Талшықты-оптикалық желі бүгінгі таңда ең жоғары жылдамдықты қамтамасыз етеді, бұл талшыққа деректер беру технологиясын дамытуға жақсы себеп болып табылады. Өткізу қабілеті секундына терабит (1000 гигабит) тәртібіне жетуі мүмкін. Ақпаратты берудің басқа тәсілдерімен салыстырғанда, Тбит/с шамасының тәртібі жай жетімсіз. Мұндай технологиялардың тағы бір артықшылығы - берілудің сенімділігі. Талшықтарды беруде электр немесе радио сигнал берудің кемшіліктері жоқ. Сигналды зақымдауы мүмкін ешқандай кедергі жоқ және радиожиілікті пайдалануды лицензиялаудың қажеті жоқ.

Оптикалық талшық қағидаты туралы қысқаша ақпарат және оған қалай ақпарат берілетіні туралы. Оптикалық талшық - бұл электромагниттік толқындардың мыңдаған нанометрдің толқын ұзындығы арқылы таралатын толқындық жолағы. Бұл адамның көзіне көрінбейтін инфрақызыл сәулелену аймағы. Толық жарық сәулелену әсерінің арқасында сигнал көзінен қабылдағышқа жол жасай отырып, шектеулі жабық ортада сәуленің «серуендеуі» мүмкін. Дегенмен, бұл әр түрлі тығыздықтағы екі медианы қажет етеді. Көбінесе олардың сапасы әр түрлі тығыздықтағы кварц көзілдірігін пайдаланды. Толқындар тығыз ортамен шектелген тығыз ортада қабылданады.

            Оптикалық талшық деп аталатын кәбіл шыныдан жасалады. Бұл өзекше ​​аз тығыз шыны қабықпен жабылған, онда тасымалданған сигнал толығымен көрсетілетін болады. Механикалық зақымданудың алдын алу үшін құрылыста бастапқы жабын деп аталатын қорғаныш қабықпен қамтамасыз етіледі. Алушының сигналына жету үшін ядродағы сәулелерді бүйір бетіне бұрышпен кем емес сынап қою керек.

Бұл жағдайда жалпы рефлексияның әсері жүзеге асырылады, ал теоретикалық сәуле талшықтың соңынан басқа, ешқашан ядродан шықпайды. Алайда іс жүзінде, іс жүзінде, сынған сәулелердің белгілі бір пайызы бар. Бұл, біріншіден, осындай жарық көзін енгізудің күрделілігіне, ал екіншіден, өте жақсы жалпақ талшықты шығаруға болмайды, ал үшіншіден, оптикалық кабельдің кемелсіз орнатылуына байланысты.

            Мәселен, талшықтың белгілі бір түрін таңдау және оның диаметрі кейбір толқын ұзындығы осы ортаны мөлдір болады, тіпті талшық пен сыртқы орта арасындағы шекараға түскенде де, энергияның көп бөлігі талшықтың ішіне қайта көрінеді. Бұл радиация елеулі жоғалтпай талшықтан өтеді және басты міндет - бұл радиацияны талшықтың басқа жағында алу. Толқынды бағыттаушы  материалы - бірегей даму және оның сапасы деректерді беру сапасына және кедергі деңгейіне байланысты. Толқынды бағыттаушы  оқшаулағышы сырттағы энергия шығысының ең аз екенін ескере отырып әзірленген.            Жалпы алғанда, талшықты-оптикалық кабельдердің екі түрі бар: мультимодальды және бір реттік режим. Мультимодтық талшықта салыстырмалы түрде үлкен ядро ​​мөлшері жарықтың әр түрлі бұрыштарда таралуына мүмкіндік береді. Нәтижесінде, кабельдің бұл түрі күшті сигналдың әлсіреуімен сипатталады. Бір реттік талшықта ядро ​​мөлшері соншалықты аз, жарық толқынының таралуының бір ғана жолы бар. Бір қалыпты талшық жоғары өнімділікпен және төменгі әлсіреуімен сипатталады.            Талшықты-оптикалық желілер коммуникация саласындағы ең перспективалы бағыттардың бірі болып табылады. Оптикалық арналардың өткізу қабілеттілігі мыс кабелінің негізінде ақпараттық желілерге қарағанда шамалы. Одан басқа, оптикалық талшық мыс байланыс жүйелерінің кейбір типтік мәселелерін жоятын электромагниттік өрістерге төзімді  болып табылады.            Оптикалық желілер аз шығындармен сигналды ұзақ қашықтыққа жібере алады. Бұл технология әлі де қымбат болғанына қарамастан, оптикалық компоненттердің бағасы үнемі төмендейді, ал мыс жолдарының мүмкіндіктері олардың шектік мәндеріне жақындады және осы бағытты одан әрі дамыту үшін шығындарды ұлғайтуды қажет етеді.

            Оптикалық кәбіл - жалпы бірнеше оптикалық талшықтарды, модульдерді немесе бумаларды қамтитын кабельдік өнім, оның үстіне жұмыс жағдайына байланысты қорғаныш жабыны қолданылуы мүмкін. Қолданыстағы оптикалық кабельдер олардың мақсаттарына сәйкес бес топқа бөлінуі мүмкін: магистральдық, аймақтық, қалалық, ауылдық, объектілер мен су асты. Бөлек топ оптикалық кабельдерге бөлінеді.

            Магистралдық кабельдер қашықтыққа және көптеген арналарға ақпарат беру үшін жасалған. Олардың өшулігі аз және дисперсия мен ақпаратты өткізу қабілеті жоғары.

            Аймақтық орталықты облыс аудандары мен қалаларымен байланыстыруға арналған аймақтық кабельдер. Байланыс ауқымы, әдетте, жүздеген шақырым.

            Қалалық кабельдер қалалық АТС және байланыс түйіндері арасындағы өзара байланыс ретінде пайдаланылады. Олар қысқа қашықтыққа және көптеген арналарға арналған. Бұл сызықтар, әдетте, аралық желілік регенераторларсыз жұмыс істейді.

            Ауылдық кәбілдер ауылдық телефон байланысын ұйымдастыруға арналған, олар негізінен төрт талшықты құрылым болып табылады және жер үстіне қойылады немесе тіректерге бекітіледі.

            Объектілі кабельдер объектідегі ақпаратты беру үшін қызмет етеді. Бұл институционалдық және видеотелефон байланысын, ішкі кабельдік теледидар желісін және т.б. қамтиды.

            Су астына жүргізілетін  кабельдер  ірі су тосқауылдары арқылы байланысуға арналған. Осы мақсаттарда қолