. Әсіресе, мектеп алды дайындық сыныптарына қатысты шу басылмай тұр. Сатып алу керек деген 18 түрлі кітаптың бағасын санап, шошынған ата-аналар, премьер – министрдің және жылда реформа ойлап тапқыш білім министрі Ерлан Сағадиевке «Халықты тонауды тоқтатыңыз» деп ашық хат жолдай бастады.

Бұл туралы 31 арна хабарлады.

Баласы биыл дайындық сыныбына барған Бақытгүл Молдашева сабақ басталғалы бері оқулық іздеп шаршадым дейді. Әу бастан-ақ оларға мектеп кітап берілмейді деп бірден ескертіпті. Тұрғын онсыз да күндері бір жалақыға қарап отырған қара халық үшін кітап сатып алу қиынға соғып тұр дейді. Өйткені баланы мектепке дайындауға оқулықтан бөлек киім – кешегі мен оқу –  құралдары тағы бар екенін айтады..

“Сатып алуымыз керекпіз. Жағдайы келетін адамға қиын, не то что жағдайы жоқ адам.  22 мыңға шығады деп жатыр. Әзірге міне 10 000 -ға таптық. Ақшамыз болса да таба алмай жатырмыз”, – дейді тұрғындардың бірі Бақытгүл Молдашева.

Биылғы жаңа бағдарламаға сәйкес дайындық сыныптарында барлығы 19 пән бойынша сабақ жүреді. Ал осы 19 пәнге керек кітаптарды қазіргі нарықтағы баға бойынша есептеп көрсек:

Мәселен  сауат ашу негіздері 1800 теңге тұрса, математикалық ұғымдарды қалыптастыру дәптері 2600 теңге тұрады. Одан кейін ағылшын тілі 2100 теңге, ал орыс тілі пәнінің құны 2800 теңге. Бұл тек оқулықтардың ең керек, басты дегендері ғана. Ал қалған 14 пәннің бағаларын есептей беріңіз.

Дегенмен қалалық білім бөлімдегілер ата -аналарды кітап сатып алуға міндеттемейміз дейді. Жағдайы болса алады, жағдайы жоқтар  дәптерді пайдалана алады екен. Бұл жөнінде барлық мектептерге ескерттік деп отыр.

Білім саласына жауаптылардың айтуынша, дайындық сыныптарына алынуға тиісті оқулықтар бюджетте қаралмаған. Сондықтан да оқулықта алу алмау әр ата ананың өз құзырында.

Мои документ Текті жан тәрбие сыйы,кісі-тәрбие жемісі

                     Текті жан- Тәңір сыйы,Текті кісі -тәрбие жемісі     
     Алла сөзін жеткізуші Інжіл (Библия) мен Құранда ерлі-зайыпты­лардың қосылуынан бөлінген ұрық негізінде пайда болған ана жатырындағы бейнеге 40 күннен кейін жан салынатыны айтылса, ғылымда 42 күннен кейін нәрестенің түрлі қимыл жа­сай бастайтыны дәлелденген.Енді оны қарапайым пендеге ұғы­нықты етіп түсіндіру үшін, моторсыз маши­наның дүрілдеп орнынан қозғала алмайтыны тәрізді жансыз тәннің қимыл жасауға дәрмен­сіз­дігі ойға оралады. Сонда 40 күннен кейін іште жатқан шаранаға періште жан салса, адам өлерінде сол салынған жанды екінші бір періш­тенің көзге көрінбей келіп алатыны шығады. Жан алуға келген Әзірейілді бәтін көзі бар, демек әдеттегі адамда жоқ, ерекшені көру қабілеті бар әулиелер, немесе өлгелі жатқан адамның өзі ғана көре алады. Ендеше, өлгелі жатқан адам: “Әне келді!” деп, біз көрмей­тінге қол созса, біз оны: “Сандырақ­тап жатыр” демеуіміз керек. Адам өлгелі жатқанда мысықтың үрейленіп мияулауы, сол үйден кетуге асығып, есікке ұмтылуы, сыртта үйшігінде жатқан иттің ұлуы оларда “бәтін” көз бар екенін, тек олардың не сезгенін бізге адам тілімен жеткізе алмайтынын зерделеген жөн. “1917 жылға дейін қазақ халқының пәлен пайызы ғана сауатты болған”-деген­дерге айтарымыз: “Сауаттылық тек кітап оқи білумен өлшенбейді” Оған дәлел, бұрынғы “оқымады” делінген қазақтың өзі біреуді “өлді” деп айтпай, “қайт-ты” деуінің, кісі жер­леуге әйелдерді апармауының мәнісі: “Алла өзі берген жанын өзі алдырды, демек жан Алладан келіп, қайта қайтты. Ал, бейіт басы­на әйелдер барса, жылауы мүмкін, ол Алла ісіне қарсылық, өлген адамның сол күнге дейінгі өмірін қанағат етпеу” дегенге тіреледі. Сондықтан да данышпан Абай:«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес.“Мені” мен “менікінің” айрылғанын. “Өлді” деп ат қойыпты өңкей білмес. Ақыл мен жан-мен өзім, тән-менікі,“Мені” мен “менікінің” мағынасы-екі.“Мен” өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,“Менікі” өлсе өлсін, оған бекі,-деді ғой.Бұдан шығатын түйін: Алладан берілген жан, яғни “мен” дегені өлмейді, не жұмақта, не тозақта о дүниеде мәңгі өмір сүреді(Қ.уандық Мәшһүр Жүсіп.)
           Абай адам болмысын:«Адам үғылы екі нәрсеменен: бірі - тән, бірі - жанОл екеуі орталарында болған нәрселердің қайсысы жибили, қайсысы кәсіби - оны білмек керек. Ішсем, жесем демектің басы - жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды. Азба, көппе, білсем екен, көрсем екен деген арзу, булардың да басы - жибили. Ақыл, ғылым - бұлар - кәсіби», - деп көрсетедіСондай-ақ,«...құдай тағала бұл ғаламды ақыл жетпейтін келісіммен жаратқан, онан басқа, бірінен бір пайда алатұғын қылып жаратыпты. Жансыз жаратқан-дарынан пайда алатұғын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан пайдалан-атұғын ақылды инсанды жаратыпты.Хайуандарды асырайтұғын жансыздарды еті ауырмайтын қылып, жан иесі хайуандарды ақыл иесі адам баласы асырайтын қылып, һәм олардан махшарда сұрау бермейтұғын қылып, бұлардың һәммасынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан.»Мұнда жанның үш түрлі болатындығы, «адам жаны» олардың асқар шыңы екендігі көрсетілген. Шәкәрім: «...ар-ұждан адам жанының қалауы, қажеттілігі, өйткені жан ешқашан да жоғалмайды...» дейді. «Тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар.Бірі, дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке тіпті, ұқсайматын бір түрлі өмір бар.Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет - өлгеннен соңғы өмір жолы дейді.». ”Барлықтың (Шәкәрімше-дене) түп себебі-жаратушының білім, қүдірет шеберлігінде өлшеу жоқ. Дәлелдерім: Ғылым жолында бұл барлықтың ешнәрсесі өздігімен бар бола алмайды да, қозғала алмайды. Бұған себеп керек. Сол себеп жаратушы болады. Егер, сол себепсіз бар болған нәрсе емес, дәлелім-оларда қозғалыс бар, қозғалуда жүрісінің өлшеуі бар. Өлшеулі нәрсе өзі бар болған емес. Егер қозғалыс (притяжение, отрицание) өзіне тарту, әрі итеру заңымен делінсе, ол қозғалысқа да себеп керек”-деп қорытқан.Осығын негіздеп,ол,«үш анығын» тұжырымдаған: Бірінші-мәңгі өзгерістегі Универсумда барлығына себепші жаратушы ие. Екіншісі – бұл жаратушы барлық тірі мен тірі емеске жан береді, адам өлген соң, одан әрі тазарып, жоғарылайды,өздігінен өмір сүреді.Үшіншісі -жанның жоғарылап,тазаруы үшін адам ұжданға сай арлы өмір сүруі керек. Шәкәрім адамдарды осыған шақырған. ХІV-XV ғасырларда өмір сүрген ғұлама, шипагер Өтебойдақ Тілеуқабылұлы:«Адам заты, тіршілігі, тоғалығы, мінсіз бітістігі әуелде ата-анада жаралмақ, одан туылған ұрпаққа жалғаспақ…Алланың адам затын жаратқандағы берген ең зор бағы, бақыты, дәулеті-тек қана мінсіз бітістік. Міне, бұл-тұлғалық, мүшелік мінсіздік. Мінсіздікте, тұлғалық тоғалық ніл-қан,»– деп ғақлиялық тұжырыммен түйіндеген.(Ө. Тілеуқабылұлы. Шипагерлік баян. Алматы, 1996.).           
Біздің тұжырымымыз: «Адамзаты-тән және жаннан тұрады.Тән аталық және аналық ұрықтың ана бойындағы «бейіште» үйлесімді ұшырасуынан түзіледі.Мұндай қабылетті Жаратушы Адам Ата мен Хауа Анаға құдырет етіп,ұрпақ таратып,өсіп-өну үшін жасап,нәсіп еткен.Ондай құдырет адамзат ұрпақтарының бәрінде бар.Ал,жан-ана жатырында үйлесім тауып,тұқым бейнелік-шаранаға айналғаннан кейін періште арқылы берілген,Жаратушының нұрлы-сырлы сыйы.Ол өте асыл,әрі мәңгі.Қажетті шағында , періште арқылы Жаратушы,қайырып алады,шынайы бейіште сақталады.Жан-тәннің жүрегіне қонақтайды».     
       Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және құбылмалы процесі. Балада ататектен туа біткен белгілі сезімдер  мен мінез бар(бұрын жоқ деп келдік Бұған қарсы пікір де бар «Баланы туғаныңмен мінезді тумайсың!»). Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде толысып жетіледі(бұрын қалыптасады деп келдік) Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Біздің пайымдауымызша;тұқым қуалаушылық-ұрпақтың ата-тектен алған еншісі- биологиялық--рухани ұқсастығының белгісі,нышаны.Ол-ата-тектен ұрпаққа қан арқылы және періште әкеліп салған жан арқылы беріледі.Қан арқылы ата-тектік бет-бейне,өң-түс,қимыл-әрекет, тіл,діл,дін, мінездік нышандар ұласады.Жаратушыдан жолданған жан арқылы ата-тектік ақыл-дарын,сезім-қабылет,рух-қуат дариды Біз осы негізде өмірге келген жан иесін-ТЕКТІ ЖАН деп отырмыз.Қан арқылы берілген тектілік негіздері осы шақта ғылыми жолмен толық дәлелденген.Ататектен мінез нышандары берілетіндігін Фараби бабамыз: «адам жақсы мінез-құлыққа жетілгенге дейін оның өзінің табиғатына біткен әлеуметке сай келетін мүмкіндіктерді іске асыру қажет.»-десе,Абай атамыз; бала екі түрлі мінезбен туады деп санап та көрсеткен: Джон Локк(1632-1704)-тың :«... олардың тумысынан болатын мінез-құлық қасиетін толық өзгертеміз деп есептемеуіміз керек,»- деген  ескертуін де: естен шығарған жоқпыз.Жан арқылы берілетін тектілік нышандары қаншама күрделі болғанымен,Алла тағалла өлшеп берген шанағынан аса алмасақ та,қазақтың даналары, ойшыл ғұламалары,әлемдік ақыл-ой алыптарының тұжырымдары, зерттеуші бүгінгі дәуір ғалымдарының теориялары мен ілімдері әжептіәуір жәрдем бере алады.Сондықтан текті жанды(жеке адамды) текті тұлға(кісі) болдырып қалыптастыру амал-айласын,әдіс-тәсілін,педагогикалық-психоло-гиялық шарттары мен талаптарын айқындаған көзқарас жүйесін-текті тұлға тәрбиелеу теориясы деген едік. Текті  жан  қалпынан Кісі тұғырына көтерілу процесіне қоғамдағы қалыптасқан ахуал, отбасындағы этностық тәлім тәрбие, білім берген оқу ордасы, ата бабасынан мирас болып бойына сіңетін генетикалық өзгешеліктері, айтулы психикалық процестердің жүзеге асу ерекшеліктері әсер етеді.Ұлттық тәрбиенің өлмес негізі,рухани күші оның өмір сүру  болмысынан туындаған өзіндік ұлағаты, тәжірибесінің молдығы, рухани мұрасының тереңдігі мен өнегелігінде жатыр. Қазақ қашанда ұрпағының толыққанды тұлға-(КІСІ)  болып қалыптасуына атсалысып, тәрбиелеудің барлық құралдары( жырлары, әпсаналары, ертегілері,ойын т.б.) арқылы нәресте шағынан ұлттық тәрбиені( бауырмашылдық, адалдық, адамгершілік, үлкенге ізет, кішіге қамқорлық сияқты  барлық адами қаситтерді) бойына сіңіріп отырған. Психологтарға үйреншікті ой бойынша тұлға әлеуметтік ортада өмір сүріп, тәрбиелену негізінде дамиды. Адам әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан әлеуметтік өзара әрекеттерге түседі. Ең бірінші араласу тәжірибесін бала сөйлемей тұрып-ақ өз жанұясында алса, кейін үнемі субъективті тәжірибе жинайды. Ол тәжірибе кісінің (тұлғаның) ажырамас бөлігі. Осы процесс, сондай-ақ кейін текті жанның(индвидтің) әлеуметтік тәжірибесін белсенді жандандыратындықтан әлеуметтену деп аталады. Педогогия бала туралы ғылымдарды: психология, педагогика, физология, психотехника, т.б. комплексті түрде біріктіретін, баланың жан-жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беретін синтездік ғылым болып табылады. Ғұлама ғалым Х.Досмүхамедұлының өз еңбектерінде бала психологиясының қалыптасу жолдарын, қазақ халқының үлттық ерекшеліктерін негіздей отырып түсіндіреді. Оның педогогия саласында жүргізген зерттеулерінде: қазақ баласының шыр етіп жерге түскеннен бастап кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән-жырдың құшағында өтетіндігі, әдетте оның бірінші еститін үні - анасы айтқан бесік жырының әуені талданып көрсетілген. Қазақ баласын тәрбиелеуде дыбысты-ырғақтардың басты орынға шығуы- қазақтар өмірінің кез келген жағдайында өлең шығарып, ән айтуы себеп болған. Х.Досмүхамедұлының  осы орайдағы  ой-пікірі де,бізге демеу бола алады.   
Н.Құлжанова(1887-1934). мектепке дейінгі тәрбиенің басты бағыттарын анықтап, .қоршаған ортаның ықпал-әсерінен туындайтын психологиялық өзгерістерді де кеңінен талқылаған ғалым.Сәбилердің кісілікке жету жолында кездесетін кедергілерді,сол дәуірдегі қазақ өмірімен ұштастыра отырып айқындап,оларды болдырмау жолын көрсеткен ақыл-кеңестерді сиғызған ,ата-ана,тәрбиешілерге арналған отбасылық оқулық жазып қалдырған,тамаша талант иесі,ұстаз ана.Мәселен, “Ойын – оның шын тіршілігі… Төңіректегі нәрседен өзіне қызықтысы ғана көзіне түсіп, ықылас тартады. Және бір мінезі-сөйлеуге жалықпайды. Тынымсыз қимылының бәрі сөзімен жалғасып жүреді. Көрген нәрсесіне ықыласы жеңіл, тұрақсыз… Көрген нәрсесін айтқанда ұмытқан жерлерін ойдан толықтырады”… дей келіп үш пен жеті жастың арасындағы балдырғандар бойында кездесетін физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді сөз етеді.Ол ересектер мен сәби, бөбектер арасындағы қарым-қатынас мәселесіне де ерекше көңіл бөледі: “Балаға сусындай керегінің бірі – сөйлеу. Түрлі білімнің түбірі, негізі – баланың сөйлеуі, білуге құмарлығы. Сұрағына жауап бермей “мазамды алма” деп, үнемі баланың бетін қайтару арқылы білуге құмарлығының негізін жоғалтып жіберуге болады”, – дей келе, автор бала ойынының айналаны тани-білу құмарлығымен ұштасып жататындығын ескертеді. Н.Құлжанова баланы жас кезінде көбінде табиғат аясында бағып-қағудың тиімділігін айтады. Ол осы пікірін әрмен қарай жалғастыра келіп: “Әрбір құлықты, жақсы адам мінезінің түпкі негізінде болатын еңбек ету, көңіл және дене тазалығының машықтары бала әдетіне кіріп, сіңіп қалады, төңіректегінің бәріне еліктегіш, талшыбықтай икемді, нәзік келеді”,-деп автор ойын баласының мектеп жасына дейінгі бүкіл тыныс-тіршілігі оның мектепте алар тәлімінің әзірлік сатысы болып табылатындықтан осы кезеңдегі тәлім-тәрбиеге ерекше мұқият қараудың маңыздылығына тоқталады.Осы құралыпты сәбилерді тәрбиелеу,балатану ой-пікірі сөз жоқ біз үшін тұғырылы тірек бола алады.Міне осы қатарлы,қазақтың ұлық ұстаздарының педагогикалық ой-пікірлері,сондай ақ, биохевризмдік,педагогиялық тұжырымдар, К.Дьюбайстің модальды тұлғасы,тұлғаның интеракционды теориясы ( У.Майшел),Э.Эриксон тұжырымдамасы т.б. ілімдер мен ғылымдар бізге жат болмауы керек.Сонда, немене,  материалистік педагогика шет қалғаны ма?Жоқ.Оның да,тәрбиелеуге,қатысты тамсандырған тамаша теориялары бар.Мысалы,жас өспірімдер мен жас жеткіншектердің даму ерекшеліктері мен психологиялық өзгешеліктері туралы ілімдері мен білмдері,көшпелі тұрмыстан толық болмаса да,жедел отырықшылыққа айналған қазақ қоғамы үшін берері де.айтары да көп.         
Текті жан кім екені  анық болды.Бұл Жұмыр жерде,тексіз жан тағы бар ма?Болғанда қандай.Олардың өмірге келуі ататектен берілетін сыбағаның салмағы төмен болуынан және ұрықтың таза болмауынан болып отыр.Ұрық тазалығын сақтауда қазаққа жетер бір де бір ұлт жоқ.Бұл нақтылы сынақтан өтіп,зерттелген тұжырым(Оңтүстік Кореяда.Сондығы шығар қазақ тектілігінң тәжірибесін зерттеушілер соңғы кезде көбейіп барады).Ал,өзіміз үшін осы тәжірибені игеру және тексіз жанды мына алмағайып заманда әкелмеуді мұрат тұтып,тексіз жанның тууына тосқауыл қою қажеттілігі туғандықтан текті тұлға тәрбиелеу теориясын көтеріп отырмыз.. Адам ұғылығы жан мен тән дедік. Жұмыр басты пенденің  Алланың берген ғұмырын бұл жалған дүниеде белгілі мерзімде  кісілік тірлік жасап,тектілік танытып, бақытқа кенеліп, асқақ көңілмен,ажарлы бейнемен рухани нұрға бөленіп,шалқып өткізуге міндетті.Алла оны итшілеп өмір кешіп,тексіздің тұңғиғына батып,өлімсіреп мүсәпірлікпен ғұмыр кешсін деп жаратқан жоқ.Ол ұшін қажетті барлық мүмкіндікті,жағдаятты нәсіп етті. Тән мен жанды бағу үшін амал-айла керек,білім мен білік, ақыл-парасат қажет.Ең әуелде тән мен жанға азық керек.Кісіге аштықтан өлмеу үшін нәрлі ас-тағам керек,адамшылықтан азып кетпеу үшін нұрлы ақыл керек.Текті тұлғаның тән азығы-ас-тағам,жан азығы-рух.     
Ас-тағамнан таршылық көрсек арықтап жүдейміз,күш-қуатымыз кемиді.Сол сияқты ақыл-парасат,рух-қуаттан таршылық көргендер арсызданып азады.Тіптен төрт аяқты хайуаннан сорақы,оның құлқыны зораяды,нәпсісі қозады.Рухани ашаршылыққа ұшырағандардың жан сарайы ұзаққа құр тұра алмайды.Қасиетті орын бос болмайды дегендейін рухсыз жанды міндетті түрде жын иеленеді. Жын адамның ақыл-ойын күш қуатын жамандық жасауға пайдаланады.Яғни шайтандыққа ұрындырады.Адамның бүгінгі күнгі қабылдаған тамағы ертеңгіге ас болмайды.Тәні сақталып тұру үшін адам өмір бойы күн сайын тамақтанып отыруы  керек.Бірақ,осыдан болып тән-дене мәңгі сақталмайды.Ол қартаяды, тозады,ақыр сңында өледі,табыт болып топыраққа айналады.Ал,жанның жөні бір басқа.Егер текті тұлға-Кісі Жаратушы да,Жасаушы Құдыреті күшті Құдайдың Киелі  Рухынан өмір бойы үздіксіз нәр алып отырса,оның жаны жақсылықтың құрымас қайнар көзіне айналады да үнемі жасарып,жаңарып отырады.Өкінішке орай,жындар әлемі адам жанын жамандықпен құрсаулап ұстап тұрады.Міне осы құрсаудан қалай құтыламыз?
     Текті жан денесі болдырып босап кетпей,үнемі тың тұру үшін,оған ДЕНЕ тәрбиесі қажет.Жын соғып Ақиқаттан адасып кетпеу үшін ЖАНҒА рухани тәрбие қажет.Анығырақ айтқанда,тән мен жанға өздіріне Алладан лайықталған азығын беру қажет.Күні бүгінге дейін тәнге лайықты тәрбиені шамамызша,жан-жақты беріп,үйретіп ұқтырумен келеміз. Бұл іс-әрект- ғасырға таяу уақытта материалистік педагогика мен психологияға оның алтын заңдарына негізделіп жүргізілгендіктен тәрбиеде жасандылық пен сыңаржақтыққа тап болып, «ғылыми педагогикамыздың» беделін түсіріп алдық.Ал,жан азығы болған рухани тәрбиеде мәдениетіміз бен тіліміздің,діліміздің әлеуетін қаншама пайдалануға талпынсақ та,ұлттық құндылықтарды толығымен кешенді пайдалан- бағандықтан шамасы жетпей қалды.Ұлттық құндылықтар мен мәдениетімізге шекшие қарап,менсімбейтін мінез тауып алдық.Олардың тәрбиелік әлеуетіне шек келтіретінді шығардық.Рухани тәрбиенің алтын өзегі болған, жалпақ жұрттық сипат алған имандылықты дінге қатысты деп танып тәрбиелеу әлемінен шығарып тастадық.Текті жанға ататектен қан арқылы және жан арқылы берілген талант-дарын,сырлы сезім,мінез-құлық, тәрізді тектілік нышанына сенбедік.Ол туралы қазақ халқында қалыптасқан, тұжырымдар мен түйіндерді мойындамадық.Шынтуайтқа келгенде,Қазақстанда,бүгінгі таңда,жас ұрпақты тәрбиелеу және білім бері жүйесі де,оның ұстам бағыты да,ғылыми негізі де тығырыққа тіреліп,күйзеліске тап болды.Міне,осы жағдайға шөкімдей болса да себі тиеме деп «Т.Т.Т.Т» атты ұсынысты алдарыңызға тартқан едім.         
       Текті тұлға-қазақ ұғымында  КІСІ  делінеді.Текті жанның кісі болу жолы,қалыптасу сатылары мен кезеңдері Тәрбиелеу қазақ ілімінде жан-жақты қарастырылған. Қазақ ұғымында,олардың түп тұқиянынан бері жалғасқан хас дәстүрі-КІСІЛІК және КҮРЕСКЕРЛІК. Кісі деп белгілі бет бейнесі бар,күш қуаты,ақыл ойы толысқан,қазақша ойлап-сөйлеп, қуанып-мұңая алатын,сүйіп-жирене білетін,көңілі асқақ,көкірегі ояу,көзі ашық –ұлт өкілі.Дәлірек айтқанда қазақтың ұлт өкілін дайындап,беретін арнаулы тетікте өңделген –адам.Ол-кісілігі зор екен немесе кісілігі жоқ екен деп бағаланады.Халық: адам болар баланың,кісіменен ісі бар,адам болмас баланың,кісіменен несі бар,-дегендегісі-осы кісі.Кісілік- өмір тәжірибесінің нәтижесінде қалыптасқан жеке адамның адамгершілік іс- әректі мен мінез-құлқының жақсылық көрінісі.Мұрат етіп,кісілік дәрежесіне жеткен адамды армандау барлық халықта бар үрдіс.Нағыз адам(орыс),кемел адам(қытай), үлгі кісі(үнді),тәңірлік жан(монғол),тақуа адам(мұсылмандар) т.б. Кісілік- адамдарға деген ізгі ниет,құрмет,жанашырлық пен сенім,кеңпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық.Қадыр Мырза Әлі атамыз: «Кісілік кісі таңдамайды.Ол қой бағып жүрген қатардағы қазақтан бастап, ел басқарып жүрген елеулі азаматтарға шейін, бір де біреуін жатырқамайды. Бірақ ол екінің біріне бұйырмайтын, адамның адамына ғана, соның жүрегіне ұя салатын қымбат қасиет.Ж.Баласағұн бабамыз: «Десең өзің қадір-құрмет табайын,Кісілерді қадырлей біл ағайын.Білгің келсе кісі әсілін анықтап, Көңіл,қылық,тіл-бұл істі танытпақ.Кісілікке кісілік еткен-ер кісі.Ақылды-есті- кісілердің кісісі,Білімділер-кісілердің кішісі.»Билер антындағы :«Кiсiлiкке қайшы iске қарап тұрмау; Кiсiлiкке қайшы сөзге бас шұлғымау;Кiсiлiкке қайшы былыққа батпау; Кiсiлiк қасиеттi ақтау, құдiреттi баптау» Қазақ дүниетанымындағы «кісі» сөзінен «кісілік» ұғымы туындайды. «Кісілік» деген адамның намысы, өзіне-өзі жасайтын құрметі, өзін-өзі сыйлауының белгілі бір деңгейі, кісіліксіз адам – тағдыр тәлкегіне түскен – мүсәпір. Кісіліктен бір арылып қалған сананың ендігі жерде өз - өзіне келіп, толысуы екі талай іс. Адамдар басқаның көңілін табамын деп жүріп «кісіліктен» айырылып қалуға болмайды, өйткені, «кісілік» адамның өзегі, оны жетілген адам дәрежесіне көтере алады Кісі-кісілік қасиетімен анықталады.Кісілік қасиетті Ұлы Даланың Ұлық ұстаздарының қай-қайсысы да саралап көрсеткен.Соның ішінде Ж.Баласағұнның орны ерекше.Айталық,Ұлы Ұстаз:Кісілік – адамгершіліктің негізгі тұтқасы, адамилықтың биік шыңында тұратын құнды қасиет.Адамды адам етіп құрметтеудің, бағалаудың белгісі ретіндегі сапалық көрсеткіші,-деп көріп,кісілікке тән сипаттарды былай бөліп көрсетеді:  «тіл – адал сөйлеп, шындығын айту; әділет - әділдікті сақтау, ар-намысты қорғау; жомарттық – қайырымды, кеңпейілді, ақжүрек және қол кең болу; қайсарлық – елін-жерін қорғау, жаудан сақтану.»  Ж.Баласағұни адамның бойындағы кісілік қасиетін жоғары қоя отырып, кісі ділі, тіні, негізі – кісілігімен ғана Адам деген құрметке ие екендігін ашып көрсетеді: «Кісі екенсің, тінің сенің – кісілік, Кісілерге адамдық ет кешіріп... Кісілікпен танытасың затыңды, Кісілікпен шығарасың атыңды. Кісілерді кісі еткен кісілік, Кісілікпен аты шығар кісінің... Кісі ізгісі – қайрымды кең кісі, Ел сарасы, кісіліктің белгісі... Әділдік –құт. Құт құрығы- кішілік. Әділдіктің заты – тұнған кісілік. Елдіктің өзегі – білік, кілті – тіл, қадір-қасиеті – кісілік.Ғұламаның «кісіліктің» мәнін ашып көрсету бойынша айтқан даналық тағылымдары тым терең,әрі құнды.Текті жанды –Кісілікке жеткізу үшін - кісіліктің әліппесі ретінде Ж.Баласағұни  ілімі бағалануы тиіс. Адам баласының адамгершілік қарым- қатынасындағы атаға, руға, ұлтқа бөліп, адамдық асыл сезімдерге жол бермей, күндестік, бақталастық, дүние таластықты тудыруға, әдепті бұзып, адамгершілікке қиянат көрсетіп, қылмыс жасау текті сыйламаудан, адамдық қасиеттерді қастерлемеуден туындайды Ж.Баласағұни тектілікті тұқым қуалаушылық шеңберінен шығарып, адамгершілік асыл қасиет деңгейіне көтереді. Ол тектіліктің тұқым қуалау арқылы да адамның бойына тарайтынын жоққа шығармайды. Оны мына ой-пікірлері дәлелдейді: Елік ойын мәтелдеді, балады: «Текті ердің текті ұрпағы қалады!»... Тегі жақсы болса, жақсы адам да Жақсыларды құрмет тұтар әмәнда. Ғұламаның данышпандығы тектілікті тәрбие арқылы қалыптастыруға болатын тұлғалық сапа ретінде анықтауы болып табылады. Оның негізгі мәні – «әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білесің, бабаңды қастерлеп, бабаның өнегесін орындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы, бүкіл адам баласына лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді танытасың» деген ой-түйін: Текті атаның баласы туыс іздейді, Тексіз атаның баласы ұрыс іздейді. Асыл болса кімнің ата-тегі егер, Одан елге пайда тиер, сене бер!. Тәрбиенің жетекші роліне сүйене отырып, тек - адамдық қасиет, өйткені әрбір тұлғаның тегі – Адам, сондықтан оны тұлғаның бойында қалыптастыруға болады деген тұжырым жасайды: «Бектер сөзі тілді буып алмасын,Текті сөздің тек әділін арнасын... Ізгі іс істесең – текті тірлік сүргенің, Жауыздығың - көрге тірі кіргенің.»Осымен алғашқы ойды түйіндесеқ: текті жан-Тәңірдің тартқан сыйы,Кісі тәрбиенің жемісі болмақ.
       Қобдабай  Қабдыразақұлы(ғалым-жазушы)   27  қыркүйек 2017

"Жаңа форматты оқыту-кәсіби кемелденуіміздің жаңа жолы"

"Басты мақсатымыз - Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы, ол-«Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа  дәуірдің кемел келбеті"

                                             Н.Ә.Назарбаев

        Мақсаты:

Білім берудің жаңа парадигмасына көшу жағдайында педагог кадрлардың кәсіби біліктілігін арттыру, саралау. Оқушының  даралық потенциалын есепке ала отырып, сапаға қол жеткізу.

Міндеттері: 

- Білім беру саласындағы  нормативті құжаттарды басшылыққа алу;

- ғылымның теориялық, әдіснамалық негіздерін, педагогика мен психология жетістіктерін тиімді әдістер арқылы меңгерту;

- оқыту технологияларын,қазіргі ақпараттық-коммуникативті технологияларды, интернет  ресурстарын тиімді пайдалану

- педагог кадрлардың қол жеткізген жетістіктері мен мүмкіндіктеріне жаңаша көзқарас қалыптастыруына жағдай жасау;

Президент   «Мәңгілік Қазақстан» жобасында Қазақстан Республикасының әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын саласының бірі-ғылым мен білімге өте үлкен мән берген. Ал оны жүзеге асыратын ұстанымы берік, білімді, жаңа форматтағы мұғалім. Еліміздің білім беру жүйесінде түбірлі өзгерістер мен жаңашылдық Дүниежүзілік білім стандарты кеңістігі деңгейіне жету жолында қадамдар жасалуда. Оған дәлел 2011-2020 жылғы Білім беруді дамыту бағдарламасына сәйкес Кембридж университеті мамандары мен Назарбаев Зияткерлік мектебінің ұйымдастыруымен елімізде, Қазақстанда, үш айлық курстың өткізіліп жатқаны.

     Қазіргі заманның негізгі талабы – өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін,мәдениетті жеке тұлғаны қалыптастырып тәрбиелеу,сондықтан жаңа технологияларды игеру және сабақта қолдану әр ұстаздың басты міндеті.

Жаңа форматты мұғалімнің жеке тұлғалық қасиетіне:

1. Проблеманы өз бетінше шеше білуі

2. Өз әрекеттерін үйлестіре білу

3. Дұрыс мақсат қоя білу

4. Бірлесе әрекет ету

5. Тәуекелшілдік

6. Бастамашылдық

7. Білім деңгейін арттыруға талпыныс

8. Өз еңбегі нәтижесін талдай және жинақтай білуі

Мектебімдегі  жаңа бадарлама негізінде оқып келген мұғалімдер

бағдарламаның модульдерімен таныса отырып,  игеру барысында шешімін таба алмай жүрген сұрақтарының  жауабын тауып, көптеген нәрсеге  басқаша көзқараспен қарай бастағанын көруге болады. Пән мұғалімдерінің сабақтарында  7 модульды басшылыққа ала отырып, жаңа  әдіс-тәсілдерді пайдаланып,  сабақ өткізсем деген ынта, ниет пайда болды. Әрине, олардың бойында "Алдағы  сабақтарым қалай болады?" Жаңа  форматты сабақ өткізу өзгерісін қалай жеткіземін? Оқушыларымды қалай жаңаша бағытта өзгерте аламын? деген қорқыныш та болды.

Әр оқушы өзіне ерекше көңіл бөліп, қолдау көрсетіп,  бірлесіп жұмыс жасауды қалайтынын дәстүрлі сабақтан білемін, бірақ  қолдау көрсетуіміз жеткілікті дәрежеде  болмай жатады. Бұл жұмысты  жаңа өзгерісте ұйымдастыру және әр сабағымда  диалогқа, сыни ойлауға, жас ерекшелікке, талантты балаларды жетілдіру  бағытында болуы үшін  "Ортақ талқы", "Жұптық жұмыс", " Сұхбат алу", "Алтын балық аквариумы", "Рөлдік ойын"тәрізді  жаңа әдіс-тәсілдерді  тиімді таңдауға мән берілу керек. Топта  оқушылар бір-біріне көмектесіп, идеяларын тыңдап, бірлесе  талдап, белсенді оқушылар "көмекші" ретінде  қызмет атқарады. Дәстүрлі сабағымызда  "оқушыға не ұнады, не ұнамады, өзіне қойған баға туралы  не ойлайды деп көңіл бөлмегенімізді байқауға болады. Ал жаңа форматты  сабақтарда  оқушылардан кері байланыс сұрау әдетке айналса: Сабақты  өткізу тәсілі  сендерге ұнады ма? Өзгерістер қалай әсер етті? Не нәрсе  ұнады, ұнамады? Болашақта сабақты қалай өткізуді қалар едің?

Оқыту технологияларын жүзеге асыру  жолдарына:

1.     Авторлық технологиялар бойынша міндетті білім сатысынан өту.

2.     Оқыту мен тәрбие үрдісіне енгізу

3.     Жыл сайын жұмыс нәтижесін шығарып, мониторинг жасау

4.     Аудандық семинарларда талқылап, педагогикалық оқу, конференциялар арқылы тәжірибе алмасу

5.     Оқыту технологияларының түрлері бойынша      

                     шығармашылық орта қалыптастыру

 Оқушылар  жаңа тәсілдерді қабылдауға, өзгеруге дайын екендігін, олардың мұғалімге берген кері байланыстарынан  да байқалады. Олардың: "Осындай тапсырмалар тағы да  болса", "Бұдан да қызықты әдістер  жүргізілсе","Маған жұбыммен жұмыс жасау ұнады", "Маған  шығармашылық жұмыс қатты ұнады" деген оқушы  жүрегінен орын алған сөздер  мұғалімнің келесі сабағын қалай жоспарлау керектігіне үлкен ой салары анық.

 Жаңа бағдарламаға сәйкес оқушылардағы өзгерістер:

Ø Оқушылардың  сабаққа қызығушылығының артуы

Ø Оқу үдерісіне белсенді араласуы;

Ø Болжам, сұрақтарын құрастырып, нәтижелерін қадағалауы;

Ø Қателердің  оқудың ажырамас бөлігі ретінде қарап, тәуекелге баруы;

Ø Өзіндік мақсат пен ішкі уәждің пайда болуы;

Ø Өз пайымдауын жасау  қабілеті;

Ø Дарынды оқушының көпірше міндетін атқаруы;

Ø Маслоудың бесінші яғни өзін- өзі таныта білу  деңгейіне ұмтылуы;

Ø Игеру тәжiрибесіне  талпынысы;

Ø Тапсырмамен жұмыс барысында өздігінен бағытталушылығы;

Ø Топта өзара білім алмасуды тиімділігін түсіну;

Ø  Қолдаушы дәрежесіне жетуі;

Күтілетін нәтиже:

Ø  Қазақстан Республикасының әлеуметтік және саяси өміріне белсене қатысуға дайын, мектепке дейінгі ұйымдарда оқу – тәрбие әрекетін тиімді ұйымдастыра алатын,бәсекеге қабілетті, кәсіби потенциалы жоғары, құзіретті маман қалыптасады.

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МАТЕМАТИКАЛЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН  ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Шадетова Анаргүл Кенесовна

«Қазақстан-2050» ұзақ мерзімді Стратегиясында білім беру маңызды басым бағыттарының бірі болып табылады. Елбасы Қазақстан Республикасын әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына қосуды міндеттеді. Бұл міндетті жүзеге асыруда білім беру жүйесін жетілдіру айтарлықтай рөл атқарады, ал білім беруді жетілдіруде біліктілікті арттыру жүйесі маңызды міндеттерді орындауда.

Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың жалпы бағдары «жалпы білім беретін мектептерінде зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы әлемге әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру» деп көрсетілген.

Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған Ұлттық іс-қимыл жоспар қабылданды, ол білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары ретінде мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту іс-қимылдарының мақсаттылығын, біртұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етуге бағытталған.

 Сонымен қатар бұл құжаттарда қазақстандық жалпы білім беретін мектептердің PISA, TIMSS және PIRLS халықаралық салыстырмалы зерттеулердің  нәтижелерін  жақсарту қажеттілігі көрсетілген.

Халықаралық салыстырмалы зерттеулердің нәтижелерін жақсарту қажеттілігі экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымдары мен білім беру жетістіктерін бағалаудың Халықаралық ассоциациясымен ұйымдастырылған Қазақстан оқушыларының TIMSS–2007, TIMSS­­–2011, PISA-2009, PISA-2012  нәтижелеріне сәйкес туындап отыр. Осы зерттеулерге қатысу нәтижесі функционалдық сауаттылықтың қажетті деңгейде қалыптаспағанын көрсетті.

Негізінде, «функционалдық сауаттылық» термині өзінің 1957 жылы ЮНЕСКО енізген уақытынан бастап «сауаттылық» және «минималды сауаттылық» ұғымдарымен қатар қолданысқа түсіп келеді. Осылардың әрқайсысына жеке-жеке түсініктеме беріп тоқталып кету жөн болмақ [2].

1) Сауаттылық дегеніміз – оқу, жазу, санау және құжаттармен жұмыс жасай алу дағдылары.

2) Минималды сауаттылық дегеніміз – қарапайым хабарламаларды оқу және жазу дағдылары.

3) Функционалдық сауаттылық дегеніміз – адам өзінің оқу және жазу дағдыларын әлеуметтік ортада қарым-қатынас жасауда қолдана білу қабілеті, яғни адамға өзін қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынасқа түсуге мүмкіндік беретін және сол ортаға барынша тез әрі жайлылықпен бейімделуіне жағдай туғыза алатын сауаттылық деңгейі. Бұл деңгейде адам мәтіндерден өзіне қажетті ақпаратты, мәлім іріктеп алуы үшін және сондай ақпаратты басқаларға жеткізе алуы үшін қажетті болатын қабілеттер қалыптасады.

Қазіргі әлемдік білім кеңістігіндегі халықаралық стандарт талаптарына сай оқыту үдерісінің орталық тұлғасы білім алушы субъект, ал ол субьектінің алған білімінің түпкі нәтижесі құзыреттіліктер болып белгіленуі білім беру жүйесінде «функционалдық сауаттылықты» қалыптастыру мәселесін негізге алудың өзектілігін арттырып отыр.

 Біздің еліміз үшін бұл бағдарламаға қатысу білім берудің бақылау бағалау жүйесін реформалаудың қажеттігін ескертетін бірқатар факторлар, атап айтсақ қазақстандық білім беру жүйесінің әлемдік білім беру кеңістігіне кіруі негізгі себеп болды. Еліміздің  PISA - 2015 зерттеуіне қатысуы, өзін-өзі дамытуды максималды түрде іске асыру мен қоғам өміріне орынды қатысуы үшін өздігінен іздену, талдау жасау, құрылымдау ақпараттарды дұрыс пайдалануға мүмкіндік береді.

Ал, оқушылар үшін PISA зерттеуіндегі математикалық сауаттылығын анықтайтын тесттердің бағыты оқушылардың алған білімі мен дағдыларын шынайы өмірлік жағдайларда табысты жүзеге асыруы үшін қажетті құзыреттіліктері қалыптасқандығын  анықтайды. 

      Математикалық сауаттылық дененіміз-бұл математика саласында әр түрлі өмірлік жағдаяттарды шешудегі жеке дәлелдемелерінің таңдауында адамның өз білімдерін пайдалану қабілеттілігі. Оқушылардың түрлі  өмірлік  жағдайларда  математика  саласынан  пәндік білімді  қолдану  дағдыларын  қалыптастыру  оқыту үдерісі тиімділігінің қағидалық мақсаттарының негізін қалаушыларының бірі болып табылады.

Осылайша,  «математикалық  функционалдық  сауаттылық»  ұғымының басты тезисі оқушылардың:

• математикалық тапсырмаларды  шешу  арқылы  қоршаған  ортада туындайтын мәселелерді айқындау;
• Ойлау, соның ішінде шығармашылық ойлаудың тәсілі де, түрі де адамға туа беттіе берілмейді, ол адамның қоршаған қоғамдық тарихи ортасын тану үрдісінде қалыптасады. Бала бойындағы бейімділікті тәрбиелеу, қабілет деңгейіне көтеру шығармашылықтың алғашқы баспалдағы. Сондықтан, бала бойындағы бейімділікті көре, болжай білу, оны әрі қарай дамытуға құлшыныс мұғалімнің міндеті.

Математикалық сауаттылық деген ұғымға оқушылардың  келесі қабiлеттiлiктері жатады:

• қоршаған ақиқат ортада пайда болатын және математика арқылы шешiле алатын мәселелерді тани білу;
• бұл мәселелерді математика тiлiнде құрастыру;
• бұл мәселелердi математикалық айғақтар мен әдiстерді қолдана отырып шешу;
• шешiмдерде қолданылған әдiстерді талдау;
• қойылған мәселелерді есепке ала отырып нәтижелерді түсiндiру;
• шешiмдердің нәтижелерiн құрастырып жазу.

Жоғарыда берілген математикалық функционалдық сауаттылықтың анықтамаларын талдай келе, математика сабақтарында оқушылардың фукнционалдық сауаттылығын қалыптастыруға негізделген тапсырмалардың кейбір түрлерін ұсынамын. Бұл тапсырмалар оқушылардың алған білімдерін өмірде қолдана алуларына мүмкіндік беретін тапсырмалар.

1. Бақша күтушінің жеміс егетін жердің шекарасын белгілеуге арналған 48м сымы бар. Ол төмендегі қай нұсқаны таңдай алмайды?
2. 2. Сантиметрге дейінгі дәлдікпен өлшенген қарындаштың ұзындығы 19 см. Төмендегі жауаптардың қайсысы қарындаштың нақты ұзындығын бейнелей алады?

А. 19,9 см              В.18 см              С. 18.9 см            Д. 18.5 см.

Сонымен, функционалдық сауаттылық – жеке тұлғаның әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы және өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық факторы, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына қарай ілесе отырып, меңгерген білімді тұрмыс тіршілікте қолдана алуы мен жетілдіре отыруы. Мұндағы басшылыққа алынатын функционалдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кәсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік, т.б. Яғни, Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның өзгермелі әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.

Қолданылған әдебиет:

1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана,2010.-57 б.

Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 -2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары

Тақырыбы : Қазақстан — тәуелсіз ел

Ержанова Аида   ВТиС-17-1 оқу тобының студент

Жетекшісі : Қалматаева Балауса Бақытжанқызы

  Жұмысының мақсаты: Туған жерімнің  өткені мен бүгінгі өмірін салыстыра отырып, еліміздің даму тарихы туралы, тәуелсіздікке қалай қол жеткізгенін, зерделеп білу.

Ата бабаларымыз көп жылдар бойы тәуелсіз ел болуға армандады. Наурызбай, Бөгенбай, Қабанбай батырларымыз, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин және тағы басқа ақын-жазушыларымыз тәуелсіздік үшін күресіп, көбі репресияға ұшырады. Еліміз 1991 жылы 16 желтоқсан күні  тәуелсіздік алды. Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев сайланды. Әрине мемлекет құрылған кезде тіл де, рәміздеріде қалыптасады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – Қазақ тілі. Туымыздың көк түсі бейбітшілікті, ашық аспанды білдіреді. Ортасында алтын арайлы күні мен қыраны бар. Ою-өрнегі шетінде орналасқан. Елтаңба шеттерінде екі алтын пырақ, ортасында шаңырағы бар. 1991 жылдан 2011 жылға дейін Қазақстан Республикасы Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы, Біріккен Ұлттар Ұйымы және басқа ұйымдарға кіріп, 2010 жылы Азиаданы өткізді. Еліміздің басқа да жетістіктері көп. Қазақстан байтақ жерінде Менделеев кестесінің 99 элементі бар. Бұл да біздің үлкен мақтанышымыз. 2011 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл болады. Бұл үлкен мереке. 20 жыл ішінде Қазақстан Республикасы басқа елдерге қарағанда экономикасыда, ел де тез дамып келді. Қазақстанның ең басты мақтанышы ол өз астанасы – Астана. Бұл қалаға қазір 12 жыл. Ел басына күн туғанда даналығымен, батырлығымен, парасаттылығымен ел мұңын, халық сырын, тарих үнін түсіне білген, халықтың басын қосқан, халық мүддесі жолында, табандылығында, тапқырлығын да таныта білген хан Абылай Қазақ халқының күшін тасытты, мәртебесін көтерді, Қазақ елін аса іргелі елге айналдырды. Батырларын, елін сүйген ерлерін, ақын-жырау өнерпаздарын достық –бірлікте ұстап, оларды жүзге бөліп жармады. Жауын торғайдай тоздырып, тарыдай шашып, ірімшіктей іріткен, қоқңдап қоңқылдаған Қоқанмен де, қалың қара Қытаймен де, ормандай орыспен де тіл табысқан бабамыздың даналығының арқасында, осы біз өмір сүріп отырған аяулы Отан- Қазақстан жері сол бабалардың сақтап қалған, бізге қалдырған асыл мұрасы екені сөзсіз. Халық басына осындай қиын-қыстау заман зары туған шақта, Қазақ қауымының бас көтерген батыр да ержүрек перзенттері елдің елдігін, ердің ерлігін сақтап қалды.
Абай, Шоқан, Ыбырай дәуірін қылыштан гөрі қаламның қуатты екенін дәлелдейді. XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басын ала бере тарих сахнасына қазақтың оқығандары шықты. Ол кезде Отанымызда кеңестік кезең орнаған еді. XX ғасырдың 20-жылдарының екінші жартысында күшейген Сталиндік әміршіл-әкімшіл жүйе қоғамның тарихи заңдылықтарына қайшы келетін эксперименттер жасағанын бірінші кезекте айтар едік. Олар бүкіл КСРО-ны, оның ішінде Қазақстанды да қамтыды Бұл эксперименттердің басты бағыттары мынадай болды: ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру және соның негізінде байлар мен ауқатты шаруаларды тап ретінде жою; аса тез қарқынмен елді индустрияландыру (бұл шара негізінен колхоздарға зорлап кіргізілген шаруаларды аяусыз қанау есебінен жүргізілді); мәдени-рухани салада, демографиялық саясатта, ұлт мәселесінде жергілікті (ұлт аймақтарындағы) халықтарды орыстандыру; қоғамдық саяси өмірдің негізгі салаларында тек қана комунистік идеологиялық үстемдігін орнату.Осылардан туындайтын және басқа да ірілі-ұсақты шаралар болды.Тоталитарлық тәртіп жүзеге асырған халыққа жат саясат аса зор, қасіретті зардаптар әкелді: жаппай отаршылдықтың салдарынан Қазақ халқының жартысына жуығы қырылды; өзінің атамекенінен басқа елдерге ауа көшті, тіл мен діл, дін мен ұлттық сезім, таным жойыла бастады;қазақ халқы өз жерінде ұлттық азшылыққа айналды…
Ахмет, Әлихан, Міржақып, Мағжан, Мұстафа, Смағұлдар алаш туы астында ел болуға, мемлекет құруға шақырды. Сұлтанмахмұттың «Өлер жерден кеттік біз, бұл заманға жеттік біз» деп жапанға жар салатын кезінде ұлт зиялылары не істеу керек, қайтеміз, қалай ел боламыз?- деп ойын он саққа, қиялын қырық саққа жүгіртіп еді. Қазақстан тәуелсіз мемілекет.Тәуелсіз болу дегеніміз- ешкімге бағынышты болмай, өз еркімен өмір сүру. Әркімге туған жері қымбат.Үш жүз жылдай уақыт туған жерін қорғап,оның еркіндігі үшін күрескен еліміздің тәуелсіздік туын желбіреткеніне міне 25 жыл толды.Қазір біздің еліміз басқа елдерге тәуелсіз Қазақстан Республикасы ретінде танымал. Елімізде 120 - дан астам ұлт өкілдері өзара тату өмір сүреді. Қазақ халқы осы достықтың негізі болып табылады. Қазақстанның әрбір азаматы өзінің ана тілінде сөйлейді,өз халқының мәдениетін дамытады.Өзінің Отанын,туған жерін гүлдендіру үшін еңбек етеді. Отан… Бұл сөз — әр адамның жанына жақын, жүрегіне жылы тиер сөз. Осы сөздің астарында қанша мағына жатыр десеңізші?! Отан дегеніміз — туып өскен жерің, Отан дегеніміз – 75 жыл Кеңес Одағының құрамында болып, дербестік пен тәуелсіздікті мүлде жоғалтқан қазақ халқының бастан кешкен тарихы, Отан дегеніміз — ел бірлігін, бостандығын, елін, жерін қайтсек сақтап қаламыз деп құрбан болған апаларымыз бен есіл ерлеріміз.

Құс ұясыз болмайтындай, адам Отансыз болмайды. Ал менің Отаным — сонау Каспийден Алтайға дейін созылып жатқан қасиетті өлке — Қазақстан. Өз Отанымды жанымдай сүйп, оны қастерлеймін.

Қазақстан дегенде көз алдыма шалқыған жайлау, түтіні бұрқыраған ауыл, жазық дала елестеп, бақтағы бұлбұл құстың үні мен айдын көлдегі аққу құстың қиқулаған даусы құлағыма келеді.

Қазақстан — тәуелсіз ел. Сол тәуелсіздік жолында қазақ бабам не көрмеді десеңізші?! Еліміздің басынан азап та, аштық та, сұм соғыс та өтті.Әсіресе,  XX ғасыр қазақ халқы үшін ауыр тиіп, қайғыға толы кезеңімен есте қалды. Мың тоғыз жүз он алтыншы жылдағы көтеріліс, жиырмасыншы жылдардағы аштық, отызыншы жылдардағы тотолитарлық жүйе, ұлы Отан соғысы, мың тоғыз жүз сексен алтыншы жылғы жерді дүрсілкіндірген Желтоқсан оқиғасы. Бұның барлығы да қазақ жеріне ауыр жара салды. Қанша қиыншылық келсе де, біз оларды ешқашан ұмытпаймыз. Себебі, бұл-тарих. «Өткенімізді ұмытсақ, болашақ бізді кешірмейді» деген ұлы даналық сөз бар емес пе? Осы даналықтың әрдайым жадымызда сақталғанын қалаймын.

Біздің Қазақстан – көп ұлтты мемлекет. Бейбітшілік пен достастықта, татулықта бірге жұмыла отырып, қызметтің әр түрлі саласында қазақтар мен орыстар, татарлар мен немістер, украиндер мен кәрістер…еңбектенуде. Мен соңғы жүз жылда Қазақстан жеріне әр түрлі халықтар қоныс тепкеніне жиі ойланамын. Бірлік,  ұлтаралық келісім және саяси тұрақтылық – қазақстандықтардың қалауы. Мен оны білемін. Онда татарлар да, орыстар да, қазақтар да бар. Олардың тағдырын, өмір тарихын  тыңдағанда менің елім одан сайын маған жақындай түседі, оны жақсырақ түсіне бастаймын. Адамзат баласының татулығына ұмтылуы әр халықтың қанында бар, әсіресе ол қазақстандықтарда ерекше дамыған.  Бұл қазақ жерінің жомарттығынан, осы өлкелерге тағдыр алып келген барлығына құшағын кең жайып, пейілін кеңге салатын қазақ халқының мінезінен жаралған. Қазақстанда тұратын барлық халықтың татулығы мен бірлігінің мәні осында. Ол байырғы көркем Қазақстан жерінде бейбітшілікті сақтауға көмектеседі. Ал татулық – болашақта гүлденудің маңызды талабы.

- Мен өз әсем, көркем, көрікті, байтақ еліме, жеріме өте мақтанамын. Қазақстан азаматтары да өз елін мақтан тұтады деп ойлаймын. Мен Қазақ жерін сүйіп, мына өлең жолдарын арнаймын: Менің Отаным – Қазақстан, Жасара бер әрқашан. Президент ата Нұрсұлтан Біздің елді басқарған.
Отан» ұғымы –адам жанына жылылық ұялататын өте ыстық ұғым.Қай кезеңде болмасын алыста жүрсе елін, туған жерін сағынбаған жан болмаған.Туған жерге деген сүйіспеншілігін музыканттар көркем музыкамен,суретшілер әсем бояумен, ал ақындар жыр жолдарымен, өлеңмен өрнектеген. Өз Отаныма деген сүйіспеншілікті сөзбен жеткізер алар емеспін! «Отан –оттан да ыстық» деп бекер айтылмаса керекті, сол себепті өз елімнің патриоты болуға атсалысамын және де өз Отанымды қорғауға барынша қызмет атқарамын.

  Ехро 2017 жаһаннан жиылған жаңа жаңалықтар жәрмеңкесі

Абдиханова Ақерке  ТС-16у-1 оқу тобының студенті

Жетекшісі :Жолдасбаева Жанат Сұлтангелдіқызы колледж әдіскері

    Мен, Балтабаева Гүлбақыт Асылханқызы , дәл қазір сіздермен төрткүл дүниені өзіне қаратқан «ЕХРО 2017- Халықаралық көрмесі» жайында ой қозғасам деймін.

    Ауылдың қарапайым, көп балалы жанұясында өскен мен үшін бұл көрме ерекше әсер қалдырды.Себебі , бұрын соңды байқамаған жаңа дүниелерді көріп, өміріме азық  етерлік әлемнің жаңалықтарымен таныстым. Ең алғаш көрме жайлы ақпарат естігенде, шыны керек таңданыс білдірген адамдардың бірі өзім болатынмын. Дүниежүзілік көрме-дегеніміз не?,Не мақсатта ұйымдастырылып отыр? Біздің ұтарымыз бен ұтылатынымыз қайсы? осы сұрақтар санамды билеп алды.Ішімдегі сансыз сауалдар таусылар емес...  Ақыры не керек әлеуметтік желілер мен мақалаларды оқып, мәліметтер іздестіре бастадым.2012 жылы халқымыз қуанып бір- бірінен сүйінші сұрасқандары есімде ерекше қалған болатын, бірақ неліктен қуанғанын түсіне қоймадым.Өзім мүшел жастан енді шыққан кезім, «Болашақ энергиясы» деген ұғым  ойын баласында болмайтыны айтпасада белгілі болар.Араға төрт жыл салып осы көрме жайында толық ақпараттар іздестірдім,мүмкіндік болса Астанаға да барсам деген арман болды.Менің бар мақсатым- сол нәрсе жәй  армандарым болып қалмау үшін аянбай еңбек етіп, тер төгу болатын.Қазақта жақсы сөз бар «Жүз рет естігеннен, бір рет көрген артық деген» Аллам өзі қолдап көрмені көру бақыты мағанда бұйырды.

   ЕХРО 2017- Қазақстанның елордасы Астана қаласында Халықаралық көрмелер бюросымен (ХКБ) ұйымдастырылған Халықаралық көрме. Көрме 2017 жылдың 10 маусымы мен 10 қыркүйек аралығында өткізілді.Таңдалған  тақырып Future Energy (Болашақ қуаты)  болып саналды. Көрмеге 115 мемлекет пен 22 хылықаралық ұйым қатысып,6 мыңнан астам іс-шара ұйымдастырылды. Күн сайын елордамыз төрткүл дүниенің түкпір-түкпірінен жеткен түрлі мәдениеттің әуені мен нақышына бөлініп тұрды.

   Ең алғаш көрмеге аяқ басқан шағым, әлемнің сансыз кереметін көргендегі сезімімді сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес.Әлемнің түкпір-түкпірінен келген,еңбектеген баладан еңкейген қарияға дейін, азаматтар мен азаматшалардың бір сәтте барлық жұмысын тастап, демалып, отбасыларымен уақыт өткізгендері кандай бақыт десеңші!?

    Зымырып өте шығатын уақыттың қадірін осы көрменің арқасында түсінгендей болдым.Таңертеңмен жұмысқа асыққан адамдар, қарбалас шаруалар, үздіксіз ізденіс, ұйқы жоқ қала, бәрі де көз алдымда.Көрмеге бір апта бойы барып,іс-шаралардың барлығына дерлік қатысып көрдім.Көрменің ең басты нысаны - әлемдегі биіктігі 100 метрге жететін, ең үлкен сфера тәрізді ғимарат "Нұр-Әлем" болды.8 қабаттан тұратын ғимараттың дизайн ерекшелігі өте әсерлі екен, 8-ші қабатта шыны жол орналасқан.Бұл жол адамдардың фобиясын жеңуге немесе анықтауға арналған еді. Мен тау  мен тастың арасында өскендіктен болар биіктіктен қорқа қоймадам, әйтседе даласы жазық жерде осындай үлкен зәулім сарайдың болғанына риза болдым. "Нұр-Әлем"-де айта кететін ерекшеліктер мыналар болды:

-Әр қабатта әр түрлі энергия көздері орналасқан (күн, су, жел, адам энергиясы және т.б.);

-Кез келген қабатта қазақы нақыштағы безендірулер көрініс тапқан;

 -Фото галлериясы бар(Болашақ энергиясымен тарихта қалатын тамаша естеліктердің бірі);

-Киіз үй.Тап бір аялы алақандағы жылулық арқылы сәуле шашатын қазағымыздың қара шаңырағы іспеттес;

-Адамдар зерікпейтін іс-шаралар ұйымдастырылған.Қазіргі таңда қолда бардың барлығы дерлік адамның жұмысын жеңілдеткен дүние болды.Ал адамдар арасында тек қағазбастылық пен іскерлік қана қалған.Менің ойымша ,адамның өзінен энергия алу амалы тиімді.Себебі, физикалық іс-әрекеттен адамның көңіл-күйі көтеріледі.Араласатын ортасында әлеуметтік желіге деген тәуелділік төмендейді,адамдармен тек бір жақты араласады(қазіргі таңда адамның психологиясы екі жақты классификацияланады.Біріншісі,әлеуметтік желідегі адамның өзін-өзі ұстауы.Екіншісі, интернетсіз ортада өзін-өзі ұстауы.Сонымен қатар әлемдік мәселеге айналып отырған артық салмақтан арылудың  принциптері жасалатын еді.Сіздер ойлайтын шығарсыздар бұл жүйе тек жастарға арналған деп, жоқ бұл қате пікір.Керісінше, осы энергия алу тәсілі арқылы халықтың өмір сүру жасын одан әрі ұзартуға мүмкіндік туатынына сенімдімін);

   Сонымен қатар шет елден келген повилондардың да өзінлік ерекшеліктері бар екен.Айта кетсем;

    Германия.Бұл павилонда лазерлік шоу адамға ерекше әсер етеді екен.Лазерлік шоу арқылы энергия алу жолдары көрсетілген (атомдық, су, жер, күн және т.б).Машиналар, заманауи керек жарақтардың модульдері ұйымдастырылған.

    Манакко.Негізінен су арқылы энергия алатын мемлекет болып табылады.Олардың баламалы энергия көзі-су.Жердің астынан тұрғын үйлер салу жоспарларында бар екен.Тұрғын үйлерді мұхиттың, теңіздің астынан салу аса төзімділік пен жауапкершілік арқалайтын жұмыс екені айтпаса да белгілі. 3Д көзілдірік арқылы жаңа жаңалықтарын көруге мүмкіндік туғаны куанарлық жайт .3Д көзілдірік арқылы теңіз астынан салынған қонақ үйлерді көрдім.Ерекше сәні мен салтанаты жарасқан конақ үй, келешекте тұрғын үйлермен адамзатты ақылды энергия көзімен қамтуға оңтайлы ықпал етері  анық.

Корея.Жаңа технологиялар негізінде жұмыс жасап келе жатқан павилон.Павилонга кірген сәттен бастап-ақ компьютер, ноутбук, планшеттермен жұмыс жасайтын кондырғыларды көруге болады.Заманауи жаңа жаңалық ретінде шыны керек ештеме байқай алмадым.Бар ерекшелігі жаңа технологияларды қолдану ғана болды.Ал негізінде планшет, ұялы телефон дәл қазіргі уақытта таңданыс білдіретін дүние емес.Себебі, планшет, ұялы телефондарды жасқа жетпеген сәбилер мен тоқсанды арқалаған ата-әжелерімізге дейін меңгерген секілді.Энергияға қатысы бар тек-жарық, сәуле алу жолдары мен бензинсіз жүретін көлік түрлері көрсетілген.Ұшақ пен көлік тек қуаттағыштар (батарейка) арқылы ғана жұмыс істейді, яғни пайдалы қазбаларды үнемдеу жолы көрсетілген.

     Аувстралия.Мен үшін нағыз жаһандық жаңалық ашқан орта болды:материялдық және рухани тұрғыдан қарағандада адамзатқа тигізер пайдасы мол павилон екен.Барлық энергия көзі тікелей адамның өзіне тәуелді, ойын-сауық орталығы ретінде ұйымдастырылған.Қарапайым заттарды қолдану арқылы баламалы энергия көзін  алып, кішілер де үлкендерде ойын алаңына бір-біріне  көмек көрсетулеріне болатын, шығармашылыққа да оң әсерін тигізетін,қолайлы мекен.

      Ал тыныштық пен тарихқа қызығатындар үшін мен Жапония павилонына баруға кеңес берер едім.Себебі, бұл ел ең көп табиғи су апаттарына ұшырайтын (2011 жылы) мемлекет.Шыны керек әлемде әр 2-3 минут сайын жаңалық ашылатын елдің бірі әрі бірегейі деп қате айтпаған секілді.Олардың заманауи сән үлгілері мен үшін жаңалық болды.Яғни, күнделікті киюге болатын мата түрлеріне аса ыждаһаттылықпен мән берген,мата талшықтарын( жіптер) жасау әлемге енген жаңалық екені даусыз.Жіптер салқын күндері адам бойындағы энергия арқылы жылулық таратады да ыстық күндері керісінше жұмыс атқарады.Бұл тұста қаржы мәселесі оңтайлы шешілер еді.Өйткені,мезгілдік киімдер алудың қажеті болмайды.Бұл, әсіресе, мен секілді көп бабалы жанұяларға оңтайлы жүйе болмақ.

     Қорытындылай келе, Әлемнің сансыз жаңалықтары өте көп.Ал біз жастар соны саралап,шекарасын бағамдай білсек, болашақта бізде казақтың атын әлемге мәшһүр ететін боламыз.Ол үшін білімді шыңдап,жас ұрпақты тәрбие мен зерделікке бейімдейік. Еркін елде өскен ұрпақтың рухы әрдайым биік болуы тиіс. Жастары жалын жүректі, өршіл намысты, биік рухты болса – ол елдің еңсесі де биік болады. Өршіл, намысшыл жас отаншыл, патриот келеді, халқына, өз ұлтына адал қызмет етуге ұмтылады.

         Нағыз патриот - өз елін мақтайтын емес, нағыз патриот кемшіліктерді байқап, оларды түзеуге ықпалдасатындар.Ендеше, өз еліміздің кемшіліктерін көріп сонны түзеуге ат салысайық достар!Бабаларымыз дана да батыр болған біздің еліміз үшін әлде де жаңа сатылар тұр.Сол жолдарды түзуінен қалау біз үшін ұлы міндет, өшпес парыз!

                                       Назарларыңызға көп-көп рахмет!

Біз Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтанда да баланың жан-жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндердің бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. 
Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. 
Оның жан-жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады. 
Ал, театрландырылған ойындарды балалар қызықтап ойнайды. 

Театрландырылған ойындар желелі рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес, сондай-ақ ойнау іс-әрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған. 
Театрландырылған ойындар ойын – қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан-жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. 
Бүлдіршіндер сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді.

Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі,қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. 

Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таң қалдырып,өз сезімін мимика, ым-ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді.Театрландырылған ойындар балалардың ой-өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы ата-аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеуге өзі алған әсерін монолог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.

Балабақшадағы театрландырылған іскерлік бағдарламасы: 5 бөлімнен тұрады.

Театрландырылған ойын. Кез келген өмірлік мән жайда өз құрбыластарымен және үлкендермен қарым-қатынас жасай білуге, кез-келген жұмысқа шығармашылық қабілетпен қарауға, эстетикалық сезіммен ойнау арқылы мінез құлқын дамыту. Бұл бөлімдегі ойын 3-ке бөлінеді:
- дамытушылық
-әсемділік
- театрлық.

Ырғақты иілгішті (ритмопластика)– бұған кешенді (комплекст) ырғақтылық, музыкалық, иілгіштік ойындар мен жаттығулар кіреді. Дене қозғалысының нақтылығымен еркіндігін дамытуда, өзінің денесінің сыртқы қоршаған ортамен байланысқан қарым-қатынасын сезінуге балаларды эстетикалық, психологиялық қабілетін дамытады.

Сөз мәдениеті және техникасы. Ойындар мен жаттығулар сөйлеу логикасы мен дикциясын дұрыс артикуляциясын меңгере білуге, сөйлеу құрылымын еркін айтуға, тыныс алуын дамытуға бағытталған. Бұл бөлімге сөздермен айтылатын ойындар кіргізілген. Бейнелеу арқылы сөйлетуін дамыту, шығармашылық фантазиясын дамыту, шағын әңгіме және ертегі құрастыра білуге үйретеді. 
Жаттығулар 3-ке бөлінеді:тынысалу және артикуляциялық,дикциялық және интонациялық сөздер мен шығармашылық ойындар.

Театр мәдениеті: Балаларға театр өнерінің шынайы сезімдерін меңгерту. Бөлімнің негізгі тақырыптары: театр өнерінің ерекшеліктері, театр өнерінің түрлері, қойылымның жасалуы, сыртқы және ішкі театр, көрермендер мәдениеттілігі.

Қойылыммен жұмыс – жанама бөлім, авторлық саханалауға негізделген. Оған кіретін тақырыптар.
-қойылыммен таныстыру
- қойылымды мазмұндап, талдау, кейіпкерлендіру.
-Қойылымға қажетті құралдар дайындау. Көріністі безендіру.
-Дайындық
Қойылымды саханалау.

Театрландырылған ойынның жіктелуі.

Драматизация Режиссерлық

Драматизациялық ойында бала – артист, интоноция, мимика, пантомима арқылы өз бетімен бейне жасайды, өзіндік әрекет етіп рөлді ойнайды. Бұрыннан жасалған саханалық қойылымда бала ойын – драматизациясында қандай бір сюжетте ойнайды. Ойын драматизациясы көрерменсіз музыкалық сипаттағы орындау болады.

Драматизация түрлері: 
жануарлар, адамдар, ертегілер бейнесіндегі кейіпкерлер ойыны;
мәтін бойынша негізделген диалог, маналог, рөлдік ойындар;
шығармашылық көрсетілім;
бір немесе бірнеше шығарма арқылы қойлым қою.
Ал , драматизация ойынның екі түрін қарастыруға болады.
Саусақтар ойын драматизациясы. Балалар атрибуттарды саусақтарына киеді. Ертегінің мәтінін айта отырып саусақтарын қимылдатып сюжет жасайды. 

Көріністі ширманың сыртында тұрып, немесе топта еркін қозғала жүріп көрсетеді.
Қуыршақ бибабомен ойын – драматизациясы. Бұл ойында саусақтарға қуыршақ бибабаоны киеді. Ширмада ойнайды. Бұл қуыршақтарды ескі қуыршақтардан жасауға болады.

Режиссерлық ойында балалар әрекет етуші бейне болмайды, өзі режиссер және сахна қоюшы рөлінде ойнайды, ойыншықтардың орынында болады. Мұнда бала қозғалмайтын пішіндер және ойыншықтармен әрекет етеді, сондықтан ойында интонация мен мимика ерекше орын алады.

Балалар театрының бірнеше түрлері бар:
Ең көп тараған түрі :ойыншықтар театры -Бұнда балалар қысқа тақпақтарды жаттап, оның өзіне тән орындау кезінен бастап-ақ кішкене көлемді спектакельдер ойнайды. Ондағы адамдар рөлін ойыншықтар орындайды.

Жіптің көмегімен басқарылатын қуыршақтарды – маринеткалар дейді. Оларды әр түрлі материалдардан жасайды. Жұмсақ ойыншықтарды да қолдануға болады. Мұндай ойыншықтар қозғалысқа ағаш таяқшалар арқылы келтіріледі, яғни екі айқастырылған ағаш арқылы жіп өткізіліп ойыншыққа байланады. Қолмен қуыршақтарды басқарады. Театр қуыршағының биіктігі баланың биіктігігіндей болады. Бала өзіне кастюм, үлкен бетперде. Үлкен алақандар киеді, олар тірі қуыршаққа ұқсайды. Өздері қуыршақты жасауға болады. Оның негізі болып үш бұрышты орамалды алуға болады. Бір бұрышын қуыршақтың басына, екі бұрыштарын резинка арқылы баланың саусақтарына бекітіледі. Қуыршақтың басына тесмалар қосады, ол қуыршақ пен жүргізушінің мойынына ілінеді. Бұл қуыршақтар балаларға әнмен, бимен, ойынмен көрсету арқылы шығармашылықтарын дамытады. Бұл балалрдың өздерін еркін сезінуіне, өз күшіне сене білуге көмектеседі.

Саусақ театрында– саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын саханалау болып табылады. Саусақ театры арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс қимылына қарап, бала қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысады және өлеңде үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуда үйренеді.

Үстел үстіндегі театры -Сәбилер тобынан бастап-ақ тақпақ пен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін стол үстіндегі театрды қолданған жөн. Мұнда үстелде құламай тұратын және қозғалтқанда еш кедергісіз жүретін ойыншықтар қолданылады. Үстел үстіндегі қуыршақтар театрдың бірнеше түрі бар: әр түрлі биіктегі конустан, цилиндрдан, қораптардан жасалған ойыншықтар; таяқшадан жасалған театр; «киндер- театр»; магнит театры; «мачалка театр»; үстел үстіндегі кейіпкерді тоқымадан немесе 

крючокпен тоқуға болады ( олар өздерінің формасын ұстағандай пластмас бутылкаларға кигізіп қойады); ағаш ойыншықтар, саздан жасалған ойыншықтар (дымковски ойыншықтар).

Суреттер (картиналар) театры -Декорация мен кейіпкердің – суреттері. Олардың әрекеттері шектелген. Ойнаушының дауыс ырғағы (интонация) арқылы кейіпкердің мінез-құлқы беріледі. Кейіпкер әрекет барысында пайда болады, балалардың қызығушылығын арттырады.

Стенд-кітапша театры - Бірін-бірі ауыстыратын иллюстрациялық оқиғалар көрсетіледі. Стенд-кітапшаның беттерін ашу арқылы жүргізуші әр түрлі сюжеттерді көрсеттеді (оқиғалар, кездесулер ).

Фланелеграф театры - Суреттер мен кейіпкерлер экранда көрсетіледі. Оларды фланельдер ұстап тұрады. Мұндағы суреттерді балалар мен бірге ескі кітаптардан, журналдардан қиып алуға болады.

Трафарет театры -Трафарет театры арқылы сөз құрамының байлығын, диалог, монологты дамытуға болады. Балалар дайын трафареттердің көмегімен болашақ кейіпкерлердің суреттерін жасайды. Оларды түрлі-түсті бояулармен бояйды, дайын бейнелерді қайшымен қияды. Бұл жерде балалардың шығармашылық ойлау қабілеттері дамиды. Ұжымдасып жұмыс істеу үрдісінде әрбір бала өзіне берілген бейненің түр-тұлғасын, қимыл- қозғалысын өзгерте алады.

Көлеңкелі театр - Жарық өте жақсы түскен экранда адамдар, жануарлар және құстардың пішіндерінің қозғалысына қарауды балалар өте жақсы көреді. Ертегі, әңгіме, өлең, әндерді көлеңке театры арқылы айтуға болады. Көлеңке таетрдың қойлымын көрсетуге үш тәрбиеші қатысады. Біреуі мазмұнын оқиды, екеуі көріністі көрсеттеді. Көлеңке театрдың сақанасы экран болады. Экранды ағаштан немесе қалың кардоннан жасайды, ою- өрнекпен өрнектейді. Кейіпкерлерді көрсету үшін – оны экранның арт жағынан ұстайды. Кейіпкерлерді қара түспен жуқа кардоннан жасайды, жіп арқылы қозғалтады. Кейіпкерлерді көрсеткенде қол көрінбеу керек. Бұл көріністер балалардың шығармашылықтарын арттырады, ой өрістері дамытады.
Театрландырылған іскерлік арқылы шешілетін өзімнің педагогикалық жұмысымнан мысал келтірейін.
Ертегіден «сиқырлы заттар» арқылы «ертегіге ену». Балалардың елестетулерін қалыптастыру. Балаларға көздерін жұмғызып, демдерін ішке тартып оны қайта шығару арқылы көздерін ашу. Одан кейін балалардың көңілін қандайда бір затқа аудару, мысалы; үстелге (одан жұмыртқа жерге құлап түсті ме?), тегешке (осы тегешке бауырсақ пісірді ме? т.б.) балалардан сұраймын бұлар қай ертегідегі заттар.
Ертегілерді оқу және оны бірігіп талдау жұмысында . Бастапқыда ертегіге әңгіме өткізу. Ондағы кейіпкерлердің эмоциясымен және сезімдерімен таныстыру, одан кейін әр түрлі мінез- құлықтары бар бейнелерді бөліп алуға және олардың біреуінің орынына өздерін қоюы туралы айту. Өздерін көру үшін айна қолдану.

Ертегіден үзіндіні ойнау- әр түрлі мінез- құлықтармен өткізіледі.

Режиссерлық ойын (құрлыс және дидактикалық материалдармен)
Ертегі балаларға ерекше айқын эмоционалді оқиғаны әңгімелейді. Ертегідегі кейіпкерлердің суреттін салуға бояуға үйрету.
Үстел үстіндегі қозғалмалы ойындарды ұйымдастырылған оқу іс - әрекеттінен кейін ойнатуға болады. Онда балалардың өздерінің шығармашылықтары арттады.

Театрландырылған ойынды басқару негізіне әдеби шығармашылық мәтінмен жұмыс істеу жатады. Мәтінді оқығанда әдеби тілмен анық, мәнерлеп оқу керек.

Әр түрлі жастағы бала бақша топтарында жүргізілеттін театр – ойын іскерліктерін дамыту жұмыстарының мазмұнының ерекшеліктері.

Балаларға арналған қөркем шығарманы оқыту неғұрлым дұрыс ұйымдастырылса, мектеп жасына дейінге балалардан эстетикалық талғамын дамыту соғұрлым табысты болады.

Тәрбиеші, дайындық топтарының балалары сәбилерге кішігірім спектакелдер көрсетеді, бұған әр түрлі театр түрлері қолданылады: бәрімізге таныс картиналар театры (фланелограф), саусақ театры. Сәбилердің ынталарын, әр түрлі түстерді ажырата алуына көмектеcеді. Сәбилер тобындағы балалар ертегінің мәтінін өздері қайталамау үшін, олар берілген іс-әректті орындайды. Мәтінді тәрбиеші 2-3 рет оқу қажет. Рөлмен ойнау балалардың елестету белсенділігін арттырады, өз бетімен шығармашылық ойынға дайындалуға көмектеседі.

Театрландырылған ойынға қызығушылықтарын қалыптастыруға қуыршақ театрының қойылымын көру көмектеседі. Оны тәрбиешінің өзі немесе дайындық топ балалары көрсетеді. Қуыршақ театры күнделікті ұйымдастырылған оқу іс- әрекетінде балаларды мадақтау, мақтау үшін, олармен амандасып, қоштасу үшін қолданылады.

Күнделікті ойнайтын ойындарды кеңейтіп, драматтизация ойынның әр түрлігін меңгеру арқылы, балаларды қатыстыра отырып ойын тапсырмаларын біртіндеп қиындата түсу керек.

Адамдар, жануарлар және құстардың әрекеттерін ойын арқылы келтіру. Адамның негізгі эмоциясы (күн көрінді – балалар қуанады, күледі, алақандарын соғады, орындарында секіреді)
Кейіпкердің эмоциясын біреу арқылы іс- әрекеттің бірізділікпен байланысындағы ойын- әрекеті.
Жақсы таныс ертегілер кейіпкерлерінің бейнесіндегі ойын - әрекеті.
Музыкалық ойын- әрекеті.
Тәрбиешінің оқуы арқылы бір кейіпкермен мәтіндегі өлең арқылы ойын - әрекеті.
Қысқа ертегі, әңгіме, өлеңдердің мәтінін тәрбиешінің айтылуымен қойылатын ойын - әрекеті.

Ертегі кейіпкерлерімен рөлдік диалог.
Жануарлар ертегілерінің бөліктерін саханалау.
Халық ертегілеріндегі бірнеше кейіпкерлерді драматизациялық ойындармен әрекеттеу.

Ойнау дағдыларын дамыту жағдайында ойнау тәжірбиесін толықтыру.

Бірінші топ. «Көрермен» позициясын меңгеруге үйрену.(жақсылықпен қарайтын, аяғына дейін тыңдайтын, қолдарын соғатын, артистерге рахмет айтатын).

Екінші топ. «Артист» болуға 1-ші қадамын жасауға үйрену. (мимикасын, қозғалысын, күшін, дауыс ырғағын, сөз ырғағы) арқылы кейіпкерге ену.

Үшінші топ. Ойынның басқа қатысушыларымен қарым-қатынас жасай білу, дауласпай, кезекпен тартымды рөлдер ойнау.
Ортаңғы топтағы балалар «өз үшін» ойынан бала біртіндеп көрермендер үшін жасалған қойылымға ауысады. Бұл жастағы балалардың театрландырылған ойынға қызығушылықтары тереңдей түседі.
Ортаңғы мен ересектер тобының балалары саханалық өнерді үйреніп, сезіне бастағанда олардың тілі, ойлау түйсігі, өнерге құштарлығы арттады. Қандайда да саханалық қойылымның алдында балалармен бірнеше кіріспе жұмыс жүргізіледі.
1.Тәрбиешілер балаларға ертегі, әңгімелер оқып, не әңгімелеген кезде ертегідегі кейіпкерлердің мінез-құлқына, дауысының ырғағына, қимылдарына назар аударылады.
2.Әр кейіпкердің киіміне көңіл бөлінеді. Қуыршақ театрында қуыршақтардың киімі өзгертіліп отырады.
3.Сұрақ – жауап арқылы кейіпкердің қимылын, іс-әрекетін байқап, бағалап отыру.

4.Қимыл мен сөз арасындағы байланысын қадағалау.
Дайындық топтарындағы балалардың театрландырылған ойындары қиындай түседі. Балалардың тілін жаттықтыру үшін, қазақ халқының асыл сөздерімен сусындата отырып, әрбір сахналық қойылымның алдында қазақ әндерін, қазақтың ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдерді, мақал-мәтелдерді, жаңылтпаштарды, санамақтар мен жұмбақтарды, түрлі ұлттық ойындарды, ән- күйлер мен билерді кіріктіріп отыру қажет . Мысалы, «Үйшік» ертегісінде әр кейіпкерлердің сахнаға шығуын «Қонақ келсе құт» деген мақалмен бастауға болады. Театрлық ойынға қатысушы даярлық тобының балалары кейіпкерлердің мінезін, жүріс- тұрысын, әдеттерін айнытпай салып көрерменге иланымды етіп ойнауы үшін, талмай жаттығулар жасау керек.

Сахналық өнерге баулыған балалар жаттаған сөзінің мағынасына сәйкес, күйінікті-сүйінікті сезімдеріне сәйкес тебірене мәнерлеп айта білуге үйренеді. Соның нәтижесінде олардың шығармашылық қабілеттері оянды. Бейнелеу, көркем әдебиет, тіл дамыту сабақтарын байланыстырып өткізгенде, әр сабақтың соңы әрқашанда дерлік ертегі сюжетімен байланысты қойылымдармен аяқталып отырды. Сонымен қатар, балалардың сөздік қоры толықтырылды, сөйтіп олардың 

белсенділігі артады, сабақтар мен сауық кештері еркін де қызықты түрде өтетін болады. Балалар өздерін еркін де бос ұстап, сабаққа ынталана, құштарланып қатысып отыруға мүмкіндіктер туады. 

Осындай жұмыстар атқарылған топтардағы балалардың басқа топқа қарағанда ерекшелігі өз беттерімен ойнаған дербес іс-әрекетінде де театр ойындарының түрлерін жиірек қолданатын болды. Драмалық жанрға бейімделген ойындар өздігінен туындап тәрбие жұмыстарының барысында ертегілер, сюжетті көріністер де жиі қолданылып, тіпті кейде ертегінің кейбір бөліктері өзгертіліп отырылды. Топ ішінде емін- еркін жүріп, өздеріне сабақ уақытында керекті ойын құралдарын өздері таңдап алып отырды.

Балалардың шығармашылығы тек ролдерді орындаған кезде ғана емес, сонымен қатар қуыршақтар, декорациялар дайындағанда да көрінді. Қуыршақтардың түр-түрін, шымылдықтар, декорация жасау кезеңдегі ұжымдық жұмыстар балалардың ұйымшылдығы мен белсенділігін арттырды. Балалардың шығармашылық қабілеттерін, сөйлеу мәдениеті мен ой-өрісін, дүниетанымын жетілдіруде театр ойындар лім саласы:Шығармашылық                                                                                                        Пәні: ән күй

Тақырыбы: «Айгөлек » әніне би қимылдар орындау.

Мақсаты:балаларға « Айгөлек» әніне би қимылдарын еркін жеңіл орындай білуге үйрету.

.

Күтілетін нәтиже

Білуі тиіс:Би ырғағын толық жасай ала білуі керек

Түсінігі Би қимылдарын түсініп жасай білу

Көрсете білуі Әр түрлі би қмиылдарын  көрсете білуі                                                                

Жақында Елбасының жарлығымен латын графикасына негізделген қазақ әліпбиінің нұсқасы қабылданып, қазақ тілі 2025 жылға дейін латын графикасына ауысатыны белгілі болды. Дегенмен, жаңа әліпби туралы қоғам белсенділері түрлі пікірлерімен әлі де бөлісіп жатыр. Солардың бірі, Іскери қазақ тілін дамыту орталығының маманы Әнуар Бердібек латын графикасын қазақ тіліне негіздеуде өз нұсқасын бізге жолдаған болатын.

Бата – қазақ халқының дінімен біте қайнасқан дәстүрінің көрінісі. Қасиетті дінімізде Жаратушыдан дұға арқылы медет тілесе, дәстүрімізде бата арқылы жақсы ниет, ықылас білдіріледі, тілек айтылады. Оны көпті көрген, ортасына сыйлы, аузы дуалы, батагөй қариялар береді.

«Азасыз бата — мазасыз», «Баталы құл арымас, Батасыз құл жарымас», «Баталы құлға бақ қонар», «Бота алғанша — бата ал» сынды мақал-мәтелдер батаның қандай құндылыққа ие екенін көрсетсе керек. Олай болса, батаның тілектен айырмашылығы қандай? Бұл туралы филология ғылымдарының кандидаты Ақеділ Тойшанұлы былай деп жазады:

«Тілек пен батаның ерекшеліктерін айта кетейік. Ақ батаны екінің бірі емес, тек қана батагөй ақсақал алқалы топтың атынан қалыптасқан формулалы өлеңді пайдалана отырып беретін болса, керісінше кез келген қарапайым адам қандай бір істің үстіне тап келгенде оң ниетін білдіру мақсатында жаттап алған тілек сөздерін есіне түсіріп, шама-шарқынша айтатын әдет бар. Батаның көлемі недәуір үлкен, құрылымы күрделі болса, тілектің көлемі қысқа, бір-екі жолдан құралған ырғақты қара сөз немесе тақпақтан тұрады. Бата аяқталғанда қалың қауым бір ауыздан «Әумин. Айтқаныңыз келсін!» деген сөздерді айтып қошамет-қолдау білдірсе, ақ тілекті естіген адам оған қарымта жауап қайтарып, көңіл-күйін жедел білдіруі тиіс. Бір сөзбен айтқанда, тілек екі адамның диалогі ретінде орындалады. Мысалы, айтылған ақ тілекті қабыл алушы «Айтқаныңыз келсін», «Аузыңа май, астыңа тай», «Өз басыңа да сол келсін», «Құдайдың құлағына шалынсын», «Алла разы болсын» деген дағдылы жауаптарды береді. Тілек тұрақты қайталанатын қасаң тіркестерден құралады. Оның мағынасы сол атқарылып жатқан іспен тікелей үйлесіп тұрады. Мысалы, ауыл жаңа жұрқа қонғанда «Қоныс жайлы, кереге басы майлы болсын!», жолаушы сапарға аттанғанда «Жолың болсын, жолдасың Қыдыр болсын!», аңшыға «Қанжығаң қанды болсын!», шам жаққан балаға «Көзіңнің оты жансын! Балаңның аты ­– Таңжарық болсын!» т.б тілектерді айту дәстүрге айналған».

Халқымыз батаны берілетін жағдайына қарай бірнеше түрге бөлген. Олар: нәрестеге бата, асқа бата, ұлға бата, қызға бата, келінге бата, сапар бата, жастарға бата, сүндет той батасы, Наурыз батасы, Ораза айт батасы, жарапазан батасы және тағы да басқалары.

Қазақтың бата сөзінің шығу тегі туралы этнограф ғалымдардың пікіріне жүгінсек: «Ата-бабаларымыздың өсиет батаның шығу тарихы әлі терең зерттелген жоқ. Алайда бірқатар тіл мамандары: «Бата – арабтың «фатеке» деген сөзінің қазақша айтылу түрі», – дейді. Яғни, бата – фатекенің мағынасы: алғыс айту, ақ ниет, ақ тілек білдіру. Ақ бата – ұлтымыз үшін теңдесі жоқ асыл сөз.

Ел арасында би-шешендеріміздің, айтулы тұлғаларымыздың ауыздан-ауызға тарап жүрген баталары бар.

Райымбек батырға анасының берген батасы

Райымбек батыр Сәди деген қариямен жылқы баққанды жақсы көрген. Бірде жылқышы ақсақал ел амандығын білу үшін ауылға түседі. Сонда Ханкелді, Бақай, Сатай, Бөлек, Рыскелді, Аралбай, Тілеуке, Биеке, Қожағұл батырлар Жетісу өңіріндегі жоңғар қалмақтарынан қорлық көрген қазақтарды соңынан ертіп, жауға қарсы аттанғанын естиді.

Бұл туралы құлағдар болған Райымбек түн қатып анасына келіп, атасы Ханкелдінің сонынан баруға рұқсат сұраған екен:

— Айналайын, анажан,

Рұқсатынды бер ана.

Кеткен қолдың артынан,

Мен де жетіп барайын.

Қалмақтан кекті алайын,

Қайтпасын менің талабым.

Жаратқан ием жар болса,

Жауға ойран салайын.

Егер шамам келмесе,

Халқым үшін, жан ана,

Мен құрбандық болайын.

Менің жасым он бестен,

Он алтыға асып тұр.

Көкойнағым ат болды,

Үйретін бұған өнерді,

Көнілім судай тасып тұр.

Жас бала деп жан ана,

Өңіңіз, сірә, қашып тұр.

Рұқсат ет, жан ана,

Жол басуға Көкойнақ

Ұшқан құстай басып тұр.

Батаңды бер жан ана,

Нағашы атам сыйлаған,

Құралымды тағы бер,

Көпқе олжа салайын,

Осы жолдан тоқтатпа,

Қайтпасыншы талабым.

Артынан барып атамның,

Араласып қалайын.

Жәрдем болса жаратқан,

Медет тілеп пірлерден,

Жауға ойран салайын.

Қазақты болды құлданып,

Қалмақтан қекті алайын.

Атам кетіп қалыпты,

Неге мұнда қалайын.

Сыртынан жүріп атамнын

Жаудан қорғап алайын.

Сонда анасы:

Қолынды жай, құлыным,

Жәрдем болсын құдайым.

Медет тілеп пірлерден,

Жаратқанға жылайын.

Ғайып ерен, қырық шілтен,

Адасса жолға салып жүр,

Сыртыңнан қорғап бағып жүр

Су атасы Сүлеймен,

Пәлекеттен қағып жүр.

Тым болмаса құлыным,

Кемел жасқа келмеді.

Жауға аттанып барасың,

Анаңнын құрттың шарасын.

Қалмақтан кеқті алдырып,

Жазғайсың көңіл жарасын.

Сескенбей жүр, шырағым,

Атаңа жетіп барасың.

Жаратқан ие қолдасын,

Жолбарыс болсын жолдасың!

Аллаһу Ақпар! — деп батасын беріп, баласын жолға шығарып салыпты. Бұл – сапар батасының озық үлгілерінің бірі.

Мендікеұлы Шәңкінің Бөлтірік шешенге берген батасы

Дауда жалдап өткіздім,

Ат орнына шапанды.

Он жеті жаста әкеміз,

Жасанған жауды түсіріп,

Астынан алды тұлпар ат,

Үйірлеп жылқы айырып,

Жаудың бетін қайырып,

Атақты батыр атанды.

Көңілімді көтеріп,

Тәңірі өзі берер деп,

Берейін саған батамды,

Жай қолыңды, Бөлтірік,

Аққа қойып ниетіңді.

Қадірлі бол халыққа,

Қайырмасын бетіңді.

Арыстандай бетті бол,

Дұшпанға сөзің өтімді.

Дәулетің мен бақытың,

Жетсін жеті ұрпаққа,

Пешенеңе берген секілді.

Алтын ерлі ақбоз ат,

Астыңда сенің арысын,

Қолаң шашты, қой көзді,

Алғаның бірге жасасын.

Көптің алып алғысын,

Бақыт, дәулет дарысын!- деген екен шешен алақанын жайып.

Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлының берген батасы

Соғыс аяқталған соң, Бауыржан Момышұлы Бішкек қаласына әскери қызметке жіберіледі. Ол жолшыбай өзінің туған жері – Жуалы ауданында (Жамбыл облысы) 4-5 күн аялдайды. Батыр ағамыздың жанына облыстың, ауданның біраз басшы қызметкерлері еріп жүреді. Ауыл ақсақалдарымен бірге жақсы сөзге жаны құмар жастар да Баукеңнің әңгімесін тыңдайды.

Сапарының соңғы күні Баукең жалғыз баласы соғыста қаза болған қасіретті қарияның бірінің үйінен дәм-тұз татып шықпақшы болады. Қанша үйдің дәмін татса да, астан кейінгі бата беруді ауыл ағалары атқарады. Енді елден аттанар алдындағы дәм-тұздың батасын беруді жұрт Баукеңнен өтінеді. Баукең сәл ойланады да, тебірене түсіп, былайша термелеп кетеді:

Е, Жаратушы жасаған!

Тілегімізді қабыл ет,

Иманымызды кәміл ет,

Дозақтағы оттан сақта,

Қаңғырған оқтан сақта,

Парақор соттан сақта.

Кірлі сумен жуыстан сақта,

Ынтымақсыз туыстан сақта.

Қара жүрек батылдан сақта,

Дәйексіз тіл тақылдан сақта.

Адалдықты арбаған ақыннан сақта,

Ашу жеңген ақылдан сақта,

Қайырымсыз жақыннан сақта.

Қате ісіне қиналмас,

Көк долы қатыннан сақта.

Халықты зәбірлер бастықтан сақта.

Жақынға жала жабатын

Қанқұйлы қастықтан сақта.

Сырты сұлу, іші кір,

Қадір білмес пасықтан сақта.

Өз пікірі татымсыз,

Кісі ақылымен күн көрер,

Татымы жоқ жасықтан сақта.

Несібе кесер кесірден сақта,

Жолы лас жесірден сақта.

Кеудесін керген келіннен сақта,

Мезгілсіз келген өлімнен сақта.

Жалқау бала намыссыз,

Ожданы жоқ ұлдан сақта.

Түнере атқан таңнан сақта,

Жаңбыры жоқ шаңнан сақта.

Әкімінде шапағат жоқ,

Әділдікте шарапат жоқ,

Молдасында шариғат жоқ,

Байларында салауат жоқ,

Кедейінде қанағат жоқ,

Үлкенінде ұлағат жоқ,

Кішісінде инабат жоқ,

Азаматында ар-ұят жоқ,

Көршісінде қошемет жоқ,

Қариясында бата жоқ,

Сөздерінде пәтуа жоқ,

Құр айқай, шат-шәлекей даңнан сақта.

Е, Жартушы жасаған!

Өмір берсең – жайлығын бер

Дәулеті мен байлығын бер.

Еңбегіміз өністі болсын,

Қамбамыз жемісті болсын.

Көсегеміз көркейіп,

Мыңғырған мал өріске толсын.

Қарияны кемел, сыпайы ғып бер,

Ағаларды райлы ғып бер,

Апаларды мейірлі ғып бер,

Жезделерді зейінді ғып бер,

Құдағиды кең пейілді ғып бер,

Қарындасты көрікті ғып бер,

Інілерді бөрікті ғып бер.

Әйелді ақ некелі ғып бер,

Баланы қаны толық шекелі ғып бер.

Жиендерді жетелі ғып бер,

Күйеулерді көшелі ғып бер,

Екі айтпайтын еселі ғып бер,

Келіндерді келісті ғып бер.

Қыздарды бақытымен

Ұрпағы көп өрісті ғып бер.

Аттарды желісті ғып бер,

Ағаштарды жемісті ғып бер,

Төскейде төл көбейсін.

Жайқалтып дала егісті ғып бер,

Дәні толық өністі ғып бер.

Ұрпақтарды намысты ғып бер,

Тұлпарды шабысты ғып бер.

Иә, жомарт Жасаған!

Айтқанымның барлығын,

Ағайынды ақаусыз

Өнегелі өмірмен тату-тәтті,

Табысты ғып бер!

Әумин!

Соқыр Абыздың батасы

Қошқарұлы Жәнібек жас кезінде Қаракерей Соқыр Абыздан бата сұрай барғанда ол кісі былай депті:

Белбеуің белдеуіңде байлаулы болсын,

Қазаның ошақтағы қайнаулы болсын.

Есігің ашық болсын: Қабағың жазық болсын.

Сонда ағайының кетпес қасыңнан.

Жақыныңа бұрмай төрені түзу бер,

Сонда қаумалаған халық кетпес қасыңнан!

Төле бидің батасы

Жастарға берілген баталардың ішінде Төле бидің тоқсаннан асқан шағында берген батасы да ел есінде.

Бірде бір топ жас жігіт бата сұрап бидің алдына жүгініпті. Төле жарықтықтың тоқсаннан асқан кезі екен. Топ басшысынан:

– Анауың кім, мынауың кім? – деп сөзге тартып, былай депті. – Жас кезде адам кәрілікті аңсайды. Өйткені әркімнің көп жасағысы келеді, әркім дүниенің қызығын, артта өсіп келе жатқан бала-шағаларының, ұрпағының азамат боп есейіп, елге қызмет еткенін көруге асығады. Ол дұрыс та ғой.

Кәрілік әр адамға әртүрлі жолмен жетеді. Ең жақсысы – бойыңнан күш, аузыңнан сөз кеткенде сені құрметтеп, сыйлайтын елге қадірлі ұл-қызың болса, қарт кісінің ар-намысы, адамшылық парасаты жойылмай, кісілігінің төрт көзі бойынан табылса, жақсы. Мұндай жағдайда жүз жас та көп емес. Одан кейінгі бәрін реттеп, жөндейтін ең керектісі – денсаулық.

Дүниеде кездеседі, кездесіп те жүр, қайсыбір жанның адам айтса сенбейтін жақсылығы болады. Оның жолына жаныңды қиғың, немесе, жаныңнан кейінгі қымбат мүлкіңді сыйлағың келеді. Ол екеуін де алмайды, алғанды ар көреді. Тек шын көңілімен өзі қасиет тұтқан кісінің, не қасиетті қара шаңырақ иесінің батасына ынтығады.

Осылай дей келіп Төле би бабамыз әлгі келген жастарға «қолдарыңды жайыңдар» дейді. Олар қарсы алдына шөкелей отыра қалып, қолдарын жаяды:

– Көздеп арман асқарын,

Талпын алға, жастарым.

Қонар жерлерің ой болмасын, дөң болсын,

Етек-жеңдерің кең болсын,

Түндей түнерген жандарға,

Айтқан сөздерің ем болсын.

Ұрпақтарың көбейіп,

Елге қосылған ел болсын.

Мақсаттарыңа жеткенше

Маңдай терлерің сел болсын.

Ия, аруақ, қолдай гөр,

Ия, Құдай бере гөр.

Берсең, жаздай бер,

Жаздай берсең, жазбай бер.

Берсең, күздей бер,

Күздей берсең, үзбей бер.

Берсең, қыстай бер,

Қыстай берсең, қыспай бер.

Берсең, көктемдей бер,

Көктемдей берсең, көптен бер.

Жастарым, көктеңдер.

Кәрілердің көңілін тауып, ептеңдер. Әумин – деп сақалын сипаған екен.

Материалды Алматы қаласы Дін істері жөніндегі басқармасының тапсырысымен “Қазақ интернеті” қоғамдық бірлестігі дайындаған.

Уақыт алға жылжыған сайын дастархан мәзірімізге жаңадан тағамдар қосылып, елімізде түрлі халықтардың асханалары ашылды. Сол және өзге де себептерге байланысты өзіміздің ұлттық тағамдарымыз сирек даярланып, кейбірі тіпті ұмыт қалып барады. Бүгін сондай дәмдердің бірқатарын түгендеп шығуды жөн көрдік.

Ұлпершек

Ұлпершек – құрамында түрлі дәрумендері бар өте пайдалы тағам. Оны үйінен ұзатылып кеткен қыз төркіндеп келгенде пісіріп беретін болған. Ол “қайда жүрсең де біздің жүрегіміздесің” деген мағынада ұсынылады.

Жылқы немесе сиырдың жүрегінен жасалады. Жүректі кітап сияқты ашылатын қылып тіліп, қанын тазалайды да, ішіне тұз бен бұрыш себеді. Сосын ұсақталып туралған ет пен маймен толытарады да, бір ай бойы ұнға батырып қояды. Уақыты келгенде фольгаға немесе аспаздық целлофанға салып пісіреді.

Әсіп

Әсіп – шұжық пен қазыға ұқсас тағам. Оны әзірлеу үшін қойдың жүрегі, бауыр мен өкпесін ет тартқыштан өткізеді де, қойдың ұсақталып туралыған құйрық майы мен  күрішке араластырады. Оған тұз, бұрыш, дәмдеуіштерді қосып, ұсақ мал – қойдың немесе марқаның ішегіне аздап салады. Себебі пісірген кезде күріш өседі. Ал тығыздап салынатын болса, ішек жарылып кетуі мүмкін. Ішекті тұздалған суда пісіреміз. Одан кейін сорпа мен бұрыш қосып, тұздығын жасау керек. Ішекті табаққа салғанда үстінен пышақпен тіліп жіберсе, ішіндегі күріші мен еті, барлығы ақтарылып шығады. Ішекті турап салуға да болады.

Малта

Малта жасау үшін жазда қайнатылып, кептіріп алынған құрттарды үлкен ыдысқа салып, үстіне қайнаған су құйып, тұздап, бетін жауып қояды. Біраз уақыттан кейін шайқап ішеді. Суының дәмі қымыз сияқты болады. Ал құрттар суға жұмсарып, майда домалақ малта болып қалады. “Алты малта ас болмай ерлердің ісі біте ме?” деген осыдан қалса керек.

Жаужүрек

Бұл тағам қойдың бауырынан жасалады. “Жаужүрек” деп аталуының себебі – оның құрамында қорқынышты жоятын гормонға әсер ететін элемент бар. Сондықтан оны ер адамдар мен жас балаларға береді. Сондай-ақ қойдың бауырында миокард инфарктының алдын алатын гепарин бар.

“Жаужүректі” ыстық тіскебасар ретінде ұсынуға да болады.

Көмбе

Көмбе көмірдің шоғына көміліп жасалады. Үлкен даладағы ошаққа от жағып, онда қойдың сирақтарын іліп қояды. Шамамен екі сағаттан соң тамақ та дайын болады. Мұны қазақтар әсіресе көшпенділік заман кезінде жиі қолданыпты. Өздері үшін ғана емес, алыста келе жатқан, адасып кеткен адамдар үшін де солай жол бойында дайындап кететін болған.

Өрметөс

Күйеу бала қонаққа келгенде ұсынылатын бұл тағам қазір қарапайымданып кеткен. Қазіргілер қой сойғанда оның ішек-құрылысын тастай салады. Олардың өте пайдалы екенін ескере бермейді.

Өрметөс – қой төсінен жасалатын тағам. Оны екіге айырып, екі шетін өру арқылы құс қанатына ұқсас қылып жасайды. Бұл күйеу балаға “қанатың талмасын!” деген тілектестікті білдіреді.

Мипалау

Мипалауды жасау үшін піскен бастың миын, желке-шүйдесін, екі көзін, бастық құйқасын алып, ұсақтап турайды, үстіне шамалап сорпа құйып барлығын араластырады. Сондай-ақ, дәмді болуы үшін оған бұрыш, ұсақтап туралған пияз (1 бас) қосып, тұзды татымына қарай салады. Ми палауға: 200 г құйрық май , бастық миы, құйқасы, екі көзі, 1 бас пияз, бір шымшым қара бұрыш, 3 ас қасық сорпа, 200 г бауыр керек.

Жөргем

Көшіп бара жатқан қазақ ошақтың түбіне нан көміп кететін болған. Ол кейінгі көш керуеніне деген қамқорлықты білдіреді. Малдың ішегін үрлеп, кептіріп, көшкен кезде асабаға ілінген күйінде қалдырады. Соңғы көш жұрттағы ошақтың басынан таба нанды алып, ілулі қалған ішекті қайнатып жеп, талғажау еткен екен. «Жүргенге жөргем ілінеді» деген сөз содан қалған.

Дайындау тәсілі: Төстің етегіне тоқ ішек пен таспалап тілінген қарынды орайды. Оның сыртын ащы ішекпен қатты орағанда жөргем жасалады. Жөргемді асуға да, турап қуыруға да болады.

Борша

Кәуәптің бір түрі. Ірі қара санының, қолының, жауырынының қара кесек еттерін ұзыншалап кесіп алады. Әрбір еттің бөлегін пышақты көп батырмай жұқалап тіліп тұз, бұрыш себеді. Етті темір тордың үстіне салып, жалындатпай шоққа қақтап пісіреді. Пісірген кезде аудармалап отырады. Шоққа қақталып қызыл-күрең тартқан борша өте дәмді болады. Оны әсіресе қымыз, шұбат ішкенде жеген жөн.

Қарма

Бұл тағам балық шаруашылығымен айналысатын ру-тайпаларда болады. Халқымызда “балықшыдан қарма жерсің, егіншіден жарма жерсің” деген сөзі бар. Балық сүйегі мен етін араластырып, қазанға қарып қуырады. Сосын келіде ұнтақтап, диірменде тартады. Бұл тағамды кейде “балық жармасы” деп те атайды.

Қарма немесе “Қарыма” деген тағы ұннан жасалған басқа тағам бар, аты ұқсас болғанымен бұл екі түрлі тағам.

Ақпарат көздері:

1. Massaget.kz
2. Baq.kz
3. Theopenasia.net
4. Comode.kz
5. Wikipedia.org
6. Balakai.kz

Материалды Алматы қаласы Дін істері жөніндегі басқармасының тапсырысымен “Қазақ интернеті” қоғамдық бірлестігі дайындаған.

                     Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу

    Ұлт жоспары – бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі «100 нақты қадам» бағдарламасын, соның ішінде құқық бұзушылықтардың алдын алу, зорлық-зомбылық фактілеріне мүлдем төзбеушілікті қалыптасытру мақсатында Бас прокуратурамен «Отбасында зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» жобасы іске асырылуда.

    Жобаның міндеті тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күрес бойынша тиімді, кешенді тетіктерді дайындау, сондай-ақ отбасы-тұрмыстық қатынастар аясындағы құқық бұзушылықтарды төмендету болып табылады.

    Қазақстан Республикасының «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Заңының 1-бабына сәйкес, тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы — тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасының субъектілері жүзеге асыратын, отбасы-тұрмыстық қатынастар аясында адамның және азаматтың конституциялық құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алуға және жолын кесуге, сондай-ақ оларды жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтауға және жоюға бағытталған құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық шаралар кешені.

   Еліміз егемендігін алғалы бері әйелдердің заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауда және тұрмыстық қылмыстардың алдын алу саласында оң нәтижеге қол жеткізді. Мемлекетіміз 1997 жылдан бастап әйелдердің ар-намысын қорғайтын, құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін, бірдей конституциялық қағидаларды жүзеге асыруды көздейтін, әйелдердің жағдайларын жақсарту туралы мемлекеттік саяси Концепциясын іске асыруда.

    Əлемнің көптеген аймақтарында əйелдерге қатыгездікпен қарау бұрынғысынша жасырылып келеді, мойындалмайды, маңыздылығы бойынша кейінге қалдырылады, оған шыдамдылықпен қарайды жəне ол тиісті мəдени норма жəне салт ретінде түсіндіріледі [1].

    Əлемде зорлық-зомбылықтың алдын алу саласындағы істердің жағдайы бойынша 2014 жылғы баяндамасына сəйкес қазаға алып келмеген физикалық, жыныстық жəне психологиялық зорлық- зомбылықтың негізгі соққысы əйелдерге, балаларға жəне қарттарға тиеді: барлық ересектердің төрттен бірі балалық шағында зорлық-зомбылыққа ұшыраған; əрбір бесінші əйел балалық шағында жыныстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған; əрбір үшінші əйел өмірінің əр түрлі кезеңінде жыныстық серігі тарапынан жасалатын физикалық жəне жыныстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болған [2]. Бұл ДДҰ-ның зорлық-зомбылықтың жаһандық таралуы туралы мəліметтерімен де дəлелденеді, соған  сəйкес, əлемде əйелдердің 35 % өмірі барысында жыныстық серіктесінің тарапынан немесе басқа тұлғалар тарапынан жыныстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. Орта есеппен ер адаммен қарым- қатынаста тұратын əйелдердің 30 % өзінің серіктесі тарапынан физикалық немесе жыныстық зорлық- зомбылықтың қандай да бір нысанына ұшырайтыны туралы хабарлаған. Əлемде əйелдерді өлтірудің 38 %-на дейін фактілерін олардың жыныстық серіктестері жасайды [4].

    Бүкіл жер-әлемдегі әйелдердің әрбір бесіншісі еркек кіндіктіден жәбір көреді немесе зорлық-зомбылықтың құрбаны болады екен. Әділеттілік  пен ізгілікке ұмтылып келеміз, неше түрлі қылмыс пен әлгіндей келеңсіздіктер біздің елде де бар. ІІМ-нің аумақтық бөліністері  тұрмыстық қарым-қатынас саласында жасалатын зорлық-зомбылық деңгейін, нысандары мен тәсілдерін зерделеу мақсатында сауалнамалар, зерттеулер жүргізгенде, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың көпшілігі әйелдерге қатысты болатыны дәлелденген.                     

   Сол себепті бүгін отбасындағы зорлық-зомбылық фактілерінің алдын алудың тіптен жаңа жолдарын іздестіру маңызды. Осындай әрекеттердің алдын алуда әлеуметтік-құқықтық шараларға басымдық беру керек.    

    БҰҰ-ның Сан-Франциско қаласында өткен бірінші Бас Ассамблеясы барысында əйел-делегаттар əйелдердің проблемаларына арнайы назар аударуды талап етті. Сол кезде құрылған Адам құқықтары бойынша комиссия жанындағы Əйелдердің жағдайы жөніндегі шағын комиссия нəтижесінде 1946 ж. БҰҰ-ның Əйелдердің жағдайын жақсарту бойынша Дүниежүзілік Экономикалық жəне Əлеуметтік комиссия жанындағы комиссиясы болып қайта құрылды [5, 3–7].

   Кейін БҰҰ Бас Ассамблеясы 1966 ж. Азаматтық жəне саяси құқықтар туралы халықаралық актіні жəне Экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы халықаралық пактіні қабылдады. Экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы халықаралық пактінің 10- бабына сəйкес қоғамның шынайы жəне негізгі бөлшегі болып табылатын отбасына мүмкіндігінше ең кең көлемді қамқорлық көрсетілуі жəне жəрдем берілуі тиіс. Нəтижесінде осы негіз қалаушы халықаралық-құқықтық құжаттар адам құқықтары саласындағы басқа да нормаларды жасауда қайнар көзге айналды. Қоғамның негізгі бөлшегі ретіндегі отбасын мемлекет тарапынан əлеуметтік- құқықтық қорғаудың басым сипаты туралы ереже Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығының 1995 ж. 26 мамырда қабылдаған Адам құқықтары жəне негізгі бостандықтары туралы конвенциясында, сондай- ақ ТМД-ға қатысушы-мемлекеттердің көпшілігінің конституцияларында қамтылған [7- 8, 289–299].

    БҰҰ Бас Ассамблеясының 1979 ж. 18 желтоқсандағы резолюциясымен əйелдер құқықтары саласындағы басты құжат болып табылатын «Əйелдерге қарсы кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы» конвенция (CEDAW) қабылданды жəне қол қоюға, ратификациялауға жəне қосылуға ашық деп жарияланды.

   1981 ж. Конвенцияның 17-бабына сəйкес Əйелдерге қарсы кемсітушілікті жою бойынша комитет ресми түрде құрылды, оның міндеттеріне қатысушы-мемлекеттердің Конвенцияның ережелерін жүзеге асыруын бақылау кірді. Конвенцияны қабылдау барысында əйелдерге қарсы зорлық-зомбылық саяси мəселе ретінде қабылданды. Алайда № 19 Нұсқаулығында (1992) Комитет отырысының барысында əйелдерге қарсы зорлық-зомбылық кемсітушіліктің бір түрі деп танылды.

   Комитет өзінің жалпы Нұсқаулығында «отбасындағы зорлық-зомбылық — əйелдерге қарсы зорлық-зомбылықтың ең жасырын нысандарының бірі. Ол барлық қоғамдарда кең таралған. Отбасылық қатынастар аясында əр түрлі жастағы əйелдер ұрып-соғуды, зорлауды жəне жыныстық қылмыстардың басқа да нысандарын, психикалық террорды жəне зорлық-зомбылықтың əдет- ғұрыптық көзқарастардан қолдау табатын басқа да түрлерін қамтитын зорлық-зомбылықтың мүмкін болатын барлық түрлерінің құрбаны болатынын» түсіндіре отырып, маңызды қадам жасады.

   Тұрмыстық зорлық-зомбылықпен сәтті күрес жүргізудің негізгі шарты – қоғамның көзқарасын өзгерту. Ол үшін қоғамдық сана мен қалыптасқан стереотиптерді түбегейлі өзгертіп, отбасындағы зорлық-зомбылықтың салдарына сәйкес түсінік қалыптастыру қажет, қоғамға қарсы мінез-құлықты еркімен жібермеу керек. Әрбір жазасыз қалған үй бұзақысы өзінің бойында бұдан да ауыр құқық бұзушылықтарды жасауға негіз болатын жауапсыздық сезімін дамытады.

Бұл жұмыстың сәтті жүруіне мемлекет пен азаматтық қоғам институттарының біріккен күшінің нығаюы септігін тигізеді, әсіресе отбасындағы зорлық-зомбылық проблемаларын практикалық тұрғыда шешумен айналысатын үкіметтік емес ұйымдармен әрекеттестіктің зор ықпалы бар.

 Əдебиеттер тізімі

1. Алауханов Е.О., Каирова Н.И. Преступное насилие в отношении женщин: учеб. пособие. — Алматы: Заң əдебиеті, 2008. — 230 с.
2. Əлемде зорлық-зомбылықтың алдын алу саласындағы 2014 жылғы жағдай жөніндегі баяндама. — [ЭР]. Қолжетімділік тəртібі: http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/status_report/2014/ru/
3. АҚШ өкілінің ЕҚЫҰ-да əйелдер мен балаларға қарсы зорлық-зомбылық мəселесі бойынша баяндамасы. Варшава (Польша), 2014 жыл 26 қыркүйек. — [ЭР]. Қолжетімділік тəртібі: http://iipdigital.usembassy.gov/st/russian/texttrans/2014/09/html#axzz3ohfAQmut
4. Əйелдерге қарсы зорлық-зомбылық. Жыныстық серіктесі тарапынан зорлық-зомбылық жəне əйелдерге қарсы жыныстық зорлық-зомбылық. №°239 ақпараттық бюлл. — 2014 ж., қараша. — [ЭР]. Қолжетімділік тəртібі: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs239/ru/
5. Международные документы по защите прав женщин // Учебно-методический комплекс по курсу «Введение в тео- рию гендера». — Алматы, 1999. — Вып. VII. — 47 с.
6. Кемали М.С. Насилие над женщинами в семье и быту (криминологические и уголовно-правовые проблемы): дис. канд. юрид. наук: 00.08 — «Уголовное право и криминология, уголовно-исполнительное право». — Караганда, 2007.
7. Ильяшенко А.Н. Семья как приоритет социальной политики государства: международно-правовые и конституцион- ные основы // Конституционное и муниципальное право: науч.-практ. и информ. изд. — — № 2. — 50 с.
8. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека: в 2 т. /Сост. Е.А. Жовтис. — Алматы: Жеты жаргы, 1996. — (Права человека). — 436 с.
9. Квашис В.Е., Вавилова Л.В. Зарубежное законодательство и практика защиты жертв преступлений / В.Е. Квашис, Л.В. Вавилова. — М.: ВНИИ МВД РФ, 1996. — 128 с.
10. Əйелдердің жағдайын бағалау. Əйелдердi кемсiтушiлiктiң барлық нысандарын жою туралы декларациясы // Есеп бойынша нұсқаулық. БҰҰ. — 2000. — 108 б.
11. Əйелдерге қарсы кемсітушілікті жою жөніндегі комитеттің баяндамасы. Жетінші сессия. — Нью-Йорк, 1988. — 135 б.
12. Мертус Д. Права женщин — права человека: пособие для учебных занятий. Пер. с англ. / Мертус Д. в соавторстве с М. Датт и Н. Флауэрс. — М.: Глас, 1996. — 240 с.
13. Зорлық-зомбылықпен күрес стратегиясы: БҰҰ анықтамалық құралы (ST/CSDHA/20). — Нью-Йорк, — 122 б.

Қатысушылар: 1-11 сынып оқушылары, Cтуденттерге: 1,2,3,4,5 курс студенттері
Қатысушы жұмыстарын қабылдау мерзімінің соңғы күні: 18.05.2017ж
Қорытынды уақыты: 20.05.2017ж
Ұйымдастырушы:  SABAQTAR – Ақпараттық сайты

Байқау түрлері:

Восточно Казахстанской область

г. Семей

КГУ «СОШ № 31»

Директор школы

Орумбаева Алма Джамбуловна

Доклад к педсовету Критериальное оценивание...

«Нам предстоит большая работа по улучшению качества всех звеньев национального образования. В среднем образовании надо подтягивать обще -образовательные школы к уровню преподавания  в Назарбаев Интеллектуальных школах. Выпускники  школы должны знать казахский, русский и английский языки. Результатом обучения школьников должно стать овладениями навыками критического мышления, самостоятельного поиска и глубокого анализа информации»

Из послания Президента РК Н.А. Назарбаева  к народу Казахстана

Мир живет в период глобальных вызовов. Это новые технологические достижения и внедрение инноваций, ускоренное развитие IT-технологий и мобильность человеческих ресурсов. В этих условиях образование и наука должны быть на переднем крае преобразований. Ведущие экономики мира достигают процветания только за счет высокого уровня человеческого капитала. Этому способствуют новые образовательные стратегии и политики. Современный этап модернизации казахстанской системы образования и науки предполагает доступность для каждого качественного дошкольного воспитания и школьного образования, возможность получить новые навыки, развить исследовательские и творческие компетенции. Школьное образование республики находится на этапе нового старта, внедряется поэтапно 12-летнее образование, обновляются стандарты школьного обучения для развития функциональной грамотности. В этом году наши первоклассники обучаются по обновлённой общеобразовательной программе, на следующий год по этой программе будут заниматься 1,2 классы и 5,7 классы.

- Что стало причиной подготовки и внедрения обновлённых общеобразовательных программ в рамках обновления содержания среднего образования в школах Казахстана?

Казахстан в рейтинге ВЭФ (всемирный экономический форум) «Исследование расхождений в навыках XXI века» находится в группе стран с низким уровнем познавательного и эмоционального интеллекта школьников. Уровень компетенций и личных характеристик значительно ниже базовых навыков.

Главной целью реформ образования в Казахстане является адаптация системы образования  к новой, социально-экономической среде, ускорение вхождения Республики в ряды 30 самых развитых стран мира. Обновление содержания образования в Республике Казахстан ставит перед собой главную цель: совершенствование педагогического мастерства учителей в контексте обновления образовательной программы и внедрение системы критериального оценивания. Данная программа основана на развитие спиральной формы образования, основанной на когнитивной теории Д. Брунера. 

слайд3

        Термин «критериальное оценивание» впервые использован Робертом Юджином Глейзером   (1963) и характеризует процесс, способствующий   определению соответствия между       достигнутым и планируемым уровнями учебных достижений обучающихся. Критериальный подход исключает сравнение и зависимость от достижений других обучающихся, а также направлен на информирование об уровне компетентности каждого обучающегося.

«Оценивание  учебных достижений» - это процесс установления степени соответствия реально достигнутых обучающимися  результатов планируемым целям обучения для корректировки и регулирования образовательного процесса через обратную связь.

- Оценивание: Почему это нужно?

В последнее время мы все чаще говорим о том, что современный выпускник должен быть функционально грамотным.

                                                                                                                   слайд 4

Но в то же время мы должны задуматься, а как оценивать грамотность такого ученика, по каким позициям, критериям? Во все времена существовали самые различные способы проверки знаний и умений. В процессе исторического развития менялись лишь формы, приемы выставления отметок, частотность проведения контрольно-измерительных мероприятий и их содержание, меры воздействия на учащихся, мотивационные  элементы и многие другие факторы. А влияет система оценивания на формирования учебно-познавательной компетентности учащихся?

Прежде чем говорить об оценивании имеет смысл прояснить некоторые ключевые понятия. В частности всегда говорится о том, что учитель передает знания, учитель транслирует знания. Мы осуществляем важную функцию, но сегодня во всем мире уже соглашаются с тем, что знания передать нельзя. Передается информация. Итак, чем же различаются эти два понятия: информация и знания? И можно ли знания передать?

                                                                                                          слайд 5

 На этих картинках (в такой шутливой форме) отражена суть: информация, которую мы передаем она может сваливаться у ребенка в голове в кучу, а вот знание этой информации уже разложены по полочкам. И важной задачей учителя сегодня является правильное оценивание превращения информации в знания и умения.

                                                                                                          слайд 6

Борис Герасимович Ананьев (советский психолог) говорил: «Отсутствие оценки … является самым худшим видом оценки, поскольку это воздействие не ориентирующее, а дезориентирующее, не положительно стимулирующее, а депрессирующее объект, заставляющее человека строить собственную самооценку не на основе объективной оценки, в которой отражены действительные его знания, а на весьма субъективных истолкованиях намеков, полупонятных ситуаций, поведения педагога и учеников»

                                                                                                        слайд 7

Система критериального оценивания определяет основы для внесения изменений в действующую практику оценивания учебных достижений обучающихся. Система КО будет направлена на развитие обучающегося, повышение его интереса и мотивации к обучению. Необходимо установить ясные и измеримые критерии оценивания, понятные каждому обучающемуся и его родителям.

                                                                                                        слайд 8

    Чётко выработанный критерий оценивания даст понять:

• На какой стадии обучения находится обучающийся?
• Куда он стремится в своём обучении?
• Что необходимо сделать, чтобы помочь ему достичь ожидаемых результатов?

слайд 9

Цель КО  - получение объективной информации о результатах обучения обучающихся на основе критериев оценивания и предоставление её всем заинтересованным участникам для дальнейшего совершенствования учебного процесса.

Задачи системы КО:

1.Расширить возможности и функции оценивания в образовательном процессе.

2.Создать условия для постоянного самосовершенствования обучающихся посредством установления регулярной обратной связи.

3.Содействовать      формированию   единых       стандартов, качественных механизмов и инструментов оценивания.

4.Предоставлять объективную, непрерывную и достоверную информацию:

     -обучающимся о качестве их обучения;

     -учителям о прогрессе обучающихся;

     -родителям о степени достижения результатов обучения;

     -органам управления о качестве предоставляемых образовательных услуг.

                                                                                                            слайд 10

Инструктивно – методические документы по КО:

• Государственный общеобязательный стандарт образования (начальное, основное среднее, общее среднее)
• Учебная программа
• Учебный план
• Порядок проведения критериального оценивания учебных достижений обучающихся в организациях образования, реализующих учебные программы начального, основного среднего, общего среднего образования
• Руководство по критериальному оцениванию для учителей начальной, основной и общей средней школ
• Сборник заданий по формативному оцениванию
• Методические рекомендации по суммативному оцениванию

слайд 11

Содержательное отличие обновленных учебных программ:

• - принцип спиральности при проектировании содержания предмета
• - повышение воспитательного потенциала обучения, формирование нравственно-духовных качеств обучающегося
• - иерархия целей обучения по таксономии Блума, основанная на закономерностях познания и классифицируемая по наиболее важным видам предметных операций
• - педагогическое целеполагание по уровням образования и на протяжении всего курса обучения, что позволяет максимально учесть внутрипредметные связи
• - наличие «сквозных тем» между предметами как внутри одной образовательной области, так и при реализации межпредметных связей
• - соответствие содержания разделов и предложенных тем запросам времени, акцент на формирование социальных навыков
• - организация учебного процесса с использованием долгосрочных, среднесрочных и краткосрочных планов
• - системно-деятельностный подход в обучении (активное включение ученика в процесс познания)

слайд 12

Критериальное оценивание реализуется согласно следующим принципам:

1.Взаимосвязь обучения и оценивания

Оценивание является неотъемлимой частью обучения и непосредственно связано с целями учебной программы и ожидаемыми результатами.

2. Объективность, достоверность и валидность.

Оценивание предоставляет точную и надёжную информацию. Существует уверенность в том, что используемые критерии и инструменты оценивают достижение целей обучения и ожидаемых результатов.

3. Ясность и доступность

Оценивание предоставляет понятную и прозрачную информацию, повышает вовлечённость и ответственность всех участников образовательного процесса.

4. Непрерывность

Оценивание является непрерывным процессом, позволяющим своевременно и систематически отслеживать прогресс учебных достижений обучающихся.

5.Направленность на развитие

Результаты оценивания инициируют и определяют направление развитие системы образования, школы, учителей и обучающихся.

                                                                                                        слайд 13

Теоретические основы КО

Система критериального оценивания учебных достижений обучающихся основана на том, что преподавание, обучение и оценивание взаимосвязаны и обеспечивают единый подход к организации учебного процесса.

                                                                                              слайд 14

Концептуальная структура системы критериального оценивания включает в себя:

• Компетентностный подход
• Метод «Обратный дизайн»
• Социо-конструктивистская теория обучения
• Теория полного усвоения
• Таксономия целей обучения
• Теория скаффолдинга
• Зона ближайшего развития
• Теория формативного оценивания
• Теория речевой деятельности

слайд15

Компетентностный подход предполагает освоение учебной программы и оценивается через конкретные результаты, выраженные в знаниях, умениях, навыках, способностях и опыте обучающихся

                                                                                                        слайд16

Выделяют три категории компетенций:

1.Интерактивное использование инструментов: речь, символы и текст,
знание и информация, технологии

   2.Взаимодействие в разнородных группах: способность хорошо относиться к другим, сотрудничать и работать в команде

    3.Самостоятельная деятельность: способность действовать и видеть более широкую картину, формировать и реализовывать жизненные планы и личностные проекты, защищать и отстаивать права, интересы, нормы и потребности

В процессе оценивания на основе критериев ученик постепенно будет наращивать собственный потенциал компетентности и достигать ожидаемых результатов на уровне от «способен делать» до «уверен, что смогу сделать»

                                                                                                                слайд17

Обратный дизайн – это специальная технология педагогического проектирования образовательного процесса, главным критерием которого становится не содержание, а планируемые результаты обучения.

Практика показывает, что более эффективной оказывается деятельность, когда учитель, определяя цели обучения, рассматривает и проектирует процесс оценивания, и только затем планирует и проводит обучение.

                                                                                                         слайд 18   

Социо-конструктивистская теория обучения опирается на то, что обучающийся перестает быть пассивным объектом оценивания, а становится «создателем/строителем» этого процесса. Обучающийся понимает «что», «как» и «почему» будет оцениваться. Это повышает качество обратной связи, взаимодействий, саморегуляции и ответственности обучающихся и учителей

                                                                                                        слайд19

Зона ближайшего развития – создается благоприятная среда для развития обучающихся под руководством учителя и в сотрудничестве со сверстниками

                                                                                                        слайд 20

Теория скаффолдинга – это пошаговая поддержка обучающихся и использование разноуровневых заданий в оценивании

                                                                                                        слайд21

Теория формативного оценивания

      Основу оценивания составляют вопросы: «на какой стадии обучения учащиеся находятся?», «куда они стремятся в своем обучении?», и «что необходимо сделать, чтобы помочь им достигнуть этого?»

                                                                                                                 слайд 22

Ключевые стратегии формативного оценивания:

• Разъяснение ожидаемых результатов и критериев оценивания
• Формирование эффективных обсуждений и взаимодействий в классе
• Предоставление обратной связи, которая будет стимулировать учащихся к достижению результатов
• Вовлечение обучающихся в качестве источников и ресурсов взаимообучения
• Становление обучающегося как «создателя» своего знания

слайд 23

Теория полного усвоения знаний

 Различия в успехах обучающихся можно сократить посредством трех факторов:

1. Диагностика исходного уровня и адаптация образовательного процесса к потребностям обучающихся
2. Поддержка мотивации обучающихся путем смягчения возможных разочарований от первых неудач
3. Поощрение и индивидуальный подход

                                                                                                        слайд 24

Таксономия целей обучения

Цели обучения предполагают шесть уровней мыслительных навыков: знание и понимание, применение, анализ, синтез, оценка.

                                                                                                        слайд 25

                                                                                                        слайд 26

                                                                                                   слайд 27

Теория речевой деятельности

Критерии оценивания по языковым предметам характеризуют 4 вида речевой деятельности: слушание, говорение, чтение, письмо.

                                                                                                        слайд 28

Для сбора данных об успеваемости и прогрессе в обучении в течение учебного года осуществляются два вида оценивания: формативное оценивание и суммативное оценивание. Суммативное оценивание включает процедуры суммативного оценивания за раздел/сквозную тему, четверть и уровень среднего образования.

                                                                                                        слайд 29

Формативное оценивание – это вид оценивания, который проводится непрерывно, обеспечивает обратную связь между учеником и учителем и позволяет своевременно корректировать учебный процесс без выставления баллов и оценок.

                                                                                                        слайд 30

Формативное оценивание является неотъемлемой частью процесса обучения и проводится регулярно учителем в течение четверти. При формативном оценивании обучающийся имеет право на ошибку и ее исправление. Это позволяет определить возможности обучающегося, выявить трудности, помочь в достижении наилучших результатов, своевременно корректировать учебный процесс.

Формативное оценивание является процессом, который оказывает непосредственное влияние на рост и развитие учебных достижений и обеспечивает обратную связь между учителем и обучающимся.

Формативное оценивание должно быть неотъемлемой частью обучения, а не рассматриваться как дополнительные упражнения или тесты. Цели обучения и ожидаемые результаты по каждому из разделов учебной программы определяют содержание практики формативного оценивания.

Учитель должен охватить все цели обучения учебной программы в процессе формативного оценивания. В помощь учителю подготовлены сборники заданий для формативного оценивания, включающие критерии оценивания по целям обучения, образцы заданий с дескрипторами.

Учитель разрабатывает или подбирает задания с учетом индивидуальных особенностей своих обучающихся и контекста обучения. К каждому заданию определяются дескрипторы (шаги). Дескрипторы к заданиям должны быть ясными и точными, чтобы решение учителя при оценивании было объективным. Кроме того, дескрипторы позволяют определить, на каком этапе выполнения задания обучающийся испытывает трудности. Это способствует предоставлению конструктивной обратной связи обучающимся и родителям.

В повседневной практике формативного оценивания можно использовать различные методы для измерения уровня усвоения, прогресса обучающихся: «Две звезды и одно пожелание», «Сигналы рукой», «Светофор», «Одноминутное эссе», «Речевые образцы», «Трехминутная пауза», «Словесная оценка», викторины, опросы.

Методы формативного оценивания можно использовать на разных этапах организации учебной деятельности как в процессе объяснения темы, выполнения заданий, так и во время предоставления обратной связи обучающимся.

Методы формативного оценивания могут использоваться при организации индивидуальной, парной и групповой работы.

Важным этапом формативного оценивания является обратная связь. Обратная связь используется на различных этапах урока и позволяет учителю осуществлять непрерывное взаимодействие с учениками, в результате которого происходит корректирование и дальнейшее планирование процесса обучения.

                                                                                                        слайд 31

При предоставлении обратной связи учителю рекомендуется:

• Отметить сильные стороны ученика
• Избегать слов «неверно», «неправильно», без пояснения того, что выполнено неправильно
• Давать рекомендации, каким образом исправить недочёты или улучшить работу учащегося
• Исключить использование негативных комментариев, включающих иронию, высмеивание ответа ученика, например «глупый ответ», «как ты мог до этого додуматься»

При формативном оценивании учитель оценку не ставит, а даёт рекомендации на успешное выполнение заданий и исправление ошибок, начиная с того, что хорошо получается у ученика.

                                                                                               слайд32

Итак,  формативное оценивание (формирующее,текущее) – это

• Текущий уровень усвоения знаний и навыков;
• Повседневная работа;
• Устранение пробелов и недочетов;
• Количество вне регламента;
• Без учета при итоговой отметке.

слайд 33

Суммативное (итоговое) оценивание – это оценивание учебных достижений по завершении изучения  определённого материала. Оно  предназначено для определения уровня сформированности знаний, умений, навыков, компетентностей при завершении изучения темы, раздела к определенному периоду времени. Суммативное оценивание проводится по результатам выполнения различных видов проверочных работ (теста, контрольной, лабораторной, исследовательской работ, сочинения, эссе, проекта, устной презентации и т.п.). Отметки, выставленные за проверочные работы, являются основой для определения итоговой оценки.

                                                                                                   слайд34

Цель суммативного оценивания – констатирование уровня усвоенности знаний и сформированности умений и компетентностей у учащихся к определенному периоду времени и определение соответствия полученных результатов требованиям стандарта.

Суммативное оценивание должно включать разноуровневые задания, которые будут демонстрировать достижения различных уровней мыслительных навыков, включая проверку уровней мышления высокого порядка: анализ, синтез и оценка.

Результаты выполненной работы по суммативному оцениванию должны быть понятными для учеников и мотивировать их к дальнейшему обучению. Обратная связь должна содержать информацию о достигнутом уровне учебных достижений для ученика и родителей  в форме рубрики.

Роберт Стейк привел такую аналогию с двумя этапами оценивания супа: когда повар дегустирует суп – это формативная оценка; когда обедающий (или эксперт) ест суп – это суммативная оценка. Другими словами, формативная оценка отражает внутренний контроль качества, тогда как суммативная оценка представляет, насколько хорошо функционирует конечный продукт в реальном мире.

Критериальное оценивание позволяет:

                                                                                                                 слайд 35

Учителям:

• Разработать критерии, способствующие получению качественных результатов обучения;
• Иметь оперативную информацию для анализа и планирования своей деятельности;
• Улучшить качество преподавания;
• Выстраивать индивидуальную траекторию обучения каждого ученика с учетом его индивидуальных особенностей;
• Использовать разнообразные подходы и инструменты оценивания;
• Вносить предложения по совершенствованию содержания учебной программы.

слайд 36

Учащимся:

• Использовать многообразие стилей обучения, типов мыслительной деятельности и способностей для выражения своего понимания;
• Знать и понимать критерии оценивания для прогнозирования результата, осознавать критерии успеха;
• Участвовать в рефлексии, оценивая себя и своих сверстников;
• Использовать знания для решения реальных задач, выражать разные точки зрения, критически мыслить.

слайд 37

Родителям:

• Получать доказательства уровня обученности ребенка;
• Отслеживать прогресс в обучении ребенка;
• Обеспечивать ребенку поддержку в процессе обучения.

слайд 38

- Просмотр фрагментов уроков учителей 1-х классов

- Выступление по теме «Плюсы и проблемы внедрения обновлённого содержания образования» Клочко С.З.

- Выступление по теме «Внедрение критериального оценивания в образовательный процесс старшей школы» Костючик Е.С.

Итак, уважаемые коллеги! Проблема оценивания и его объективности остро стоит и перед учителями в практике преподавания, и перед учениками для оценивания успешности своего обучения. Для учителя важно, как с помощью оценки не погасить интерес к предмету, а наоборот, стимулировать ученика к продвижениям по отношении к самому себе. Оценка должна стать инструментом в руках учителя, который будет направлять, открывать новые возможности ученику на пути познания. Особенно это важно на современном этапе, когда мы через изменение образовательной парадигмы переходим от модели, где учитель находится в центре учебного процесса  к модели, где ученики созидают, а учитель лишь направляет.

              -видеоролик « Притча «Крылья» Ш.Амонашвили

Наверное  сейчас, нам учителям,  дают эти крылья, внедряя эту обновлённую программу.

Для того чтобы изучить более подробно систему критериального оценивания необходимо зайти на сайт «SMK», зарегистрироваться и найти нужную литературу.

              Тайшаева Меруерт Жаксылыковна

                                  қазақ тілі және әдебиет пәні мұғалімі

                                           «Армысың, Әз Наурыз»

                                                           Баяндама

                                      Мұнайлы ауданы №10 ЖББОМ

                                           taishayeva.meruyert@mail.ru                                                                               

                                            Байланыс тел:87783467781                                         

                                                                                                                                                      Hаурыз мерекесі әлемнің ең көне мерекелерінің бірі. Орта Азия халықтарында бес мың жыл бойы аталып өтілуде. "Наурыз" сөзі парсы тілінен аударғанда "Жаңа күн" деген мағынаны беред3 Ежелгі жыл санағы бойынша, 22 наурыз да   күн мен түн теңеседі. Наурыз – жылдың бірінші күні, жыл басы, көктемнің алғашқы айы. Наурыз мерекесін қазақ халқы «Армысың, Әз Наурыз», «Әз болмай, мәз болмас» деп қарсы алады.
 Наурыз мерекесі 1991 жылы, 15 наурызда Қазақ СР Президентінің қаулысының негізінде мемлекеттік мәртебеге ие болды. Елбасы наурыз айының 22 жұлдызын "Наурыз мейрамы" деп жариялады. Ал 2009 жылдың 24 сәуірінде ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев наурыз айының 21, 22, 23 күндеріне "Наурыз мейрамы" деген атақ берді. Халқымыздың маусымдық мерекелерінің бірі — жыл басы Наурыз болып саналады. «Наурыз» деген сөзі иран тілінің ноу — «жаңа», руз — «күн» деген сөздерінен қалыптасып, жылдың бірінші күнін білдірген. Көшпенділердің байырғы астрономиялық түсінігі бойынша, әрбір жыл алты ай жаз бен алты ай қысқа бөлінген. Тіліміздегі «алты ай жаз бойы», «ала жаздай», «алты ай қыс бойы», «ала қыстай» секілді сөз оралымдарын осы бір түсініктің жаңғырығы десек болады. Жаз айларының басы - Наурыздан бастап дүние кеңейіп, шаруадан мойын босап, жер бетіне қуаныш, шаттық жайылады: Малдар төлдеп, қой қозылап
Сүттен бұлақ ағызған.
Жаңа жылдың сипаты
Молшылыққа аңыз бол
Басталыпты Наурыздан, —
деп халық ақыны С. Оңғарбаев жырламақшы, көшпендіілер жыл басын Наурыздан бастайды.
Бүл күні аспан денелері өздерінің ең бастапқы нүктелеріне келіп, күн мен түн теңелетін, жан — жануарлар төлдеп, адамдардың аузы аққа тиетін, жер үстіне шаттық орнаған күн. Григориан календары бойынша ескіше 9 март, жаңаша 21 — нен 22 — не қараған түн осы күнге сәйкес келеді.
Қазақтар бұл мейрамды Әз-Наурыз мейрамы деп те атайды. Халықтың ежелгі наным-сенімінде наурыздың алғашқы үш күнінде жер-көкті жарып ерекше дыбыс (гуіл) естіледі. Мұны тек қана жұмақтан шыққан қой, сол арқылы оны бағып жүрген қойшы ғана естиді. Бұл күні бүкіл табиғатқа, тіршілік иесіне, өсімдік, жан – жануарға ерекше сезім, қуат, қасиет нұры құйылады. Сол себепті, халқымыз «Әз болмай, мәз болмайды» деген. Қазақ елі осы күнді «Ұлыстың ұлы күні — ұлыс күн» деп атаған. Наурыз тойы - Ұлыстың Ұлы күні. Наурыз парсы тілінде Жаңа күн деген сөз, яғни жыл басы. Ұлыстың ұлы күні ел елжірей қуанып, есік ашып, дастарқан жайып, бірін-бірі құшақтаса құттықтайды. Наурыз күнінің бір ерекшелігі бұл күн көрісуден басталады. Ұлыс күні жеті түрлі тағамнан Наурыз көже пісіріледі. Наурыз күні таңертең ертемен ерлер қолдарына күрек, кетпен, ал қыз-келіншектер құрт, ірімшік, сүт, піскен ет алып далаға шығады. «Бұлақ көрсең көзін аш» деп қауласқан жігіттер айнала төңіректегі бастаулардың көзін ашса, «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын» деген қариялар бұлақ басына тал егеді. Әйелдер атып келе жатқан күнге тәу етіп, «Армысың, қайырымды Күн-Ана!» деп иіліп сәлем береді. Халық аңызы бойынша бұл күні Қызыр баба барлық босағаны аттап, төрге шығып, бақыт, мерей, қуаныш әкеледі, жақсылық нұрын шашады. Қазақстанда ресми түрде Наурыз 1988 жылдан бері тойланып келеді. Бұл мерекені Шығыс елдері Өзбекстан, Қырғызстан, Ауғанстан, Тәжікстан, Пәкстан ерте кезден өткізеді. Бұл мереке табиғат пен адамның үндестігін көрсетеді. Наурыз күн мен түннің теңелген күні. Көктемгі күн тоғысы наурыз айының 21-нен 22-не ауысқан түні болды. Осы уақыттан бастап күн ұзарып, түн қысқарады.Халық наурыз мерекесіне алдын - ала дайындалады. Дәстүр бойынша үйге қос шырақ жағылады, ыдыстар ернеуіне дейін айранмен, сүтпен немесе бұлақ суымен толтырылады. Бұл - тоқшылықтың белгісі. Табиғатпен байланыс күн Анаға деген тағзымнан көрінеді. Бұл күні бұлақтар тазартылып, ағаштар отырғызылған. "Бір тал ексең, он тал ек!", деген сөз осыдан шыққан болу керек. Наурыз - достық, еңбек, бейбітшілік мерекесі. Ұлыстың ұлы күні адамдар бір-біріне деген ренішін ұмытып өзіне де, өзгеге де жақсылық тілеген. Дастарқанның басты асы наурыз көже болған. Наурыз көже жеті түрлі тағамнан жасалған. "Наурыз көжені тойып ішу керек, сонда жыл бойы тоқшылық болады!" деген сенім бар. Дастарқан басында жастар үлкендердің батасын алған. Бата - үлкендердің өзінен жасы кішілерге беретін ықыласты тілегі. Ақсақалдар: "Ұлыс оң болсын! Ақ мол болсын, қайда барса жол болсын!" - деп бата береді. Дәстүр бойынша Наурыз тойда айтыс өткізіледі. Бұл жақсылық пен жамандықтың, суық пен жылының, жаз бен қыстың айтысы.Мереке қызған кезде жастар алтыбақан жанында ұлттық ойындар ойнайды. "Көкпар", "Бәйге", "Қыз қуу", "Жамбы ату" ойындары аса бір қуанышпен өтеді. Көңілді өткен Наурыз күні әр адамның есінде көпке дейін сақталатын. Біздің №10 мектепте де Наурыз мерекесін қарсы алу дәстүрге айналған. Мерекеге арналған қабырға газеттерінде "наурыз" тарихы жазылып, өлең-жырлардан үзінді беріледі. Сахнада наурыз мерекесіне арналып көріністер қойылады. Мектепте "Ұлыстың Ұлы күніне" арналған мереке ерекше қуанышты өтеді. Жүректер жылуын таратқан көктемнің бақыт сыйы Наурыз көп ұлтты еліміздің бірлесе тойлайтын - Достық мерекесі.

22 наурыз - Ұлыстың ұлы күнi. Бұл күнi күн мен түн теңеледi. Табиғат та, Жер-Ана да, жан-жануар да түлейдi, жаңарады. Адамзаттың бойында қан жүгiрiп, тал-теректер бүршiк жарады. Қазақтың сайын даласын Қызыр баба кезiп, адам баласына құт-береке, бақ-дәулет сыйлайды. Самарқанның көк тасы ерiп, қасиеттi қара жер, қара топырақ бусанады. Ұлы даланың төсiнде қызғалдақтар құлпыра өсiп, бел-белестерге қызылды-жасылды кiлем төселедi. Ұлан-байтақ Қазақстанның халқы жетi түрлi дәмнен наурыз көже жасап, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарды сақтап, ай бойы Ұлыстың Ұлы күнiн тойлайды. Бүкiл Шығыс халқына ортақ бұл мейрамда араздасқандар татуласып, дүйiм халық, ел ауызбiршiлiкте болады.Кеңестiк дәуiрдiң солақай саясаты, ашаршылық жылдары, Ұлы Отан соғысы, ұлт зиялылары мен ұлт құндылықтарына қарсы дүркiн-дүркiн шабуылдар халқымыздың салт-дәстүрлерi мен әдет-ғұрпының үкiсiн қисайтуға тырысып бақты. Мұның бәрiн бүгiнгi жастың кемшiлiгi деу жөн бола қоймас. «Бала жасындағысын ұмытпайды». Көнекөз қариялар - салт-дәстүр сабақтастығының соңғы буыны.  Бұл бағзы заманнан қалыптасқан бүкiлхалықтық Жаңа жыл. Оны Иран, Ауғанстан, Үндiстан, Кавказ және Орта Азия халықтары төл мерекесi ретiнде тойлайды. Халқымыз жаңа жылға ертеден дайындалатын. Қысқы соғымның әбден сүрленген қадiрлi мүшелерiн осы күнi қазанға саламын деп сақтаған. Жас келiндер, бойжеткендер болса, кесте, орамал тiгiп, бозбалалар жағы ағаштан тұрмыс бұйымдарын жасап, темiрден сәндiк бұйымдарын соққан. Мұның бәрi - күн мен түн теңесетiн шақта кәдеге асатын «ұйқыашар», «селт еткiзер» жоралғыларының сый - тартулары. Көктемгi «өлiара» өтiсiмен, ата-бабамыз үй айналасын тазартып, қалың қар тiгiсi сөгiлген жайылымға мал шығарған. «Жаңа жыл мұнтаздай таза үйге кiрсе, ол үй ауру-сырқаудан, пәле-жаладан аман болады» деген сенiм бойынша, үй-iшiн де қағып-сiлкiп, отпен аластайды.
  Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі дүние жүзі халықтарының көпшілігінің тұрмыс-салтында бағзы замандардан орын алған. Бұл мейрамды ежелгі гректер “патрих”, бирмалықтар “су мейрамы”, тәжіктер “гүл гардон”, “бәйшешек”, “гүлнаурыз”, хорезмдіктер “наусарджи”, татарлар “нардуган”, буряттар “сагаан сара”, соғдылықтар “наусарыз”, армяндар “навасарди”, чуваштар “норис ояхе” деп түрліше атаған. Әбу Райхан Бируни, Омар һайям, т.б. еңбектерінде шығыс халықтарының Наурызды қалай тойлағандығы туралы мәліметтер мол. Мысалы, парсы тілдес халықтар Наурызды бірнеше күн тойлаған. Олар бұл күндерде әр жерге үлкен от жағып, отқа май құяды; жаңа өнген жеті дәнге қарап болашақты болжайды; жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже “сумалак” ұсынады; ескі киімдерін тастайды; ескірген шыны аяқты сындырады; бір-біріне гүл сыйлап, үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою – “күн символын” салады; үйдегі тіреу ағашқа гүл іледі; түрлі жарыстар (жамбы ату, т.б.) ұйымдастырады. Дәстүрлі қазақ қоғамында Ұлыс күні жыл басы саналған. Халықтың мифологиялық түсінігі бойынша 21 наурыз түні даланы Қыдыр аралайды. Ұлыс күні қазақ елі үшін әрқашан қасиетті, киелі саналған. Халық таза, жаңа киімдерін киген. Ауылдың ер адамдары бір-бірімен қос қолдасып, төс қағыстырады; әйелдер құшақтасып, бір-біріне игі тілектер айтады. Бірін-бірі мерекеге арнап дайындалған наурыз көже ішуге шақырады. Оған қойдың басы мен сүр ет салып пісірілуі – қыс тағамымен (етпен) қоштасуды, құрамына ақтың қосылуы – жаз тағамымен (сүт, ақ) қауышуды білдіреді. Әдетте, осы күні адамдар арам пиғыл, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-ожданы алдында арылады. Ауыл ақсақалдары араларына жік түскен бауырлас ел, руларды, ағайын, дос-жарандарды бір дастарқаннан дәм таттырып, табыстырған, жалғыз жарым жетімдерді үйлендіріп, жеке отау еткен. Кембағал, мүгедектерді жақын туыстарының қарауына арнайы міндеттеп тапсырған. Жұтқа ұшырап қиналғандарға жылу жинап берген. Алтыбақан басында ән айтылып, күй тартылады. Дәстүрлі ұлттық ойындар (көкпар, аударыспақ, күрес, қыз қуу, алтыбақан, тең көтеру, т.б.) ойналады. Таң ата көпшілік биік төбенің басына шығып, атқан таңды қарсы алады. Кеңес өкіметінің алғашқы кезеңдерінде (1920 – 25) шығыс халықтары бұл мерекені атап өткенімен, 1926 жылы ол “діни мейрам”, “ескілік сарқыншағы” деп танылып тоқтатылды, бірақ Қазақстанның бар аумақтарында жасырын түрде сақталып қалды. 1988 жылдан Алматы қаласында, республиканың көптеген аудандарында Наурыз жалпыхалықтық мейрам ретінде қайта тойлана бастады. Бұл мереке табиғат пен адамның үндестігін көрсетеді. Наурыз күн мен түннің теңелген күні. Көктемгі күн тоғысы наурыз айының 21-нен 22-не ауысқан түні болды.  Көне деректер көзiне сүйенсек, наурыз тоғыз күн тойланады екен. Ол той «Наурызнама» деп аталады. Әдетте, наурызнаманы бай, ауқатты кiсiлер жасаған. Бiрақ әр шаңырақ өзiнше наурыз көже пiсiрiп, ақ толы аяғын босағадан аттағанның бәрiне ұсынған. Ауыл ақсақалдары үй-үйден дәм татып, үйдегiлерге ыдыспен сыбаға тасып жүрген. Ол сыбаға iшiлместен бұрын қазанға құйылады. Бұл «Дәм-тұзымыз араласқан тату болайық» дегеннiң белгiсi.    Ұлыс келер түнi Қызыр бабаға арналып әр үйдiң төрiнде қос шырақ жағылатын болған. Үй иелерi бар ыдысты аққа, суға, «ырыс толсын» деп дәнге, «жауын-шашын көп болсын» деп бұлақ суына толтырады. Жылдың алғашқы күнiнде қар жауса «ақша қар», жаңбыр жауса «нұр жауды» деп шаттанған. Ертеректе ауыл адамдарын ұйқысынан тұрғызу үшiн қолданылған мынадай қызық дәстүр болған. Жастар асау тайыншаны құрықтап, оған ерттелген ашамайға зор қуыршақты таңып байлап, ауыл iшiне бос жiбередi. Мөңкiп тулаған асау ауылды азан-қазан етсе де, ешкiм бұған өкпелемеген. Күлiмдеп көрiнген күнге сәлем берiп, шаруаға кiрiседi. Наурыз күнi көзi ашылған бұлақтың суы сарқылмайды, ал егiлген талдың саясы мен жемiсi мол болады деп сенген. Жаңа сап түзеген шыбықтарға Ұлыс - жақсы тiлектер күнi. Араздасқандар төс қағысып, татуласады. Жастар алтыбақан құрып, тойдың сәнiн кiргiзедi. Бойжеткендер соғымның соңғы етiн уызға салып пiсiрiп, ұнатқан жiгiттерiне тартады. Бұл салт қазақта «ұйқыашар» аталады. Ұйқыашардың қарымтасына жiгiттер «селт еткiзер» рәсiмiн жасайды. Яғни қалауынша айна, тарақ, әтiр суын сыйлайды. Айна - пәктiктiң, жастықтың, тарақ - әдемiлiк пен сұлулықтың, ал иiссу - жаңа бүршiгiн жарған жауқазындай құлпыр деген белгi. ашу да жақсы ырым. Наруыз күнi думан-тойды аталарымыз наурызнама атаған. Ұйытқысы, әрине, - жастар. Содан болар, ән мен би, ойын-сауық түннiң бiр уағына дейiн созылған. Халқымызда «Ақ боран», «Қалтырауық қамыр кемпiр» ойындары бар. Онымен қатар бұл күнi наурыз жыр, наурыз жұмбақ, наурыз айтыс, түрлi әзiл-қалжың, мадақ   Ұлыс күнi татулық тойы, шаруа, ынтымақ, сенiм, көңiл мерекесi. Қыс қылышынан аман қалған жұрт, бар ренiш-өкпесiн ұмытып, кiнәсiн кешiп, тек жақсы тiлектер тiлейдi. Көңiлдiң жаңаруы деген осы. Бұл күнi наурыз көжемен қатар, ауыл адамдары өгiз сойып, қазан көтеретiн болған. Мұның тарихы өз алдына қызық аңыз. Ежелгi жыл санаушылардың есебiнше, үркер күздiң басында шығыстан, қыстың басында төбеден, көктем кезiнде аспан етегiнен көрiнiп, ал жазда тiптi батып кетедi екен. Бұл шақ қырық күнге созылып, оны халқымыз «қырық күн шiлде» немесе «үркердiң жерге түсуi» деп атаған. Көктем кезiнде, яғни наурызда күн жолы үркердiң үстiмен өтiп, үркердiң қос жұлдызы бұқаның мүйiздерi құсап күн жолының екi жағынан қылтиып көрiнедi. Бұған орай халқымыздың «әлемдi көк өгiз мүйiзiмен көтерiп тұр» деген нанымы да бар. Наурыз мерекесі Маңғыстау өңірінде наурыздың 14 жұлдызында тойланады. Маңғыстау жұртшылығы Отпан тауға барып алау отын жағады. Маңғыстау халқы наурыз мерекесін ерекше салт – дәстүрлермен тойлайды. Отпан таудпғы наурыз той есте мәңгілік сақталатын той болып өтеді. Айтыс, ұлттық ойындар, салт – дәстүрлер сахналық көріністер тамашаны наурыз тойда көресің. Өте жоғары деңгейде атап өтіледі. Мен қазақ болғаныма қуанамын, себебі елімнің сарқылмас дәстүрін мақтан етемін. Наурыз тойда ұмыт болып бара жатқан дәстүрлер жаңғырып оралуда. Қазақ халқы наурыз тойын тойлау арқылы халықты тәрбиелеу қадір- қасиетін көруге болады. Себебі дауласқандар татуласады, мереке күні жақсы игі істер жасалады. Ынтымағы жарасқан көп ұлтты елiмiздiң осы бiрлiгiн ұзағынан сүйiндiргей! Әрбiр шаңыраққа Қыдыр дарып, бақ қонсын!  Ұлыстың Ұлы күнi құтты болсын, ағайын!

КІРІСПЕ

Еліміз жаңа тарихи кезеңге аяқ басты. Мен жыл басындағы халыққа Жолдауымда Қазақстанның үшінші жаңғыруы басталғанын жарияладым. 

Осылайша, біз қайта түлеудің айрықша маңыз­ды екі процесі – саяси реформа мен эко­номи­калық жаңғыруды қолға алдық. Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Аталған екі жаңғыру процесінің де нақты мақ­сат-міндеттері, басымдықтары мен оған жет­кізетін жолдары бар. Мен көздеген жұмыс­тары­мыздың бәрі дер уақытында және барынша тиімді жүзеге асарына сенімдімін. Бірақ, ойлағанымыз орындалу үшін мұның өзі жеткіліксіз.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып оты­руы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаң­ғыру­ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Рухани жаңғыру тек бүгін басталатын жұмыс емес.

Біз Тәуелсіздік кезеңінде бұл бағытта бірнеше ауқымды іс атқардық.

2004 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Қазақстан аумағындағы тарихи-мәдени ескерткіштер мен нысандарды жаңғырттық.

2013 жылы «Халық – тарих толқынында» бағ­дарламасы арқылы әлемнің ең белді архивтерінен төл тарихымызға қатысты құжаттарды жүйелі түрде жинап, зерттедік.

Енді осының бәрінен де ауқымды және іргелі жұмыстарды бастағалы отырмыз.

Мен еліміз мықты, әрі жауапкершілігі жоғары Біртұтас Ұлт болу үшін болашаққа қа­лай қадам басатынымыз және бұқаралық сана­­ны қалай өзгертетініміз туралы көзқарас­тарым­ды ортаға салуды жөн көрдім.

І. ХХІ ҒАСЫРДАҒЫ ҰЛТТЫҚ САНА ТУРАЛЫ

Күллі жер жүзі біздің көз алдымызда өзгеруде. Әлемде бағыты әлі бұлыңғыр, жаңа тарихи кезең басталды. Күн санап өзгеріп жатқан дүбірлі дүниеде сана-сезіміміз бен дүниетанымымызға әбден сіңіп қалған таптаурын қағидалардан арыл­масақ, көш басындағы елдермен тереземізді теңеп, иық түйістіру мүмкін емес. Өзгеру үшін өзімізді мықтап қолға алып, заман ағымына икемделу арқылы жаңа дәуірдің жағымды жақтарын бойға сіңіруіміз керек.

ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі – олардың өздеріне ғана тән қалыбы мен тәжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бәріне жаппай еріксіз таңуында. Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бас­тау алатын рухани коды болады.

Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай.

Бірақ, ұлттық кодымды сақтаймын деп бойыңдағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоюға болмайтыны айдан анық.

Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық  дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды.

Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыс­ты­рып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды.

Бұл – тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиектерін үйле­сімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғыр­намасы.

Мен халқымның тағылымы мол тарихы мен  ықылым заманнан арқауы үзілмеген ұлттық салт-дәстүрлерін алдағы өркендеудің берік діңі ете оты­рып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сенім­мен бет алуын қалаймын.

Бұл ретте, тұтас қоғамның және әрбір қа­зақ­стан­дықтың санасын жаңғыртудың бір­неше бағы­тын атап өтер едім.

1. Бәсекелік қабілет

Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халық­тың өзі бәсекелік қабілетін арттырса ғана та­быс­қа жетуге мүмкіндік алады.

Бәсекелік қабілет дегеніміз – ұлттың аймақтық немесе жаһандық нарықта бағасы, я болмаса сапасы жөнінен өзгелерден ұтымды дүние ұсы­на алуы. Бұл материалдық өнім ғана емес, соны­мен бірге, білім, қызмет, зияткерлік өнім немесе сапалы еңбек ресурстары болуы мүмкін.

Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығымен емес, адамдарының бәсекелік қа­бі­летімен айқындалады. Сондықтан, әрбір қазақ­стандық, сол арқылы тұтас ұлт ХХІ ғасырға лайықты қасиеттерге ие болуы керек. Мысалы,  ком­пьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мә­дени ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті алғышарттардың сана­тында.

Сол себепті, «Цифрлы Қазақстан», «Үш тілде білім беру», «Мәдени және конфессияаралық келісім» сияқты бағдарламалар – ұлтымызды, яғни барша қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы.

2. Прагматизм

Қанымызға сіңген көптеген дағдылар мен таптаурын болған қасаң қағидаларды өзгерт­пейінше, біздің толыққанды жаңғы­руымыз мүмкін емес.

Төл тарихымызға, бабаларымыздың өмір салтына бір сәт үңіліп көрсек, шынайы прагматизмнің талай жарқын үлгілерін табуға болады.

Халқымыз ғасырлар бойы туған жердің табиғатын көздің қарашығындай сақтап, оның байлығын үнемді, әрі орынды жұмсайтын теңдесі жоқ экологиялық өмір салтын ұстанып келді.

Тек өткен ғасырдың ортасында, небәрі бірнеше жыл ішінде миллиондаған гектар даламыз аяусыз жыртылды. Ықылым замандардан бері ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келген ұлттық прагматизм санаулы жылда адам танымастай өзгеріп, ас та төк ысырапшылдыққа ұласты. Соның кесірінен, Жер-Ана жаратылғаннан бері шөбінің басы тұлпарлардың тұяғымен ғана тапталған даланың барлық құнары құрдымға кетті. Түгін тартсаң майы шығатын мыңдаған гектар миялы жерлеріміз экологиялық апат аймақтарына, Арал теңізі аңқасы кепкен қу медиен шөлге айналды.

Осының бәрі – жерге аса немқұрайлы қараудың ащы мысалы.

Біз жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, қанымызға сіңген, бүгінде тамырымызда бүлкілдеп жатқан ізгі қасиеттерді қайта түлетуіміз керек.

Прагматизм – өзіңнің ұлттық және жеке байлығыңды нақты білу, оны үнемді пайдаланып, соған сәйкес болашағыңды жоспарлай алу, ысырапшылдық пен астамшылыққа, даңғойлық пен кердеңдікке жол бермеу деген сөз. Қазіргі қоғамда шынайы мәдениеттің белгісі – орынсыз сән-салтанат емес. Керісінше, ұстамдылық, қанағатшылдық пен қарапайымдылық, үнемшілдік пен орынды пайдалану көргенділікті  көрсетеді.

Нақты мақсатқа жетуге, білім алуға, саламатты өмір салтын ұстануға, кәсіби тұрғыдан жетілуге басымдық бере отырып, осы жолда әр нәрсені ұтымды пайдалану – мінез-құлықтың прагматизмі деген осы. Бұл – заманауи әлемдегі бірден-бір табысты үлгі. Ұлт немесе жеке адам нақты бір межеге бет түзеп, соған мақсатты түрде ұмтылмаса, ертең іске аспақ түгілі, елді құрдымға бастайтын популистік идеологиялар пайда болады.

Өкінішке қарай, тарихта тұтас ұлттардың ешқашан орындалмайтын елес идеологияларға шырмалып, ақыры су түбіне кеткені туралы мысалдар аз емес. Өткен ғасырдың басты үш идео­логиясы – коммунизм, фашизм және либерализм біздің көз алдымызда күйреді.

Бүгінде радикалды идеологиялар ғасыры келмеске кетті. Енді айқын, түсінікті және болашаққа жіті көз тіккен бағдарлар керек. Адамның да, тұтас ұлттың да нақты мақсатқа жетуін көздейтін осындай бағдарлар ғана дамудың көгіне темірқазық бола алады. Ең бастысы, олар елдің мүмкіндіктері мен шама-шарқын мұқият ескеруге тиіс.

Яғни, реализм мен прагматизм ғана таяу онжылдықтардың ұраны болуға жарайды.

3. Ұлттық бірегейлікті сақтау

Ұлттық жаңғыру деген ұғымның өзі ұлттық сананың кемелденуін білдіреді.

Оның екі қыры бар.

Біріншіден, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту.

Екіншіден, ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту.

Қазір салтанат құрып тұрған жаңғыру үлгіле­рі­нің қандай қатері болуы мүмкін?

Қатер жаңғыруды әркімнің ұлттық даму үлгі­сін бәріне ортақ, әмбебап үлгіге алмастыру ре­тінде қарастыруда болып отыр. Алайда, өмірдің өзі бұл пайымның түбірімен қате екенін көрсетіп берді. Іс жүзінде әрбір өңір мен әрбір мемлекет өзінің дербес даму үлгісін қалыптастыруда.

Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс.

Абайдың даналығы, Әуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күй­лері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні – бұлар біздің рухани мәдениетіміздің бір парасы ғана.

Сонымен бірге, жаңғыру ұғымының өзі мей­лін­ше көнерген, жаһандық әлеммен қабыспайтын кейбір дағдылар мен әдеттерден арылу дегенді білдіреді.

Мысалы, жершілдікті алайық. Әрине, туған жердің тарихын білген және оны мақтан еткен дұрыс. Бірақ, одан да маңыздырақ мәселені – өзіңнің біртұтас ұлы ұлттың перзенті екеніңді ұмытуға әсте  болмайды.

Біз әркім жеке басының қандай да бір іске қос­қан үлесі мен кәсіби біліктілігіне қарап баға­ланатын меритократиялық қоғам құрып жатырмыз. Бұл жүйе жең ұшынан жалғасқан тамыр-таныстықты көтермейді.

Осының бәрін егжей-тегжейлі айтып отыр­ғандағы мақсатым – бойымыздағы жақсы мен жаманды санамалап, теру емес. Мен қазақ­стан­дық­­тардың ешқашан бұлжымайтын екі ережені түсініп, байыбына барғанын қалаймын.

Біріншісі – ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды.

Екіншісі – алға басу үшін ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту керек.

4. Білімнің салтанат құруы  

Білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу – біздің қанымызда бар қасиет.

Тәуелсіздік жылдарында қыруар жұмыс жасалды. Біз он мыңдаған жасты әлемнің маң­дайалды университеттерінде оқытып, дайын­дадық. Бұл жұмыс өткен ғасырдың тоқсаныншы жыл­дарының басында қолға алынған «Болашақ» бағдар­ламасынан басталды. Елімізде өте жоғары деңгей­дегі бірқатар университеттер ашылды, зият­керлік мектептер жүйесі қалыптасты. Басқа да көптеген іс тындырылды.

Дегенмен, білімнің салтанаты жалпыға ор­тақ болуға тиіс. Оның айқын да, бұлтартпас себеп­­тері бар. Технологиялық революцияның беталы­­сына қарасақ, таяу онжылдық уақыт­та қазір­гі кәсіптердің жартысы жойылып кетеді.

Экономиканың кәсіптік сипаты бұрын-соңды ешбір дәуірде мұншама жедел өзгермеген.

Біз бүгінгі жаңа атаулы ертең-ақ ескіге айналатын, жүрісі жылдам дәуірге аяқ бастық. Бұл жағ­дайда кәсібін неғұрлым қиналмай, жеңіл өзгер­туге қабілетті, аса білімдар адамдар ғана табысқа жетеді.

Осыны бек түсінгендіктен, біз білімге бөлі­нетін бюджет шығыстарының үлесі жөнінен әлем­дегі ең алдыңғы қатарлы елдердің санаты­на қосылып отырмыз.

Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жас­тары­мыз басымдық беретін межелердің қатар­ында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді.

5. Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы

Биыл Еуразия құрлығының ұлан-ғайыр ау­ма­ғын астаң-кестең еткен 1917 жылдың қазан айын­дағы оқиғаға 100 жыл толады.

Күллі ХХ ғасыр революциялық сілкі­ніс­терге толы болды. Бұл осы аумақтағы барша ұлт­­­тар­ға мейлінше әсер етіп, бүкіл болмысын өзгерт­ті.

Әрбір жұрт тарихтан өзінше тағылым алады, бұл – әркімнің өз еркіндегі шаруа.

Біреуге өзіңнің көзқарасыңды еріксіз таңуға ешқашан болмайды. Бізге тарих туралы өздерінің субъективті пайымдарын тықпалауға да еш­кім­нің қақысы жоқ.

Өткен ХХ ғасыр халқымыз үшін қасіретке то­лы, зобалаң да зұлмат ғасыр болды.

Біріншіден, ұлттық дамудың ықылым заманнан жалғасып келе жатқан өзімізге ғана тән жолы біржола күйретіліп, қоғамдық құрылымның бізге жат үлгісі еріксіз таңылды.

Екіншіден, ұлтымызға адам айтқысыз демо­графиялық соққы жасалды. Оның жарасы бір ғасырдан бері әлі жазылмай келеді.

Үшіншіден, қазақтың тілі мен мәдениеті құр­дымға кете жаздады.

Төртіншіден, еліміздің көптеген өңірлері эко­ло­гиялық апат аймақтарына айналды.

Әрине, тарих тек ақтаңдақтардан тұрмайды.

ХХ ғасыр Қазақстанға бірқатар игіліктерін де берді.

Индустрияландыруды, әлеуметтік және өнді­рістік инфрақұрылымдардың құрылуын, жаңа ин­теллигенцияның қалыптасуын осыған жат­қызуға болады.

Бұл кезеңде елімізде белгілі бір  жаңғыру болды. Бірақ, бұл – ұлттың емес, аумақтың жаң­ғы­руы еді.

Біз тарихтың сабағын айқын түсінуіміз керек. Революциялар дәуірі әлі біткен жоқ. Тек оның формасы мен  мазмұны түбегейлі өзгерді.

Біздің кешегі тарихымыз бұлтартпас бір ақи­қатқа – эволюциялық даму ғана ұлттың өр­кен­деуіне мүмкіндік беретініне көзімізді жеткізді.

Бұдан сабақ ала білмесек, тағы да тарихтың темір қақпанына түсеміз. Ендеше, эволюциялық даму қағидасы әрбір қазақстандықтың жеке басының дербес бағдарына айналуға тиіс.

Бірақ, қоғамның эволюциялық дамуы қағида ретінде мәңгі тұмшаланудың синонимі емес.

Сол себепті, тарихтың ащы сабағын түсініп қана қоймай, өзіміз күнде көріп жүрген қазіргі құбылыстардан ой түйіп,  болашақтың беталысына қарап, пайым жасай білу де айрықша маңызды.

Бүгінде революциялар өңін өзгертіп, ұлттық, діни, мәдени, сепаратистік перде жамылды. Бірақ, бәрі де, түптеп келгенде, қантөгіспен, эко­номикалық күйреумен аяқталатынын көріп отырмыз.

Сондықтан, әлемдегі оқиғаларды ой елегінен өткізіп, қорытынды жасау – қоғамның да, саяси партиялар мен қозғалыстардың да, білім беру жүйе­сінің де ауқымды дүниетанымдық, рухани жұ­мысының бір бөлігі.

6. Сананың ашықтығы

Көптеген проблема әлемнің қарқынды өзгеріп жатқанына қарамастан, бұқаралық сана-сезімнің «от басы, ошақ қасы» аясында қалуынан туын­дайды.

Бір қарағанда, жер жүзіндегі миллиардтан астам адам өзінің туған тілімен қатар, кәсіби байланыс құралы ретінде жапатармағай оқып жатқан ағылшын тілін біздің де жаппай және жедел үйренуіміз керектігі еш дәлелдеуді қажет етпей­тіндей.

Еуропалық Одақтың 400 миллионнан астам тұрғыны ана тілдері – неміс, француз, испан, итальян немесе басқа да тілдерді  сыйламай ма? Әлде 100 миллиондаған қытай мен индонезиялықтар, малайлар ағылшын тілін еріккеннен үйреніп жатыр ма?

Бұл – бәзбіреулердің әншейін қалауы емес, жа­һандық әлемге еркін кірігіп, жұмыс істеудің бас­ты шарты.

Бірақ, мәселе бұған да тіреліп тұрған жоқ. Са­наның ашықтығы зерденің үш ерекшелігін біл­діреді.

Біріншіден, ол дүйім дүниеде, Жер шарының өзіңе қатысты аумағында және өз еліңнің айналасында не болып жатқанын түсінуге мүмкіндік береді.

Екіншіден, ол жаңа технологияның ағыны алып келетін өзгерістердің бәріне дайын болу деген сөз. Таяудағы он жылда біздің өмір салтымыз: жұмыс, тұрмыс, демалыс, баспана, адами қатынас тәсілдері, қысқасы, барлығы түбегейлі өзгереді. Біз бұған да дайын болуымыз керек.

Үшіншіден, бұл – өзгелердің тәжірибесін алып, ең озық жетістіктерін бойға сіңіру мүмкіндігі. Азиядағы екі ұлы держава – Жапония мен Қы­тай­дың бүгінгі келбеті – осы мүмкіндіктерді тиімді пай­даланудың нағыз үлгісі.

«Өзімдікі ғана таңсық, өзгенікі – қаңсық» деп кері тартпай, ашық болу, басқалардың ең озық жетістіктерін қабылдай білу, бұл – та­быстың кілті, әрі ашық зерденің басты көрсет­кіш­терінің бірі.

Егер қазақстандықтар жер жүзіне үйден шық­пай, терезеден телміріп отырып баға беретін болса, әлемде, құрлықта, тіпті іргедегі елдерде қандай дауыл соғып жатқанын көре алмайды.

Көкжиектің арғы жағында не болып жатқанын да біле алмайды. Тіпті, бірқатар ұстанымдарымызды түбегейлі қайта қарауға мәжбүрлейтін сыртқы ықпалдардың байыбына барып, түсіне де алмай қалады.

ІІ.  ТАЯУ ЖЫЛДАРДАҒЫ МІНДЕТТЕР  

Қоғамдық сана жаңғырудың негізгі қағи­да­ларын қалыптастыруды ғана емес, сонымен бірге, біздің заман сынағына лайықты төтеп беруімізге қажетті нақты жобаларды жүзеге асыруымызды да талап етеді.

Осыған байланысты, мен алдағы жылдарда мықтап қолға алу қажет болатын бірнеше жобаны ұсынамын.

Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық.

Қазақ тілінің әліпбиі тым тереңнен тамыр тартатынын білесіздер.

VI-VII ғасырлар – ерте орта ғасыр кезеңі. Бұл уақытта Еуразия құрлығында ғылымға «Орхон-Енисей жазулары» деген атаумен танылған көне түркілердің руникалық жазуы пайда болып, қол­данылды.

Бұл адамзат тарихындағы ең көне әліпбилердің бірі ретінде белгілі.

V-XV ғасырларда түркі тілі Еуразия құрлы­ғының аса ауқымды бөлігінде ұлтаралық қатынас тілі болды.

Мәселен, Алтын Орданың бүкіл ресми құ­жат­тары мен халықаралық хат-хабарлары негізінен ортағасырлық түркі тілінде жазылып келді.

Халқымыз Ислам дінін қабылдаған соң руни­калық жазулар біртіндеп ысырылып, араб тілі мен араб әліпбиі тарала бастады.

Х ғасырдан ХХ ғасырға дейін, 900 жыл бойы Қазақстан аумағында араб әліпбиі қолданылды.

1929 жылғы 7 тамызда КСРО Орталық Атқару Комитеті мен КСРО Халық Ко­мис­сар­лары Кеңесінің Президиумы латындан­дырылған жаңа әліпби – «Біртұтас түркі ал­фавитін» енгізу туралы қаулы қабылдады.

Латын әліпбиінің негізінде жасалған жазу үлгісі 1929 жылдан 1940 жылға дейін қолданылып, кейін кириллицаға ауыстырылды.

1940 жылғы 13 қарашада «Қазақ жазуын латындандырылған әліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы» заң қабылданды.

Осылайша, қазақ тілінің әліпбиін өзгерту тарихы негізінен нақты саяси себептермен айқын­далып келді.

Мен 2012 жылғы желтоқсан айында жария еткен «Қазақстан-2050» Стратегиясында «2025 жыл­дан бастап латын әліпбиіне көшуге кірісуіміз керектігін» мәлімдедім.

Бұл – сол кезден барлық салаларда біз латын қар­піне көшуді бастаймыз деген сөз.

Яғни, 2025 жылға қарай іс қағаздарын, мерзімді баспасөзді, оқулықтарды, бәрін де латын әліп­биімен басып шығара бастауға тиіспіз.

Ол кезең де таяп қалды, сондықтан біз уақыт ұттырмай, бұл жұмысты осы бастан қолға алуымыз керек. Біз осынау ауқымды жұмысты бастауға қа­жетті дайындық жұмыстарына қазірден кірі­семіз. Үкімет қазақ тілін латын әліпбиіне көші­ру­дің нақты кестесін жасауы керек.

Латыншаға көшудің терең логикасы бар. Бұл қазіргі заманғы технологиялық орта­ның, ком­муникацияның, сондай-ақ, ХХІ ғасыр­дағы ғылы­ми және білім беру процесінің ерекше­лік­теріне байланысты.

Мектеп қабырғасында балаларымыз ағылшын тілін оқып, латын әріптерін онсыз да үйреніп жатыр. Сондықтан, жас буын үшін ешқандай қиындық, кедергілер болмақ емес.

2017 жылдың аяғына дейін ғалымдардың көмегімен, барша қоғам өкілдерімен ақылдаса отырып, қазақ әліпбиінің жаңа графикадағы бірыңғай стандартты нұсқасын қабылдау керек. 2018 жылдан бастап жаңа әліпбиді үйрететін мамандарды және орта мектептерге арналған оқулықтарды дайындауға кірісуіміз қажет.

Алдағы 2 жылда ұйымдастыру және әдістемелік жұмыстар жүргізілуге тиіс.

Әрине, жаңа әліпбиге бейімделу кезеңінде бел­гілі бір уақыт кириллица алфавиті де қол­даныла тұрады.

Екіншіден, қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар бойынша «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасын қолға аламыз.

Оның мәні мынада:

1. Біз тарих, саясаттану, әлеуметтану, философия, психология, мәдениеттану және филология ғылымдары бойынша студенттерге толыққанды білім беруге қажетті барлық жағдайды жасауға тиіспіз. Гуманитарлық зиялы қауым өкілдері еліміздің жоғары оқу орындарындағы гума­нитарлық кафедраларды қайта қалпына келтіру арқылы мемлекеттің қолдауына ие болады. Бізге инженерлер мен дәрігерлер ғана емес, қазіргі заманды және болашақты терең түсіне алатын білімді адамдар да ауадай қажет.

2. Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілдерден қазақ тіліне аударып, жастарға дүние жүзіндегі таң­даулы үлгілердің негізінде білім алуға мүмкіндік жасаймыз. 2018-2019 оқу жылының өзінде студенттерді осы оқулықтармен оқыта бастауға тиіспіз.

3. Ол үшін қазіргі аудармамен айналысатын құрылымдар негізінде мемлекеттік емес Ұлттық аударма бюросын құру керек. Ол Үкіметтің тапсырысы бойынша 2017 жылдың жазынан тиісті жұмыстарға кірісе бергені жөн.

Бұл бағдарлама арқылы неге қол жеткіземіз?

Ең алдымен, жүз мыңдаған студентке жаңа сапалық деңгейде білім бере бастаймыз.

Бұл – білім саласындағы жаһандық бәсекеге не­ғұрлым бейімделген мамандарды даярлау деген сөз.

Оған қоса, жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелік қабілет сияқты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қо­ғам­да ор­нықтыратын басты күшке айналады. Осылайша, болашақтың негізі білім орда­ларының аудиторияларында қаланады.

Біздің әлеуметтік және гуманитарлық біліміміз ұзақ жылдар бойы бір ғана ілімнің аясында шектеліп, дүниеге бір ғана көзқараспен қарауға мәжбүр болдық. Әлемнің үздік 100 оқулығының қазақ тілінде шығуы 5-6 жылдан кейін-ақ жемісін бере бастайды. Сол себепті, уақыт ұттырмай, ең заманауи, таңдаулы үлгілерді алып, олардың қазақ тіліндегі аудармасын жасауымыз керек.

Бұл – мемлекеттің міндеті.

Үкімет мұны аудармашы мамандармен қамтамасыз ету, авторлық құқық, оқу-әдістемелік бағдарламалар мен профессорлық-оқытушылық құрамды белгілеу сияқты жайттарды ескере отырып, кешенді түрде шешуі керек.

Үшіншіден, Қазақ «Туған жерге туыңды тік» деп бекер айтпаған.

Патриотизм кіндік қаның тамған жеріңе, өскен ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіспеншіліктен басталады.

Сол себепті, мен «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды ұсынамын. Оның ауқымы ізінше оп-оңай кеңейіп, «Туған елге» ұласады.

Мәселен, «Ауылым – әнім» атты әнді  айтқанда, «Туған жерін сүйе алмаған, сүйе алар ма туған елін» деп шырқайтын едік қой. Бажайлап қарасақ, бұл – мағынасы өте терең сөздер.

Бағдарлама неге «Туған жер» деп аталады? Адам баласы – шексіз зерденің ғана емес, ғажайып сезімнің иесі. Туған жер – әркімнің шыр етіп жерге түскен, бауырында еңбектеп, қаз басқан қасиетті мекені, талай жанның өмір-бақи тұратын өлкесі. Оны қайда жүрсе де жүрегінің түбінде әлдилеп өтпейтін жан баласы болмайды.

Туған жерге, оның мәдениеті мен  салт-дәс­түрлеріне айрықша іңкәрлікпен атсалысу – шынайы патриотизмнің маңызды көріністерінің бірі.

Бұл кез келген халықты әншейін біріге салған қауым емес, шын мәніндегі ұлт ететін мәдени- генетикалық кодының негізі.

Біздің бабаларымыз ғасырлар бойы ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген аңның тұяғы тозатын ұлан-ғайыр аумақты ғана қорғаған жоқ.

Олар ұлттың болашағын, келер ұрпағын, бізді қорғады. Сан тараптан сұқтанған жат жұртқа Атамекеннің қарыс қадамын да бермей, ұрпағына мирас етті.

Туған жерге деген сүйіспеншілік нені біл­діреді, жалпы, бағдарламаның мәні неде?

Бірінші, бұл білім беру саласында ауқымды өлкетану жұмыстарын жүргізуді, экологияны жақсартуға және елді мекендерді  абаттандыруға баса мән беруді, жергілікті деңгейдегі тарихи ескерткіштер мен мәдени нысандарды қалпына келтіруді көздейді. Патриотизмнің ең жақсы үлгісі орта мектепте туған жердің тарихын оқудан көрініс тапса игі.

Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс.

Екінші, басқа аймақтарға көшіп кетсе де туған жерлерін ұмытпай, оған қамқорлық жасағысы келген кәсіпкерлерді, шенеуніктерді, зиялы қауым өкілдері мен жастарды ұйымдастырып, қолдау керек.

Бұл – қалыпты және шынайы патриоттық сезім, ол әркімде болуы мүмкін. Оған тыйым салмай, керісінше, ынталандыру керек. Үшінші, жергілікті билік «Туған жер» бағ­дар­ла­масын жинақылықпен және жүйелі­лікпен қолға алуға тиіс. Бұл жұмысты өз бетімен жіберуге болмайды, мұқият ойластырып, халыққа дұрыс түсіндіру қажет.

Туған жеріне көмек жасаған жандарды қолдап-құрметтеудің түрлі жолдарын табу керек.

Бұл жерде де көп жұмыс бар.

Осы арқылы қалаларды көгалдандыруға, мектептерді компьютерлендіруге, жергілікті жо­ғары оқу орындарына демеушілік жасауға, музейлер мен галереялар қорын байыта түсуге болады.

Қысқаша айтқанда, «Туған жер» бағдарламасы жалпыұлттық патриотизмнің нағыз өзегіне айналады.

Туған жерге деген сүйіспеншілік Туған елге – Қазақстанға деген патриоттық сезімге ұласады.

Төртіншіден, жергілікті нысандар мен елді мекендерге бағытталған «Туған жер» бағ­дар­ламасынан бөлек, біз халықтың санасына одан да маңыздырақ – жалпыұлттық қасиетті орындар ұғымын сіңіруіміз керек.

Ол үшін «Қазақстаның қасиетті рухани құндылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы керек.

Әрбір халықтың, әрбір өркениеттің баршаға ортақ қасиетті жерлері болады, оны сол халықтың әрбір азаматы біледі.

Бұл – рухани дәстүрдің басты негіздерінің бірі.

Біз – ұлан-ғайыр жері мен аса бай рухани тарихы бар елміз. Ұлы Даланың көз жеткізгісіз кең-байтақ аумағы тарихта түрлі рөл атқарған. Бірақ, осынау рухани географиялық белдеуді мекен еткен халықтың тонның ішкі бауындай байланысы ешқашан үзілмеген. Біз тарихымызда осынау көркем, рухани, қастерлі жерлеріміздің біртұтас желісін бұрын-соңды жасаған емеспіз.

Мәселе еліміздегі ескерткіштерді, ғимараттар мен көне қалаларды қалпына келтіруде тұрған жоқ.

Идеяның түпкі төркіні Ұлытау төріндегі жәдігерлер кешенін, Қожа Ахмет Ясауи мав­золейін, Тараздың ежелгі ескерткіштерін, Бекет ата кесенесін, Алтайдағы көне қорымдар мен Жеті­судың киелі мекендерін және басқа да жерлер­ді өзара сабақтастыра отырып, ұлт жадында біртұтас кешен ретінде орнықтыруды меңзейді.

Мұның бәрі тұтаса келгенде халқымыздың ұлт­тық бірегейлігінің мызғымас негізін құрай­ды.

Біз жат идеологиялардың әсері туралы айтқанда, олардың артында басқа халықтардың белгілі бір құндылықтары мен мәдени символдары тұрғанын есте ұстауымыз керек.

Тиісінше, оларға өзіміздің ұлттық құн­ды­лықтарымыз арқылы ғана төтеп бере аламыз.

Қазақстанның қасиетті жерлерінің мәдени-географиялық белдеуі – неше ғасыр өтсе де бізді кез келген рухани жұтаңдықтан сақтап, аман алып шығатын символдық қалқанымыз әрі ұлттық мақтанышымыздың қайнар бұлағы.

Ол – ұлттық бірегейлік негіздерінің басты элементтерінің бірі. Сондықтан, мыңжылдық тарихымызда біз алғаш рет осындай ауқымды жобаны жасап, жүзеге асыруға тиіспіз.

Биыл Үкімет жұртшылықпен ақылдаса отырып, жобаны әзірлеуі керек.  Онда үш мәселе қамтылғаны жөн. Нақтырақ айтқанда:

1. Аталған «Мәдени-географиялық бел­деу­дің» рөлі мен оған енетін орындар туралы әрбір қазақстандық білуі үшін оқу-ағарту дайындығын жүргізу қажет.

2. БАҚ осыдан туындайтын ұлттық ақпараттық жобалармен жүйелі түрде, мықтап айналысуы керек.

3. Ішкі және сыртқы мәдени туризм халқы­мыздың осы қастерлі мұраларына сүйенуге тиіс. Мәдени маңыздылығы тұрғысынан біздің Түр­­кістан немесе Алтай – ұлттық немесе құр­лықтық қана емес, жаһандық ауқымдағы құн­дылықтар.

Бесіншіден, заманауи әлемдегі бәсекелік қабілет – мәдениеттің де бәсекелік қабілеті деген сөз. АҚШ-тың «қырғи-қабақ соғыс» кезін­дегі табысының қомақты бөлігі Голливудтың енші­сінде.

Біз ХХІ ғасырдың жаһандық картасында ешкімге ұқсамайтын, дербес орны бар ұлт боламыз десек, «Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет» жобасын іске асыруға тиіспіз.

Әлем бізді қара алтынмен немесе сыртқы сая­сат­тағы ірі бастамаларымызбен ғана емес, мәдени жетістіктерімізбен де тануы керек.

Бұл жоба нені көздейді?

Бірінші, отандық мәдениет БҰҰ-ның алты тілі – ағылшын, орыс, қытай, испан, араб және француз тілдерінде сөйлеуі үшін мақсатты ұстаным болуы шарт.

Екінші, ол бүгінгі қазақстандықтар жасаған және жасап жатқан заманауи мәдениет болуға тиіс.

Үшінші, мәдени қазыналарымызды әлем жұртшылығына таныстырудың мүлдем жаңа тәсілдерін ойластыру керек.   Мәдени өнімдеріміз тек кітап түрінде емес, әртүрлі мультимедиалық тәсілдермен де шыққаны абзал.

Төртінші, бұған ауқымды мемлекеттік қол­дау жасалуы қажет. Сыртқы істер, Мәдениет және спорт, Ақпарат және коммуникациялар министр­ліктері жүйелі түрде, қоян-қолтық жұмыс істеуі керек.

Бесінші, бұл жұмыста шығармашылық зиялы қауым, оның ішінде Жазушылар одағы мен Ғылым академиясы, университеттер мен қоғамдық ұйымдар үлкен рөл атқаруға тиіс.

Біз заманауи мәдениетіміздің қандай өкіл­дері әлемдік аренаға жол тартуы керектігін анық­тап алуымыз керек.

Ұлттық мәдениетіміздің озық үлгілерін ірік­теп алғаннан кейін шетелдерде оларды таныс­тыру рәсімдерін өткіземіз.

2017 жыл жер жүзіне мәдениет саласындағы қай жетістіктерімізді көрсете алатынымызды ай­қындап алу тұрғысынан шешуші жыл болмақ. Содан соң бірегей бағдарламаны 5-7 жылда тың­ғылықты жүзеге асырамыз.

Осылайша, мың жылдық тарихымызда төл мәдениетіміз тұңғыш рет әлемнің барлық құр­лық­тарына жол тартып, басты тілдерінде сөйлейтін болады.

Алтыншыдан, ұлт мақтанышы біздің бұрынғы өткен батыр бабаларымыз, данагөй билеріміз бен жырауларымыз ғана болмауға тиіс.

Мен бүгінгі замандастарымыздың жетіс­тік­терінің тарихына да назар аударуды ұсынамын.

Бұл идеяны «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасы арқылы іске асырған жөн.

Еліміздің Тәуелсіздік жылнамасы жазыла бастағанына небәрі 25 жыл болды. Бұл – тарих тұрғысынан қас қағым сәт десек те, еліміз үшін ғасырға бергісіз кезең. Әрине, жасалған жұмыстардың маңызы мен ауқымына ешбір күмән жоқ.

Дегенмен, осы қыруар істі атқарған, ел дамуына зор үлес қосқан азаматтардың өздері мен олардың табысқа жету тарихы әдетте құрғақ фактілер мен цифрлардың тасасында қалып қояды. Шын мәнінде, Қазақстанның әрбір жетістігінің артында алуан түрлі тағдырлар тұр.

«Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасы – Тәуелсіздік жылдарында табысқа жеткен, еліміздің әр өңірінде тұратын түрлі жастағы, сан алуан этнос өкілдерінің тарихы.

Жобада нақты адамдардың нақты тағдырлары мен өмірбаяндары арқылы бүгінгі, заманауи Қазақстанның келбеті көрініс табады.

Біз «Жаныңда жүр жақсы адам» деген сөз­дің байыбына бара бермейміз. Шын мәнінде, Тәуел­сіздік дәуірінде өзінің еңбегімен, білімімен, өнері­мен озып шыққан қаншама замандастарымыз бар. Олардың жүріп өткен жолдары – кез келген статистикадан артық көрсеткіш.

Сондықтан, оларды телевизиялық деректі туындылардың кейіпкеріне айналдыруымыз керек. Жастар өмірге шынайы көзбен қарап, өз тағдырларына өздері иелік ете алатын азаматтар болуы үшін оларға үлгі ұсынуымыз керек.

Қазіргі медиамәдениетті суырыла сөйлейтін «шешендер» емес, өмірдің өзінен алынған шы­найы оқиғалар қалыптастырады. Мұндай оқи­ғаларды көрсету бұқаралық ақпарат құрал­дарының басты нысанасына айналуға тиіс.

Бұл жоба үш мәселені шешуге бағытталғаны жөн.

1. Ақылымен, қолымен, дарынымен за­манауи Қазақстанды жасап жатқан нақты адам­дар­ды қоғамға таныту.

2. Оларға ақпараттық қолдау жасап, танымал ету­­дің жаңа мультимедиалық алаңын қалып­тас­тыру.

3. «100 жаңа есім» жобасының өңірлік нұсқасын жасау. Ел-жұрт ұлтымыздың алтын қорына енетін тұлғаларды білуге тиіс.

ҚОРЫТЫНДЫ

Мемлекет пен ұлт құрыштан құйылып, қатып қалған дүние емес, үнемі дамып отыратын тірі ағза іспетті. Ол өмір сүру үшін заман ағымына саналы түрде бейімделуге қабілетті болуы керек.

Жаңа жаһандық үрдістер ешкімнен сұрамай, есік қақпастан бірден төрге озды. Сондықтан, заманға сәйкес жаңғыру міндеті барлық мемлекеттердің алдында тұр.

Сынаптай сырғыған уақыт ешкімді күтіп тұрмайды, жаңғыру да тарихтың өзі сияқты жал­ғаса беретін процесс.

Екі дәуір түйіскен өліара шақта Қазақстанға түбегейлі жаңғыру және жаңа идеялар арқылы болашағын баянды ете түсудің теңдессіз тарихи мүмкіндігі беріліп отыр.

Мен барша қазақстандықтар, әсіресе, жас ұрпақ жаңғыру жөніндегі осынау ұсыныстардың маңы­зын терең түсінеді деп сенемін.

Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы. Өмір сүру үшін өзгере білу керек. Оған көнбегендер тарих­тың шаңына көміліп қала береді.

egemen.kz

Туризм Қазақстан экономикасындағы маңызды сала болып табылады, Халықаралық сарапшылардың пікірінше қазіргі кезде туризмнің әлемдік экономикада жағдайы төмендеп келе жатыр. Туризм көп елдерде жалпы ішкі өнімнің қалыптасуына, қосымша жұмыс орнын құруға және сыртқы сауда балансының белсенділігіне ықпал етеді. Соңғы жылдары туризм әлемдегі ең табысты бизнестің бірі. Туризмнің маңызы жылдан-жылға өсуде, оның халықаралық байланыста және валюталық түсім көз ретінде маңызы артуда. Елдердің шикізат көзі азайлады, ал туристік индустрия қалпына келетін ресурстармен жұмыс істейді. Туризмнің басқа да салаларға тигізетін әсері мол, оның 32 салаға жанама ыкпалы бар (турфирмалар, көлік түрлері, мейманхана кешендері, демалыс үйлері, санаториялар, ұлттық парктер, тамақтану сферасы, т.б.). Бұл дегеніміз - әлемдік өндірісте әр 9 адамның жұмыс орны деуге болады.

Туризм индустриясының мемлекеттік бюджетке түсіретін валюталық түсімі, орта және шағын бизнеске көмегі, тауар мен қызмет көрсету нарығы арқылы аймақтардың экономикасының дамуына ықпалы өте зор. Сонымен қатар, туризмнің қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық дамуы келесі көрсеткіштермен сипатталады. Ішкі және халықаралық туризмнің жалпы шығыны әлемдік ұлттық ішкі өнімнің 12%-ін құрайды, жыл сайын 1,5 млрд. Ішкі және халықаралық саяхаттау тіркелді.

Халықаралық туризмнің үлесіне жыл сайын әлемдік экспорттың 7% және қызмет көрсетудің 25-30% келеді. Халықаралық туризмнің жылдық өсуі 4,0%, ал болашақта бұл көрсеткіш көтерілмек. Туризм саласының дамуына ықпал ететін факторлар:

• орта және шағын бизнестің дамуы;
• қызмет көрсету секторының өсуі;
• елдің әлемдік қауымдастыққа белгілі болуы және бет-бейнесінің қалыптасуы;
• Қазақстанда да туристік рекреациялық ресурстың болуы;
• туризмге тура немесе жанама салалардың және кәсіпорындардың дамуы;
• сыртқа шығу туризмнің елге шетелдік валютаны тартуы;
• аз мөлшерде шығын шығарып табыс табу;
• алғашқы өндіріс факторын қамтамасыз етудегі шығынның болмауы;
• халықты жұмыс орнымен қамтамасыз ету .

Қазақстанда 400-ден астам туристік фирмалар қызмет етеді, 80 елдің туристік фирмаларымен келісім жасаған. Туризмнің дамыған аймақтары -Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан облыстары, сондай-ақ Алматы және Астана қалалары. Осы облыстардың және қалалардың туристік  фирмалары қызмет көрсетудің 88%-ін құрайды. Қазақстаннан туристердің мейлінше көп баратын елдері: Ресей, Қытай, Германия, Корея, Польша, Турция, БАЭ. Ал біздің елге келетін туристердің елдері: Ресей, Қытай, Германия, Пакистан, Польша және Турция. Туристерді тасымалдауда авиакомпаниялардың ролі зор. Көптеген туристер шетелдік авиакомпанияларға қызығушылығы артық болып тұр, ал ұлттық компаниялардың ролі төмен. «Эйр-Казахстан»-ның акциясы мемлекеттік меншікке өтуі болашақта ұлттық авиатасымалдаудың маңызы артады деген үміт бар.

Ал автомобиль транспортының ролі шекаралық тасымалдау мен саяхат жасау маршруттарында қолданады. Оның дамуы көлік құралдарына және жолдарының қызмет ету сапасына байланысты. Қазіргі кезде «Сайран» автовокзалы үлкен қызмет көрсетуде. Жалпы автобус парктері өте төмен деңгейде, қазіргі сұранысқа сай автокөліктер өте аз.

Теміржол көлігі «Қазақстан Теміржолы» 14 бағытта жұмыс істейді. Олардың қызмет көрсету сапасы халықаралық стандартқа сәйкес келмейді. Алматы-Астана маршруты ғана стандартқа сай, ал оңтүстік маршруттары ешқандай сын көтермейді.Ал орналастыру құралдарына келсек, көпшілігінің кабылдау мүмкіншілігі төмен, номерлердің бағасы жоғары, сондықтанда жабылып жатыр.

Қазақстан туризмнің дамуына түрткі болған Президенттің бұл салаға басымды сала ретінде көңіл бөлуі. Үкімет тарапынан Қазақстан туризмінің және елдің бет-бейнесін жасауға ( 2006-2015) байланысты шаралар болды. 2015 жылы туристік бизнестегі ерекше жыл болды, туризмге 26млн. теңге бөлінді. Қазақстан экономикасы 2-3 жүлдызды орта, шағын мейманхана салуға мүмкіндігі бар.

Туризмді дамыту үшін әлеуметтік-экономикалық фактордың ықпалы жоғары. Олардың ішінде маңыздысы: мемлекеттің әлеуметтік саясаты, жұмыстан бос уақыт, урбанизацияның өсуі, білім және мәдениеттің, орташа өмір сүрудің деңгейі, жылдық демалыс күндері мөлшері, халықтың өмір сүруінің деңгейі, табысы, туристік белсенділік жатады. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі қазіргі кезде туризмнің жаппай дамуын тежеп отыр. Қазақстандағы туризмнің даму бағыты шоп-туризмді ұйымдастырумен байланысты, яғни материалдық қажеттіліктен туындап отыр. Қазіргі кезде ТМД елдерінде туристерді тарту үлкен бәсекеге ие болып отыр. Көрші елдер Ресей, Өзбекстан, Қырғызыстан, Монголия туризмді дамытуға барлық күшін салуда, және қазір Қазақстанды басып алуда [1].

Туризмнің дамуын тежейтін факторлар төмендегідей:

Ағымдағы сәтте республикада туристiк саланы дамытудың көптеген шешiлмеген проблемалары бар. Саланың қалыптасуына кедергі келтiретiн бiрқатар объективтi факторлар орын алып отыр. Бұл, ең алдымен, туристiк индустрияның өзiндегi де, онымен сабақтас саладағы да әлсiз менеджмент, сондай-ақ туристiк инфрақұрылымдағы қолда бар объектiлердiң негiзгi қорларының тозуы.

Елдiң ұлттық, iшкi және экономикалық қауiпсiздiгiне туризмнiң ықпалы, сондай-ақ шетелдiк туристердiң Қазақстанда болуы қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету туралы мәселе күнi бүгiнге дейiн қаралған емес.Статистика жөнiндегi мемлекеттiк органдар туризмдi дербес сала ретiнде жеке қарастырған жоқ. Алайда, туристiк көрсеткiштердi есепке алуды жетiлдiру жөнiндегi жұмыс Дүниежүзiлiк Туристiк Ұйымның ұсынымдарына сәйкес жүргiзiлдi. Осы мақсаттарда статистикалық есеп беру нысандары жыл сайын қайта қаралды және қазiргi уақытта тексерудiң жаңа бланкiлерi енгiзiлуде. Туризм салааралық қызметтiң үлгiсiн бiлдiредi, мұның өзi көмекшi шоттар енгiзудi талап етедi.

Туристiк саланы дамытудың аса маңызды мәселелерiнiң бiрi қаржыландыру проблемасы болып табылады, оны шешу үшiн: мемлекеттiк және жеке менеджменттiң тиiстi деңгейiн қалыптастыруды қамтамасыз ету; билiктiң орталық және аймақтық деңгейлерiнiң iс-қимылын дәл үйлестiрудi қамтамасыз ету; жеке бастамалардың дамуына жәрдемдесу; қазақстандық туристiк өнiмдi сыртқы және iшкi рыноктарға жылжытудың тиiмдi жүйесiн әзiрлеу; инвестициялау мен салық салу мәселелерi бойынша қажеттi нормативтiк құқықтық кесiмдер қабылдау; шет ел туристерiнiң Қазақстанға келу рәсiмдерiн оңайлату; саланың ақпараттық кеңiстiгiн қалыптастыру қажет. Қазақстанда туризмдi дамытудың маңызды қыры - әлеуметтiк туризмдi, соның iшiнде қазақстандықтардың дем алуға құқықтарын iске асырудың негiзi және әлеуметтiк қызметтер рыногын дамытудың басты факторларының бiрi болып табылатын балалар туризмiн дамыту болып табылады.

Туристiк рынок статистикасына талдау көрсеткенiндей, 2012-2014 жылдар кезеңiнде туризмнiң барлық негiзгi көрсеткiштерiнiң 3 еседен астам төмендегенi байқалды. 2012-2015 жылдар кезеңiнде шет елдiң азаматтары мен Қазақстан Республикасының резиденттерi қатарынан туристердiң шекара арқылы орнын ауыстыруы жөнiндегi терiс сальдо қалыптасты, яғни, келушiлерге қарағанда кетушiлер көп болды. Шығу туризмiнiң үлесi - 45,8 пайызды, iшкi туризм - 37,9 пайызды, келу туризмi - 16,3 пайызды құрады. 2006 жылы туристiк ұйымдар қызмет көрсеткен туристердiң жалпы саны 146915 адамды құрады, бұл 2005 жылмен салыстырғанда 36 пайызға кем.

ҚР-дағы туристік қызметтін мемлекеттік реттеу экономика салаларының бiрi ретiнде туристiк қызметтiң құқықтық, экономикалық, әлеуметтiк, ұйымдық негiздерiн белгiлейдi.

Қазақстан Республикасында туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң негiзгi принциптерi мыналар болып табылады:

1) туристiк қызметке жәрдемдесу және оның дамуы үшiн қолайлы жағдайлар жасау;

2) туристiк қызметтiң басым бағыттарын айқындау және қолдау;

3) Қазақстан Республикасы туралы туризм үшiн қолайлы ел деген түсiнiктi қалыптастыру;

4) Қазақстан Республикасының туристерi мен туристiк ұйымдарының және олардың бiрлестiктерiнiң қауiпсiздiгiн, құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету, сондай-ақ олардың мүдделерi мен мүлкiн қорғау.

1. Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң негiзгi мақсаттары:

1) азаматтардың туристiк қызмет саласында демалу, еркiн жүрiп-тұру құқықтарын қамтамасыз ету;

2) қоршаған ортаны қорғау;

3) туристерге тәрбие, бiлiм беруге және оларды сауықтыруға бағытталған қызмет үшiн жағдайлар жасау;

4) саяхат жасау кезiнде азаматтардың қажеттерiн қамтамасыз ететiн туристiк индустрияны дамыту;

5) туристік индустрияны дамыту есебiнен жаңа жұмыс орындарын құру, мемлекеттiң және Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстарын молайту;

6) халықаралық туристiк байланыстарды дамыту болып табылады.

Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеудiң басым бағыттары:

1) туризмдi Қазақстан Республикасы экономикасының жоғары рентабельдi саласы ретiнде қалыптастыру;

2) туристiк ресурстарды пайдаланған кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк мүдделерiн ескеру, табиғи және мәдени мұраларын қорғау;

3) балалардың, жасөспiрiмдердiң, жастардың, мүгедектер мен халықтың күнкөрiсi төмен топтарының арасында туристiк және экскурсиялық жұмысты ұйымдастыру үшін жеңілдікті жағдайлар енгiзу;

4) туристiк индустрияны инвестициялау үшiн қолайлы жағдайлар жасау;

5) Қазақстан Республикасының аумағында келу туризмiмен және iшкi туризммен айналысатын туристiк ұйымдарды қолдау және дамыту;

6) iшкi және халықаралық туризм қажеттерiн қамтамасыз ету үшiн туристiк қызметтiң тиiмдi жүйесiн құру болып табылады.

Туристiк қызметтi мемлекеттiк реттеу:

1) туризм индустриясын, туризмге инвестицияларды дамыту жөнiндегi саясатты айқындау;

2) туристiк қызмет саласындағы қатынастарды жетiлдiруге бағытталған нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау;

3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес туристiк қызметтi лицензиялау туристiк индустрияның қызмет көрсетулерiн стандарттау және сертификаттау;

4) бюджеттiк заңдарға сәйкес туризмдi дамытудың мемлекеттiк бағдарламаларын әзiрлеуге және iске асыруға бюджет қаржыларын бөлу;

5) туристiк қызметтi кадрмен қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

6) отандық туристердiң, туроператорлар мен турагенттердiң және олардың бiрлестiктерiнiң халықаралық туристiк бағдарламаларға қатысуына жәрдемдесу;

7) iшкi және дүниежүзiлiк туристiк рыноктарда туристiк өнiмдi ұсынуға жәрдемдесу;

8) елдiң туристiк ресурстарын ұтымды және тиiмдi пайдалануды, есепке алу мен қорғауды қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасында қазіргі таңда туризмнің барлық түрінен көрсеткіштердің тұрақты өсу үрдісінің сақталғаны байқалады. Айталық, 2015 жылдың есептік кезеңінде сырттан келушілер туризмі 11,1%-ға төмендеді және келушілердің жалпы санынан 4721,5 мың адамды құрады (33,2%). 2014 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда сыртқа шығушы туристер саны 15,4-ға өсті және жалпы келушілер ағынынан 5242,6 мың адамды немесе 36,9%-ды құрады, сонымен қатар ішкі туризм бойынша туристер саны 8,2%-ға өсті және 4254,1 мың (29,9%) адамды құрады.

Көрсетілген қызметтің жалпы көлемі 66 млрд. теңгені құрады, сатылған жолдамалар құны 13890,7 млн. теңгені құрады, бұл 2014 жылдың сол кезеңімен салыстырғанда аталған көрсеткіштің 22,6%-ға өскенін дәлелдейді (2014 жылы бұл көрсеткіш 53,9 млрд теңгені құрады). 2015 жылдың есептік кезеңде 1163 туристік фирма және туристік қызметпен айналысатын 64 жеке кәсіпкер 4721,5 мың келушілерге қызмет көрсеткен, бұл 2014 жылдың деңгейінде -11,1%-ды құрады.

Туристік индустрия субьектілерінің туристік қызметінен түскен жалпы табыс 2016 жылы 74232,8 млн. теңгені құрады, бұл 2014  жылдың сол кезеңімен салыстырғанда аталған көрсеткіштің 17,8%-ға өскенін дәлелдейді (2014 жылы бұл көрсеткіш 63022,9 млн. теңгені құрады) және бюджетке аударылған салық сомасы 9350,9 млн. теңгені құрады, бұл ұқсас кезеңмен салыстырғанда 3%-ға артық (2014жылы бұл көрсеткіш 9073,5 млн. теңгені құрады).

Республикада қызмет ететін 528 орналастыру кәсіпорны 46956,1 млн. теңгеге қызмет көрсеткен. Есептік кезеңнің қорытындысы бойынша орналастыру объектілерінде 29504 нөмір бар және олардың бір мезгілдегі сыйымдылығы 64377 жатын орынды құрайды, бұл 2014 жылдың сол кезеңімен салыстырғанда аталған көрсеткіштің 10,3% ға өскенін көрсетеді (2014 жылы бұл көрсеткіш 58367 жатын орынды құрады ).

2015 жылы туризм саласына салынған инвестициялар көлемі 2014 жылмен салыстырғанда 95,6%-ға өсіп, 129,3 млрд теңгені құрады (2014 жылы бұл көрсеткіш 66 млрд. теңгені құрады ).

Бүгінде туризм – бұл шаруашылық, өндірістік, әлеуметтік әрекеттердің қиын, көпбұрышты құрылысы. Ол еліміздің табиғи-рекреациялық потенциалына арқа сүйейді, сонымен қатар демалу мен көңіл көтеруде резиденттердің немесе резидент еместердің сұранысын қанағаттандырады [2].

Туризм – әзірге анықталмаған дәрежесі жоқ, елдің экономикасының салалық құрылымында өз орнын таппаған құрылым. Туризмді дамыту сараптамасында туристік айналым ең маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады. Бұл көрсеткіш Қазақстан аймақтарының туристік аймақтарында туристік айналымның тиімді, тиімді еместілігін анықтайды. Салыстырмалы түрде Алматы қаласы (Туристік айналым 2:1 Тең) және Атырау облысын (келген туристер саны, кеткен туристер санынан 20 есе көп) атауға болады.

Осы жерге халықаралық туристтік байланыстар тиімділігі көрініс береді. Біздің туристер ат басын тіреген елдердің ең негізгілері Ресей, Қытай,Түркия, Германия, Араб Әмірлігі, Литва болып тұр. Дәл осы сияқты Қазақстанға тұтынушылық танытып келушілер қатары да ұлғаюда.

2015 жылы Қазақстан Республикасына келесі мемлекеттерден туристер жиі келген:

• Германия – 4251 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 61,4%;
• Қытай – 3749 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 55,2%;
• Ресей – 3647 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 60,9%;
• Түркия – 22696 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 71,4%,
• АҚШ – 2205 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 85,2%;
• Италия – 2039 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 90,5%,
• Ұлыбритания – 1889 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 77,4%;
• Корея – 1570 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 77,3%;
• Польша – 1565 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 94,7%;
• Франция – 1258 адам, оның ішінде іскерлік мақсатта – 90%.

Қазақстан республикасына келген туристердің саны 2014 жылмен салыстырғанда 2015 жылы 61%-ға төмендегенін, 2012 жылмен салыстырғанда 13,3% өскен. 2015 жылы келген келушілердің 20,4%-ы жұмыстан бос уақыт пен рекреация, демалыс мақсатында, 3,3%-ы таныстар мен туысқандарына бару, 72,5% іскерлік пен кәсіби, 1,2%-ы емделу, 2,4% коммерциялық, 0,01% ғана өзге мақсатта келген туристер.

Қазақстанның Туристік Ассоциациясы және Халықаралық ІРК компаниясы әлемдегі туризм индустриясының белсенділері: Германия, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, Жапония және Франция елдерінің тұрғындары арасында олардың Қазақстан туризмі туралы ойын білу мақсатында сауалнама жүргізген болатын. Сауалнама нәтижесінде қызығушылық танытқандығы анықталды. Бұл мемлекеттердің сауалнамаға қатысқан респонденттерінің 10% ғана елімізде демалыстарын өткізуге, 75% жабайы табиғатты, 68% шексіз құмды даланы, 59% тауға өрлеуді көздесе, 63% көшпенділер тарихына қызығушылықты көрсетті. Қазақстан Республикасының ішке келу және шығу туризмінің жағдайы алуан түрлі.

Қазақстан Республикасынан шығатын резидент туристердің баратын елдері:

• Түркия – 101528 , демалыс мақсатында – 81,7%, шоп-турлар – 14%
• Қытай – 39805, шоп-турлар – 78,3%, демалыс – 17,1%;
• БАӘ - 24746, демалыс – 86,3%, іскерлік мақсатта -6,8%, турлар – 6,1%;
• Египет – 14629, демалыс – 98,2%;
• Тайланд – 13131, демалыс – 92,3%;
• Германия – 10948, таныстар бару – 51,4%, іскерлік – 29,4% ;
• Ресей – 9929, іскерлік – 38,6%, демалыс – 29%, емделу – 16,5%;
• Қырғызстан – 8352, демалыс – 98,1%;
• Чехия – 8209, демалыс – 81,6%, емделу – 14,2%;
• Италия – 3602, демалыс – 55%, іскерлік – 31,1%;
• Литва – 2416, шоп-турлар – 70,1%, іскерлік – 24,5%;
• Греция – 2055, демалыс – 93,6%;
• Болгария – 1888, демалыс – 93%;
• Ұлыбритания – 1805, демалыс – 52,5%, іскерлік – 44%;
• Испания – 1583, демалыс – 91%, іскерлік – 7,5%.

2014 жылы емделу мақсатында шыққан туристердің саны 2013 жылмен салыстырғанда 761,7%-ға өсіп, 2015 жылы 2014 жылға қарағанда - 4 %-ға қайта төмендегенің көре аламыз. Коммерциялық, дін қажылық, рекреация мен демалыс мақсатында шетелге шығатын туристердің категориясы жылдан жылға өсіп келеді. Мысалы, 2015 жылы 2014 жылмен салыстырғанда коммерциялық мақсатта келген туристердің саны 140%-ға өскен. Коммерциялық мақсатта келген туристердің саны 2011-2015 жылдар аралығында шамамен 2,4 есеге өскен. Талдауға алынған жылдар ішінде шығу туризм бойынша сапар шеккендердің санының жоғарлауына әсер еткен факторлардың ішінде жан басына шаққандағы орташа жалақы мөлшерінің және банктік несиелерге қол жеткізудің жылдамдығы әсерін тигізді деген қорытынды жасауға болады .

Ішкі туризмнің көрсеткіштері 2015 жылы 2014 жылмен салыстырғанда 9,5%ға төмендегенін көре аламыз (1- кесте).

1- кесте

Ішкі туризмінің басты мәліметтері

Яғни, біздің отандастырымыз өз елімізде емес, шетелге шығып демалуды қалайды. Ішкі туризм қызметі бойынша саяхат жасағандардың саны 2015 жылы 174940 адамды құрады.Бұл мәліметтерден отандастырымыз ел ішімізде жұмыстан бос уақыт, рекреация мен демалыс мақсатында ең көп дем алатынын көре аламыз

1 кестенің жалғасы

Мысалы, 2015 жылы жалпы саяхаттаушылардың 85,34% осы мақсаттарда саяхаттаған болатын. Ең төменгі көрсеткіш дін қажылық мақсатындағы туризм, 2015 жылы бұл жалпы демалушылардың 0,01 пайызын құрады. Ол дегеніміз еліміздің қасиетті жерлеріміздің маңында инфрақұрылымның әлі де болмаса дамымағандығын көрсетеді.

Статистика жөніндегі агенттіктің 2012 жылғы мәліметтеріне қарағанда, елімізге туризм саласынан 30 миллиардтан астам теңге көлемінде табыс түсті, ал республика бюджетіне туризм қызметінен түскен табыс 6,5 млрд. теңгені құраған. Ал, 2012 жылдың 6 айында өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда сыртқы туризм екі есеге өссе, ішкі туризм 2,8 % - ға артты. Егер туризм индустриясы қарқынды дамыса, онда туризм инфрақұрылымы да дамып, ұлттық туризм өнімдеріне қызығушылық артады. Қазір елімізге орташа есеппен алғанда жыл сайын 4 миллион турист келеді екен. Мұның өзі үлкен көрсеткіш.

Туризм саласының қалыпты дамуы, бұл салаға тартылатын инвестициялық қаражат мөлшерінің көлеміне тікелей байланысты. Елде әр түрлі туристік қызмет көрсетулерде қазақстандық және шетелдік азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға кең мүмкіндікті қамтамасыз ететін қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік кешеннің жұмыс істеуі үшін жағдайлар жасалуда, ұлттық туристік өнімнің сапасын қамтамасыз ету үшін стандарттар әзірленіп, қабылданды. Қазақстан Республикасында туризмнің материалдық-техникалық базасын дамытуға инвестициялар тарту үшін жағдайлар айқындалды. Туризмге инвестициялық қаражат тарту, аталмыш саланың инфрақұрылымын жаңартуға және жаңа құрылыс объектілерін салуға жұмсалады. 2011-2015 жылдар ішінде туризм саласында негізгі капиталға жұмсалған инвестиция қарқынды дамыды.

Сонымен қатар Дүние жүзлік Туристік Ұйымның халықаралық туризмге берген статистикасына зейін салсақ, 2020 жылға қарай туризнен түсетін пайда 2 триллион АҚШ долларын құрайды және әлемдік туристердің саны 3 есеге артып, оның жалпы саны 1 миллиард алты жүз миллион адамды құрамақшы. Сондықтан да БТҰ-ның 21-ғасырда "Қызмет көрсету ғасыры" деп бекітуі тегін емес. Туризмнен түскен табыс мұнай,мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді.

Туристік нарықтың барлық ұйымдарының 98,3 %-ін шағын кәсіпорындар (жұмыс істейтіндердің саны 50 адамға дейін) білдіреді. 250 адамнан аспайтын персоналы бар орташа кәсіпорындар 1,3%-ті, ал ірілер 0,4%-ті құрайды. Талдауға қарағанда, туристік ұйымдардың көпшілігін шағын және орта кәсіпорындар құрайды, олар әлем елдерінің көбінде инновацияларға негізделген экономикалық өсімнің тиімді генераторы болып табылады. Қазақстанның туристік ұйымдары әлемнің жетпіс елімен ынтымақтаса жұмыс істейді.

Туризм саласының аясында ерлер және әйелдердің тең құқығы және тең мүмкіндіктері олардың өзіндік ерекшеліктері есепке алына отырып, табысты іске асып жатқандығын атап өткен жөн: туризм индустриясында туристік ұйымдардың басшылығында және қызмет көрсету аясында әйелдер көбірек еңбекпен қамтылған (барлық еңбекпен қамтылғандар санының 98%-ға жуығы) (1 сурет).

Туризм саласында жұмыспен қамтылған қызметкерлердің серпініне талдау жасай отырып, бұл салада еңбекпен қамтылудың дәрежесін сипаттауға болады. 2011-2015 жылдар ішінде туризм сферасында, оның ішінде санаторий-курорттық мекемелерде жұмыс істеген қызметкерлердің саны бірқалыпты өсіп отырған. Егер 2011 жылы бұл салада 257,9 мың адам жұмыс істессе, 2015 жылы оның саны 317,4 мың адамға өскен.

Қызметкерлердің санының өсу қарқыны 23 пайызға өскен. Туризм саласында жұмыс істеушілердің ең аз мөлшері туристік фирмаларда байқалды. 2011 жылы республика аумағы бойынша туристік фирмаларда жұмыс істеушілердің саны 2,7 мың адамды құрасса, 2015 жылы бұл мәлімет 7,1 мың адамға жоғарлаған (1-сурет).

1-сурет.Туризм саласында жұмыспен қамтылған қызметкерлердің саны

Туризм саласында жұмыспен қамтылған қызметкерлердің серпініне талдау жасай отырып, бұл салада еңбекпен қамтылудың дәрежесін сипаттауға болады. 2011-2015 жылдар ішінде туризм сферасында, оның ішінде санаторий-курорттық мекемелерде жұмыс істеген қызметкерлердің саны бірқалыпты өсіп отырған. Егер 2011 жылы бұл салада 257,9 мың адам жұмыс істессе, 2015 жылы оның саны 317,4 мың адамға өскен [3].

Туристік фирмаларда жұмыс істеген қызметкерлердің санының өсуі 2,6 есе. Туристік фирмаларда жұмыс істеуші қызметкерлердің санының аздығын, бұл саланың маусымдық сипатта жұмыс істейтіндігімен түсіндіруге болады. Бұл мекемелерде жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы жылдан жылға өсіп келеді. Ол дегеніміз жылдан жылға туризм саласына мемлекеттің қомақты қаржы бөліп, сонымен брге шетелдік компанияларды тарту есебінен (2-сурет).

 Бытыратқаннан біріктірген абзал

   Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі  көптеген ғасырларға  созылған өзіндік тарихи тағлымы, ой-пікір қорытындылар түйіні бар. Ол жазу, оқу құралынан, ауыз әдебиетінен, ұлттық өнер тағлымынан, халықтың дәстүрі мен салт-санасынан, әдет-ғұрпынан, мәдени мұраларынан байқалады. Өткеннің тәжірибесін тал бойына дарытқан  озық өнегелі дәстүрсіз, ұрпақтар сабақтастығынсыз тәрбиелеу үрдісін елестету мүмкін емес.Әлеуметтік мұра неғұрлым  бай болса, өткені мен бүгінгінің  мәдени мұралары жарасымды жалғасып жатса, солғұрлым өміріміздің мағынасы терең, мақсатымыз айқын болады. Сонда ғана біз өнегелі, парасатты ой  толғаныстары күшті қауым тәрбиелейміз.     
      Тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы, белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден, жеке адам үшін – оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым – қатынас жасай білуге үйрету.Олай болса тәрбие процесі деп – қоғамның талап – тілектеріне сай әрбір жеке тұлғаның ақыл – ойын, сана сезімін, ерік – жігерін, мінез – құлық ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.Адамды  Жасаған жаратса да, қоғам әрбір жеке адамның қабілетін дамыту үшін, бәріне бірдей жағдай жасап, ортақ тәрбие беруге тиіс.Бүгінгі материалистік педагогика осы ортақ тәрбиені әр қалай негізге сүйеніп,жиырмадан астамға бұтарлап,тым тереңдетіп қарастырғандықты танытып,әрбіріне сәйкес тәрбиелеу құралдары мен жолдарын саралап көрсетуді мұрат тұтып,жүзеге асырып келеді.Мұның нәтижесі,жеткен жетістігі, баршамыздың көз алдымызда,кемшілігі көпшілік назарында.айқын  тұр.Ал, тәрбие туралы,оның құрамдас бөлігі жайлы пайым өткен шақта тым өзгеше болған екен.Мысалы, Мағжан Жұмабаевтың  педагогикасында тәрбие:
 «... 1.Ақыл тәрбиесі, 2. Құлық тәрбиесі, 3. Сұлулық тәрбиесі, 4. Дене тәрбиесі.»-деп көрсетілген. : «Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Егер де ол ыстық, суық, аштық, жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын күштерді елемейтін мықты берік денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы. Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын…».Осы түйінді материалист педагогтар былай түсінген. «Тәрбиенiң бұдан басқа да бiрнеше түрлерi бар. Автордың төрт тәрбиеге баса көңiл бөлуi сол заманның талабынан туған көзқараспен астасып жатыр. Бүгiнгiдей экономикалық, экологиялық және құқықтық тәрбие ол жылдары (1930) онша актуальды мәселе болмаса керек».(Қазақ топырағында алғаш рет экологиялық тақырыпта өлең жазған ақынның ондай тәрбиенің өзектілігін елемеді деу тым орынды емес-ақ!) Мәселенің мәні ол шақта тәрбие дегенді қалай түсінгенінде болып тұр. М.Жұмабаев: «Жер жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда,адам баласы туғанда өте әлсіз, зағиып,осал болып туады...Адам баласы –туғанда іңгәлаған айғайы мол бір кесек ет.Ақыл,есі жоқ.Денесі тым әлсіз.Өсуі ұлғаюы тым сараң,тым шабан.Мінеки,адам баласы осылай өте әлсіз болып туып,аса сараң өсетіндігінен,оның денесіне, жанына азық беріп,өсуіне көмек көрсетпей,яғни оны тәрбия қылмай болмайды,»-деген екен.    Яғни,тән мен жанға азақ беруді тәрбие деп түсінген.Жанға берілетін азықты өте мол көрсетіп, «түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса,..»-деп, асқақтатып жіберген.Сонда,қалай осы күндегі көп айтылатын еңбек тәрбиесі,саяси тәрбие,адамгершілік тәрбиесі,патриоттық тәрбие т.б. тәрбиелеу  соншама маңызды болмағаны ма?Жоқ!Оның себебін А.Байтұрсынов былай түсіндіреді.«Қасқыр күшігін жеуге баулығанда, қорадан қозы ұрлап апарып баулиды. Мысық баласын тышқан ұстауға баулығанда, тышқанды тірідей әкеп беріп, қашырып ұстатып, баулиды. Қазақтың ескі жырларынан, ескі сөздерінен батыр болғандарды қалай баулып батыр қып өсіргендерін көреміз, батырлар басқалардың балаларын қалай баулып өсіргенін көреміз. Мәселен, Шыңғыс ханды жасында баулыған Шолақ қол батыр тас атудан бастап, садақ пен құс атуға дейін баулыған. Адам арқасына мініп қару қылудан бастап, ат арқасында қару қылуға дейін баулыған. О заманда би болғандар би мектебінде баулынған, яғни биге атшы болып, бірге жүріп, бірге тұрып, бітірген істердің ішінде бірге болып, баулынып, би болған. Үйрету бастапқы кезде қайда да болса, "БАУЛУ" түрде болған.» Біздің ұлы-кәрілеріміз,абыз аталаларымыздың:«еңбекке баулу,өнерге баулу,тәлім беру,тәртіпке баулу,әдепке баулу,іске баулу»- деп айтып келген тәмсілін ұмыта қойған жоқпыз.Онда,немене,баулу дей ме,тәрбиелеу дей ме,дұрыс жіктеп,ашық саралап атқару жолын,жүзеге асыру амалын тиянақтап берсе болды емес пе?         Олай түсіну мына жайларды ескермегендік болады.Баулу дегенде,аталмыш іс-әрекет арқылы,оның машық-дағдысын игерту түсініледі.Мысалы,көркем мінез,биязы әдепке баулу,үлгі-өнеге көрсетіп,ақырында көркем мінез бен биязы әдептердің әдет –машығын игерту деген сөз.Ал,тәрбиелеу дегеніміз Фараби ғұламаның айтуы бойынша:«Оқыту адамдар мен халықтарда теориялық қайырымдылық дарыту болады, ал тәрбие-білім-білікке негізделген өнер арқылы оларға этикалық қайырымдылық дарыту тәсілі. Оқыту сөз арқылы жүзеге асырылады, ал тәрбие кезінде адамдар мен халыққа белгілі қимыл-әрекет дағдысын егеді...»Қорқыт Ата бойынша: «Тәрбиелеу дегеніміз үлгі өнеге көрсету, әдеп, өнер ұқтыру. Өнердің алды –әскери өнер және музыкалық өнері»-дейді.Баласағұн бабамыз: «Тәрбиелеу дегеніміз-адамдарды адамгершілік мектебінде оқыту»-деген.Тәрбиелеу ғұмыр бойы үзілссіз, әрі мәңгі жүріледі.Ал,баулу,адамның белгілі жасында,сәйкесті уақытта,арнайы түрде жүрілетін педагогикалық әрекет.Мысалы,жібек мінез,бияз әдепті жас ұрпақ 5-13(15)жас аралығында игеруге тиіс.Ол дағды машықты осы жаста игермесе,мінездің баюы.әдептің күлтеленуі қиынға соғып,тіптен кей жағдайда басқа арнаға түсіп кететін қаупы бар.Біз тәрбиелеу мен баулуды бірдей көріп,тәрбие туралы толассыз білім бергендіктен,кәзіргі жағдайымыз алабөтендікке алып келді.Ғылыми педагогикада тәрбие саны жиырмаға жетсе «Ағаш бесіктен жер бесікке дейін» (Өнер.А.,2011) деген кітапта екі жүзге барған.         Тәрбие тарыдай шашылып,ұндай ұнтақталып кетті.Болмағанда жұмаш көжедей өзара басын біріктіріп кесектеп,алғашқы мәніне алып келмесек,онан ары бытырай берсе шамамыз жетпей,арсалақтап қайсысына жүгірерімізді болжай алмай қалуымыз әбден мүмкін

                                      Қ.Қабдыразақұлы(ғалым-жазушы)
                                      Д.Ілесбекқызы (пе дагогика магистрі)
                                                                                  15.желтоқсан 2017                                                

1 КІРІСПЕ

1.1 «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»  мақаласы туралы

2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2.1 ХХI   ғасырдағы  ұлттық сана туралы.

2.3 Заман сынағына лайықты  төтеп беруімізге  қажетті нақты жобалардың ұсынуы.

2.3  Латын әліпбиіне көшу 

3 ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ                                                                           

3.1 Ұлттық жаңғыру – туған жер тұтастығы мен ел болашағының негізі.

3 ҚОРЫТЫНДЫ

4 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

«Туған  жер» бағдарламасы жалпы ұлттық

патриотизмнің нағыз өзегіне айналады

Н.Ә.Назарбаев

1 КІРІСПЕ

       Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»  мақаласында қазіргі Қазақстанның басты рухани құндылықтары айқын көрініс тапқан. Бұл – мақала ғана емес, мазмұны терең, ауқымы өте кең, ұлт руханиятын ХХІ ғасыр биігіне көтеретін рухани жаңғыру бағдарламасы деуге болады. Елбасы ғылым, білім, мәдениет пен тарихты тұтастай қамтитын ұлттық рухани жаңғыру бағдарламасынхалық назарына ұсынып отыр. Мемлекет басшысы ХХІ ғасырдағы жаңа ұлттың, жаңа қазақтың феноменін анықтап беріп отыр. Әрі осы жаңа дәуірдегі ұлттың рухани жаңғыру жолының алты бағдарын ұсынған.

Елбасының мақсаты – ұлттың ұлы мұраты. Ол – Ұлы Дала елінің бойында белгілі тарихи себептермен қалғып кеткен прагматизмді ояту арқылы ұлттық, қоғамдық ойға, іске сілкініс әкелу, тәуелсіз елдің санасы мен ағзасын отаршылдық, кембағалдық, бойкүйездік комплекстерінен тұтастай арылту. Мемлекет басшысы қазақтың ежелгі «дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» қағидасын мықтап ұстануға шақырады: «Мен қазақстандықтардың ешқашан бұлжымайтын екі ережені түсініп, байыбына барғанын қалаймын. Біріншісі –ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды. Екіншісі – алға басу үшін ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту керек». Мемлекет басшысы нұсқап отырған ұлттық бірегейлікті сақтай отырып, заман ағымына қарай оның сипаттарын өзгерту, «білім культін» қалыптастыру, мемлекет пен қоғамды революциялық емес, эволюциялық жолмен дамыту, ең бастысы, сананың ашықтығын, яғни әлемдік озық жаңалықтарға, ғылым-білімге құшақты айқара ашу идеялары ұлттың рухани-мәдени қалыбы болмақ. Әрі жаңа дәуір сынақтарын бәсекелік қабілеті ерекше ел ғана еңсере алады. Осы тұрғыда Елбасының мемлекет пен қоғам алдына қойып отырған нақты міндеттері рухани саладағы түбегейлі реформалардың бастауына айналарына күмән жоқ.

2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2.1 ХХI   ғасырдағы  ұлттық сана туралы.

       Күн санап өзгеріп жатқан дүбірлі дүниеде сана-сезіміміз бен дүниетанымымызға әбден сіңіп қалған таптаурын қағидалардан арыл­масақ, көш басындағы елдермен тереземізді теңеп, иық түйістіру мүмкін емес. Өзгеру үшін өзімізді мықтап қолға алып, заман ағымына икемделу арқылы жаңа дәуірдің жағымды жақтарын бойға сіңіруіміз керек. «Сананы жаңғыртудың»  мазмұнын негіздей отырып, Президент жаңғырудың алты бағытын ұсынған.

      Бәсекелік қабілет. Қазіргі таңда жеке адам ғана емес,  тұтас халықтың  өзі  бәсекелік қабілетін  арттырса ғана  табысқа жетуге  мүмкіндік алады.

     Прагматизм- нақты мақсатқа жетуге, білім алуға саламатты өмір салтын ұстануға, кәсіби тұрғыдан жетілуге  басымдық бере отырып, осы жолда әр нәрсені ұтымды пайдалану мінез – құлықтың прагматизмі.

     Ұлттық бірегейлікті сақтау.Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, атап айтқанда  ұлттық рухымыз бойымызда  мәңгі қалуға тиіс.

     Білімнің салтанат құруы –Білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді. Білімді көзі ашық,  көкірегі ояу  болуға ұмтылу.

     Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы – Біздің кешегі  тарихымыз бұлтартпас бір ақиқатқа – эволюциялық даму ғана ұлттың өркендеуіне  мүмкіндік беретініне көзімізді жеткізді.

     Сананың ашықтығы -  Адам жер шарының өзіңе қатысты аумағында және өз еліңнің айналасында не болып жатқанын түсінуге болады. Ол жаңа технологияның  ағыны алып келетін  өзгерістердің бәріне дайын болу деген сөз.

2.3 Заман сынағына лайықты  төтеп беруімізге  қажетті нақты жобалардың ұсынуы.

         Қоғамдық сана жаңғырудың негізгі қағи­да­ларын қалыптастыруды ғана емес, сонымен бірге, біздің заман сынағына лайықты төтеп беруімізге қажетті нақты жобаларды жүзеге асыруымызды да талап етеді. Осыған байланысты, мен алдағы жылдарда мықтап қолға алу қажет болатын бірнеше жобаны ұсынамын.

        «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы жалпыұлттық қасиетті орындарды және аса қастерлі жерлерді сақтауға, әрі елдегі туристік инфрақұрылымды дамытуға мүмкіндік береді. «Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет» жобасын іске асыру Қазақстанды өз шығармашылығы арқылы дүние жүзіне танытатын көптеген таланттарға жол ашады.

       «Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет» жобасы. Бірінші, отандық мәдениет БҰҰ-ның алты тілі – ағылшын, орыс, қытай, испан, араб және француз тілдерінде сөйлеуі үшін мақсатты ұстаным болуы шарт. Екінші, ол бүгінгі қазақстандықтар жасаған және жасап жатқан заманауи мәдениет болуға тиіс. Үшінші, мәдени қазыналарымызды әлем жұртшылығына таныстырудың мүлдем жаңа тәсілдерін ойластыру керек. Мәдени өнімдеріміз тек кітап түрінде емес, әртүрлі мультимедиалық тәсілдермен де шыққаны абзал. Төртінші, бұған ауқымды мемлекеттік қол­дау жасалуы қажет. Сыртқы істер, Мәдениет және спорт, Ақпарат және коммуникациялар министр­ліктері жүйелі түрде, қоян-қолтық жұмыс істеуі керек. Бесінші, бұл жұмыста шығармашылық зиялы қауым, оның ішінде Жазушылар одағы мен Ғылым академиясы, университеттер мен қоғамдық ұйымдар үлкен рөл атқаруға тиіс.

       «Қазақстандағы 100 жаңа есім»  жобасы бүгінгі замандастарымыздың түрлі салалардағы жетістіктерін дәріптеуді қамтамасыз етеді және жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің жарқын үлгісі болады. Бұл тапсырмалар мемлекеттің және азаматтық қоғамның барлық идеологиялық жұмысының орта мерзімді перспективадағы негізі болады.

Сондай-ақ, Елбасы өз мақаласында қазіргі жаһандану заманында ұлттық бірегейлікті сақтап қалу, өркениеттің жақсысын алып, жаманынан жирену жөнінде өте құнды пікірлер айтты. Ендігі міндет – осы айтылғандарды іске асыру жолында аянбай еңбек ету.

Ең бастысы – бағыт-бағдарымыз анық, жолымыз жарқын.      

2.3  Латын әліпбиіне көшу – Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады» – деп латын әліпбиіне көшудің қажеттілігін атап өтті. Еліміздің латын әліпбиіне көшу ұлтымыз үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы Дала елінің тарихына көз жүгіртсек, бірінші тұғыры байлық – жер, екіншісі – тіл, үшіншісі – мемлекет және оның тарихы болуы керектігі айқындалады. Ағартушы-педагог ғалым Ахмет Байтұрсынұлы айтып кеткендей, «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі» деген. Алаш қайраткерлері де латын әліпбиін жазу-сызуда қолданды. Бұл бізге таңсық дүние емес. Латын әліпбиі әлемде кеңінен қолданылады. Латын әліпбиі б.з.б. VII ғасырда Римде грек және этрус әліпбиінің тармағы ретінде пайда болып, б.з. I ғасырда қалыптасқан. Орта ғасырда латын әліпбиі Еуропаға тарады. Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар е әрпі созылыңқы және қысқа айтылуына байланысты мысалы: Liber - тәуелсіз, Liber – кітап сөздердің мағыналары өзгереді. Мәңгілік Елдің рухани жаңғыруының басы болса, «Туған жер» бағдарламасы жаңа ғасырдағы әлемдік, өңірлік, ішкі-сыртқы тәуекелдерге қарсы тұра алатын отаншылдық тәрбиенің, ұлтжандылықтың кепілі болмақ.

3 ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ                                                      

3.1 Ұлттық жаңғыру – туған жер тұтастығы мен ел болашағының негізі.

       «Туған жер» бағдарламасының  мақсаты ,міндеттерімен  таныстыру,  әрбір адамның кіндік қаны тамған жеріне сүйіспеншілігін білдіру,өзінің тарихына, мәдениетіне, салт-дәстүріне терең бойлай білу.

       Бүгінгі конференцияға   «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «Туған жер» бағдарламасын ұсынып, жас ұрпақтың бойына сүйіспеншілік, патриоттық сезімді қалыптастыру керектігін атап өткім келеді. Елім деген әр азамат осы бағдарламаның дамуына  үлес қосуы керек. Халқымыз  «Отан отбасынан басталады» дейді. Яғни, Отанды сүюдің іргетасы алдымен туған жерге деген сүйіспеншіліктен қаланады. Сондықтан мемлекет басшысы ұсынып отырған «Туған жер» бағдарламасын көп болып, қолдап алып кету керек. Бірінші, бұл білім беру саласында ауқымды өлкетану жұмыстарын жүргізуді, экологияны жақсартуға және елді мекендерді абаттандыруға баса мән беруді, жергілікті деңгейдегі тарихи ескерткіштер мен мәдени нысандарды қалпына келтіруді көздейді. Патриотизмнің ең жақсы үлгісі орта мектепте туған жердің тарихын оқудан көрініс тапса игі. Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс. Екінші, басқа аймақтарға көшіп кетсе де, туған жерлерін ұмытпай, оған қамқорлық жасағысы келген кәсіпкерлерді, шенеуніктерді, зиялы қауым өкілдері мен жастарды ұйымдастырып, қолдау керек. Бұл — қалыпты және шынайы патриоттық сезім, ол әркімде болуы мүмкін. Оған тыйым салмай, керісінше, ынталандыру керек. Үшінші, жергілікті билік «Туған жер» бағдарламасын жинақылықпен және жүйелілікпен қолға алуға тиіс. Бұл жұмысты өз бетімен жіберуге болмайды, мұқият ойластырып, халыққа дұрыс түсіндіру қажет. Туған жеріне көмек жасаған жандарды қолдап-құрметтеудің түрлі жолдарын табу керек. Бұл жерде де көп жұмыс бар. Осы арқылы қалаларды көгалдандыруға, мектептерді компьютерлендіруге, жергілікті жоғары оқу орындарына демеушілік жасауға, музейлер мен галереялар қорын байыта түсуге болады. Қысқаша айтқанда, «Туған жер» бағдарламасы жалпыұлттық патриотизмнің нағыз өзегіне айналады. Туған жерге деген сүйіспеншілік Туған елге — Қазақстанға деген патриоттық сезімге ұласады», деп жазды Президент.

       «Туған жерге туыңды тік!» — деген дана халқымыз. Бұл – әрбір адамның кіндік қаны тамған жеріне сүйіспеншілікті білдіреді. Яғни, кез-келген азамат өзінің тарихына, мәдениетіне, салт-дәстүріне терең бойлау білуі керек.

Туған жер – адам өмірінде киелі орын алады. Нақты осы жер оны елімен, өткенмен және болашақпен байланыстырады.Туған жер – әркімнің шыр етіп жерге түскен, бауырында еңбектеп, қаз басқан қасиетті мекені, талай жанның өмірбақи тұратын өлкесі. Осы орайда Алаш қайраткері Жүсіпбек Аймауытовтың: «Туған жердің қымбатын ғылым іздеп, кітап қарап сарылып, көзінің майын тауысқан, көшенің шаңын көп жұтқан шәкірт білмесе, кім біледі? Ыстық қой, шіркін туған жер!» деген сөзі есіме түседі

       Туған жерге сүйіспеншілік туған тарихыңды тереңнен білуден басталады. Еліміздің әрбір тауы мен өзені, сайы мен қыры – тұнып тұрған тарих. Оған сай сол өлкеде халқына пана бола білген, ел есінде қалған біртуар перзенттер бар. Ал, олар жайында жас ұрпақтың білгені абзал. Сондықтан, білім беру саласында өлкентану жұмыстарын жүргізіп, тарихи-мәдени ескерткіштерді қалпына келтіру қажет. Ел Президенті ұсынған «Туған жер» бағдарламасының мәні – осында.

       Ел басшысы білім, ғылым, зияткерлік қабілет және сапалы еңбек арқылы бәсекеге қабілеттілікті арттыру керектігіне ерекше тоқталды. Яғни, әрбір адам өз тарихын терең біліп қана қоймай, заман талабына сай қасиеттерге де  ие болуы керек. Сондықтан, қазір «Цифрлы Қазақстан», «Үш тілде білім беру», «Мәдени және конфессияаралық келісім» бағдарламаларын жүзеге асыру маңызды.

ҚОРЫТЫНДЫ

       Мемлекет пен ұлт құрыштан құйылып, қатып қалған дүние емес, үнемі дамып отыратын тірі ағза іспетті. Ол өмір сүру үшін заман ағымына саналы түрде бейімделуге қабілетті болуы керек. Жаңа жаһандық үрдістер ешкімнен сұрамай, есік қақпастан бірден төрге озды. Сондықтан, заманға сәйкес жаңғыру міндеті барлық мемлекеттердің алдында тұр. Сынаптай сырғыған уақыт ешкімді күтіп тұрмайды, жаңғыру да тарихтың өзі сияқты жал­ғаса беретін процесс. Екі дәуір түйіскен өліара шақта Қазақстанға түбегейлі жаңғыру және жаңа идеялар арқылы болашағын баянды ете түсудің теңдессіз тарихи мүмкіндігі беріліп отыр. Мен барша қазақстандықтар, әсіресе, жас ұрпақ жаңғыру жөніндегі осынау ұсыныстардың маңы­зын терең түсінеді деп сенемін. Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы. Өмір сүру үшін өзгере білу керек. Оған көнбегендер тарих­тың шаңына көміліп қала береді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

• Интернет желілері

БАЛУАНДАРДЫҢ САЛМАҚ ҰСТАУ ТӘРТІБІ, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА БАҚЫЛАУ

Жеке тұлғаны дамытып қалыптастыру үшін олардың өзгермелі әрекеттерін айналадағы нақты құбылыстар мен таныс объектілерді зерттеумен байланыстырудың маңызы зор.

Зерттеу білігі мен дағдысы ғылыммен ғана айналысатын адамдарға ғана емес, сондай-ақ әр түрлі саладағы қызметіне қажет. Шығармашылық ізденушілік кез келген спорттық кәсіппен тікелей байланысты. Зерттеу ісі қазіргі кезде аясы тар мамандандырылған қызмет емес, ғылыми қызметкерлердің белгілі топтарына ғана тән емес, сондай-ақ бүгінгі заман адамының өмір сүру тәсіліне енген, кәсіби шеберлігін танытуда өзіндік көзқарасына сәйкес қызмет болып табылады.

         Адамзат  қоғамының  қай  кезде  болмасын, оның  алдында  ұлы  міндеттерінің  ең  бастысы  өзінің  өмірін  жалғастыратын   саналы  да,сапалы  ұрпақ  тәрбиелеу  екені  баршамызға  аян. Демек  жеткіншектерді  тәрбиелеу  мен  оқыту  жүйесін  бұл  үрдістерден  бөліп  қарау  мүмкін  емес.

  Мектеп  болмаса, ұлттық  сана, ұлттық  ойлау, ұлттық  ғылым-білім  болмайды. Сондықтан  келешегімізде  өркендететін, тәуелсіздігімізді  баянды  ететін, елдігімізді  әлемге  танытатын  ұрпақ  даярлап  шығару, біздің  ата-баба  рухы  алдындағы, болашағымыз  алдындағы  қасиетті  борышымыз.

Оқушыны дамыту әдіс-тәсілдері сан алуан болып келеді. Оның басты әдіс тәсілі қозғалыс. [ 1, 1-72 ].     

Қазіргі дамыған қоғам деңгейінде еліміздің ертеңі үшін спорт мектептерінің қабырғасынан шығармашылық қабілеті дамыған, әлеуметтік белсенділігі жоғары, дене-күш, ерік-жігер қасиеттері мен дене дайындығы жұмысын атқаруға қабілеттілігі деңгейін, жоғары спорт нәтижесіне қол жеткізу мақсатында біліктілігі мен дағдысын арттыру дайындықтарын оқыту.

        Дайындықтың барлық кезеңдерінде жаттықтырушы бапкердің бірінші орында тұратын мәселесі спортшылардың денсаулық деңгейін қадағалауда ұстау. Спортшының денсаулық деңгейі мен жоғарғы спорттық нәтижелерінің, олардың спорттық жетістікке жетуі өзара тығыз байланысқан. Спортшының денсаулық деңгейі жоғары болғанда ғана бір қалыпты спорттық жетістік болады. Күресте жаттықтыру ауыртпалықтарын дәл өлшеу қиын болса және спорттық белдесудің мағынасы спортшылардың қызығушылығын арттырса, сонымен бірге өзіндік бақылаудың мүмкіндіктерін төмендетіп, жаттықтырушы бапкер шұғылданушының азғантай да болса денсаулықтарында ауытқулар болмауын қадағалау керек. бұл үшін алдымен жаттықтырушы дәрігермен бірігіп жұмыс жүргізіп, қарым – қатынаста болуы керек. Дәрігер мен жаттықтырушыда организм (реакция) жылдамдығының көрсеткіші туралы мәліметтері болу қажет. Өлшеніп – бекітілген ауыртпалыққа танылатын, осындай (реакция) жылдамдықтарында танылуына спортшылардың жекелей ерекшеліктерін білу керек. Жаттығу жүктемелерін өзгерту жөніндегі шешім қабылдау, жүктемені ұлғайту жағына ерекше бақылау жүргізілген уақыттағы педагогикалық бақылаулар мәліметтері қажет. Дәрігерлік бақылау және өзіндік бақылау. Спортшылардың, жаттықтырушы бапкерлердің және дәрігердің жақсы бірлескен қарым – қатынаста болуы жаттығу жүктемесін анықтауға мүмкіндік береді. Көбінде сәйкес келетін спортшылардың мүмкіндіктері және спорттық – педагогикалық міндеттерді шешуге, жаттықтырушы жаттығу жүктемелерін өзгерту амалдарына, көлемін реттей отырып және қолданылып жүрген жаттығулардың екпінділігін, демалыс пен жұмыстың кезеңдік ұзақтығын өзгертуге басшылық етеді. Бірақта өзгертулер байқаусызда пайда болған іс шараларға бола енгізілуге болмайды. Олар бір жарысқа дайындық жүргізуге қарағанда, маңыздылығы басым кезеңде алға қойылған  спорттық – педагогикалық міндеттерге жету мақсатымен жүзеге асырылады. Егер жаттығу барысында жаттықтырушы бапкер жаттығу жүктемесін ұлғайтуға, сонымен қатар төмендету бағытына тез өзгертуге мәжбүр болса, оқу – жаттығу процесінің сапасын қанағаттанарлық деп есепке алудың қажеті жоқ.дайындықтың кезеңдерінің әр бір жүктемесі өз уақытында жоспарлануы керек және әрбір жарыстың басталуына, жоғарғы дәрежеде жұмыс істеу қабілетін біртіндеп игеруді қамтамасыз етуі керек. жаттықтырушы бапкердің бірден-бір қажетті міндеттері мұндай өз уақытында жоспарланған жарысқ деген ұстанымын қамтамасыз ету. Жұмыстың тәртібін оқуды және спортшының өзіндік тұрмыстық әл ауқатын ұйымдастыру. Жаттықтырушы бапкер әр қашан мынаны түсіне білуі қажет, егер жаттықтыру нәтижесінің жұмысын маңызды дәрежеде жоғарғы жүктеме көлемін қолдану талабы, спортшының жұмыс істеу қабілетін қалыпқа келтіру  іс шараларына байланысты.

         Балуандардың көпшілігі жарыс алдында жеңіл салмақ дәрежесінде сайысқа түсіп, өнер көрсету үшін салмақтарын кемітеді. Су адам денесінің 73 % пайызын құрайды, су организмнің барлық  өмірге қажетті процесіне қатысады. Жарыстың алдында балуандардың салмақтарын ретке келтіру организмдегі судың көлемін қолдан түсіру жолымен жүзеге асырылады. Салмақ дәрежелеріне байланысты балуандар өз дене салмағынының 10 %  - на дейін түсіреді, солардың ішінде жеңіл салмақ дәрежелеріндегі балуандар көп мөлшерде салмақты азайтуға барады. Шамамен 1 – 1,5 кг салмақты ретке келтіру салмақ түсіру деп қабылданбаған. Бұған қарапайым салмақ ұстау жолымен қол жеткізуге болады және салмақ ұстау қабілетімен классификацияланады. Шамалы көлемде салмақ түсіру (2-3 кг көлемінде) спортшының дайындықтың нәтижесіне байқалатындай ықпал етпейді. Үдемелі дайындық жарыстар кезеңдерін жоспарлауда және ұйымдастыруда мынаны ескеру қажет, салмақ түсіруші балуандар, басқа да тепе – тең жағдайларда спорттық формаға тез түседі. Апталық циклдерді жоспарлак, соның ішінде ерекше екі апта, өте нақтылы мінездемеленеді. Салмақ түсіруші балуан, міндетті түрде жиі, ауыртпалық жаттығуларынан өтіп отыруы тиіс, мол көлемде тер шығаруға септігін тигізеді, бұл оған дұрыс тамақтануға, жақсы ұйықтауға және басқа да спорттық тәртіптерді сақтауға мүмкіндік береді. Салмақты жоспарлы түрде түсіру спортшыларды жарыстарға дайындауға бағытталған іс шараның барлық топтамасының бөлімі болып табылады. Сондықтан дайындық жүктемесін жоспарлауда салмақ түсіретін спортшылар құрамы ескеріледі. өзіне қажетті салмақ дәрежесіне қол жеткізу үшін, уақыт мерзіміне байланысты, салмақ түсірудің екі түріне бөледі: біртіндеп [ 2, с 80-135 ].      

(25-30 күн) және жеделдетілген (5-8 күн). Спортшылар 2,5 – 3 апта аралығында үдемелі салмақты түсіруде, сұйық тамақты қабылдауда өзіне шектеу қоймай, ұннан жасалатын тағамдардың барлық түрін (жеуді) қабылдауды азайтады. (нан, макарондар ж.т.б.) осы іс шаралардың нәтижесінде және шиеленісті жарыс алдында туындайтын жағдайларда спортшының салмағы 1,5 – 2 кг түседі. Содан кейін жарыс басталуға бір апта қалғанда, сұйық тағам түрлерінің барлық түрлерін (ішуді) қабылдауды азайту қажет, осының есебінен салмақ 1,5 – 2 кг төмендеуі мүмкін. Егер спортшы үдемелі салмақты түсіруді қолданса, онда оның дене салмағы жарыс алдында 500 – 700 г жоғары салмаққа артық болады. Салмақты біртіндеп түсіруде, белоктар мен углеводтардың орнын алмастыра алмайтындардан басқасын, спортшы жарысқа дейінгі 3 – 4 аптада тең өлшеммен барлық азық – түлік түрлерін (сұйық азық түрлерін қоса) (ішіп жеуді) қабылдауды азайта бастайды. Нәтижесінде 3 аптада спортшы 3 – 4 кг салмақ жоғалтады. Егер спортшы ертеңгі болатын жарыстың алдында ғана біртіндеп салмақ түсіретін тәсілді қолданатын болса, онда алдағы жарыстың алдында нәтижелі күтілген салмақтан, дене салмағы 300 – 500 г артық болуы мүмкін. Салмақ түсірудің екі түрін жоспарлы өлшемдегі дайындық, жаттықтыруларда қолданады және дайындық ауыртпалықтары динамикасымен өзара байланысқан. Спорттық тәжірибеде салмақты түсіру тәсілінің екі түрінде қолданады. Спортшылар, ереже бағыты ретінде қандайда бір тәсілді ұстанады. Үдемелі тәсілдің басымдылығы мынада, онда күшті сақтап қалу жеңіл. Бірақта біртіндеп салмақ түсіру тәсілі салмақты көп мөлшерде төмендетуге мүмкіндік береді. Барлық жағдайларда дене салмағын 3 – 5 кг артық түсіруге ұсыныс, кеңес берілмейді. Салмақ түсіруші спортшыларға бір жылдың ішінде, өзі өнер көрсетіп жүрген салмақ дәрежесінде 4 – 5 жарыстан артық жарысқа түсуге болмайды. Екі жағдайда салмақты түсіруде қысқа мерзімді кезең туындайды (шамамен 4 – 5 күн) ауыртпалық сезімдермен байқалатын, тер шыққанға дейін ауыр, күрделендірілген тапсырмаларын орындау қиындығымен, жаттығуға деген құлықсыздық. Салмақты үдемелі түсіру кезінде мұндай кезеңдер сұйық тағамдарды қабылдауды шұғыл қысқартуда, және ауқымды жоғарғы деңгеймен бір уақытта ауыртпалықтың белсенділігімен жиі сәйкес келеді. Салмақты біртіндеп түсіруде қиын кезең – дайындық бөлімдерінің үлкен ауыртпалық жаттығуларымен бірге сәйкес келеді. Алайда кейбір спортшыларда ерте сезіледі. Екі қиындық кезеңінде болады олар – салмақ түсірудің бас кезінде және үлкен жаттықтыру ауыртпалығы кезінде. Барлық кезеңдерде бүтіндей салмақты түсіруге көмектесуші амал және салмақ түсірудің қиын кезеңдерін жеңіп шығу, дайындық жаттығуы болып табылады.

Мұнда ол дайындықтың шарттарын ұйымдастыруда үлкен қызмет атқарады, әртүрлі шартты жағдайлар, достастық, өзара көмек көрсету. [ 3, с 16-85 ].      

Спорттық күрес түрлерінде жарыстарға дайындықта қарсылас – жұпты дұрыс таңдау сәйкестігі үлкен роль атақарады. Әр бір балуанның – шабуылға тап болған балуанның кейпін орындау қабілеті болуы қажет. Тәсілді орындауда бірінші тиімділіктің механизімі (үйрету кезінде) оның ішінде қарсы тәсілді немесе тәсілдер үйлесімдерін маңызды дәрежеде тиімді көмектесуші қарсылас жұпқа байланысты. Оның дұрыс әрекет ету мағыналығы тәсіл комбинацияларын жетілдіруде байқалады, олар жарысқа теңестірілген деңгейде көбірек орындалады. Сондықтан балуандардың әр қайсысы шеберліктің жоғарғы деңгейінде пысықталып жатқан күрес үзіндісінің мән мағынасын жақсы түсініп қана қоймай, сонымен қоса тең дәрежелі қарсылас жұп ретінде қатысып, күрестің мағынасын тудырып, балуандық шеберлікті жетілдіруге қажетті күрес шарттарын қалыптастыра білу қажет. Жарысқа, жарыстарға дайындық жүргізуде жаттықтырушы бапкер мен спортшылардың өздері болжам бойынша кездесетін қарсыластарының шеберліктеріне (анализ) сараптама жүргізу қабілеті үлкен мағынаға ие. Қарсыластың жалпылама дайындық деңгейін, оның шеберлігі бойынша жекелей бір жақтылығы мәліметі негізінде жан – жақты талдау қажет (дене күші, техникалық әзірлігі, тактикалық әзірлігі, және ерік жігерлік әзірлігі).

Қарсыластың дайындық дәрежесіне әлсіз тұстарын іздестіру және бөлшектеп қарастыру, спортшылардың өздеріне шеберліктерін жетілдіруге ықпал етеді. Жаттықтырушы бапкер, спортшыларға қарсыластарының дене күші жағынан, техникалық әзірлігі жағынан және дайындықтың басқа да қырларынан басымдылықтарына қарсы тәсіл қолданудың жарыс барысындағы аса тиімді амалдарын анықтайды және ұсынады. Белгісіз қарсылас балуанға қарсы белдесу өткізуге дайындық, аса қиындықты болады. Мұндай жағдайда спортшы, белдесудің алғашқы 2 минут уақытында қарсылас балуанның қимыл - әрекетіне тойтарыс беріп, тоқтатуға мақсат қою керек және өзінің қимыл - әрекетін байқатпай оның дайындық деңгейіне барлау жасай білуі тиіс. Алдағы уақытта белдесуде жеңіске жету, спортшының әр алуан тактикалық сызба – нұсқалары бойынша күресу қабілетіне байланысты. Бұлда жарыс алдындағы дайындық міндеттерінің бірі болып табылады. Осы мақсатпен жаттықтырушы бапкер жаттығушы балуандардың алдына әр алуан міндеттер қоюды ойластырады. (нақты, мықты, шебер қарсыластармен күресуге дайындық дәрежесімен қатар деңгейде) Оқу – жаттығу және жаттығу белдесулері әр алуан жоспарлы спорттық шеберлікке ие қабілеті бар балуандармен өткізеді. Жарыс басталардан 1,5 – 2 апта бұрын балуандар қорытынды бақылау белдесулерін өткізе бастаған кезде, бапкер қажеттілігі бойынша екі күн қатарынан немесе күніне екі рет, ал кейде бір сабақтың жаттығудың кезінде екі белдесу өткізуді ұйымдастырады. Осының нәтижесінде жарыстық белдесулерге теңестірілген деңгей қалыптастырылады. Жолдастық кездесулерге дайындық кезеңінде жарысқа теңестірілген мағынада, күніне бір белдесу өткізуге тура келеді. Бірақта мынаны есте сақтау керек,  мұндай жарыс жағдайына теңестірілген әзірлік екі немесе үштен көп болмауы керек, өйткені жоғарғы шектен тыс жаттықтыру деңгейі – бұл сақадай сай болудың жоғарғы күшті амалы болып табылады және шектен тыс дайындықтың пайда болуына әкеп соғады. Жарыстарда сәтсіздікке әкеп соқтыратын, техника мен тактикадағы қателіктерге түзету енгізу, негізінде жарыстың басталу алдындағы кезеңдерде аяқталуы керек. Жарыстық дайындықтың кезеңдерінде қатесіз қимыл әрекеттерді нақтылы бекіту мен айналысу қажет.

Жаттығудың эффектісінің биологиялық негізі жаттығу барысында дене дайындығы күшіне ағзаның үйренуі. Әрбір адам өзінің жұмыс қабілетін арттыру денсаулық жоғары деңгейіне, дене күшінің кемелденуі үшін осы жаттығуларды жасайды. Ол адамның ой өрісінің дамуында, дене мәдениеті мен спорттык дайындықта зор роль атқарады. Қажеті мәселеге байланысты жаттығудың әдістемесі қолданылады. Дене күш дайындығы жаттығуына тәрбиелеу мен өзіндік тәрбие деген мақсаттардан тұратын жақсы жаққа өзгертетін ықпалдың ағзаға әсері. [ 4, с 28-100 ].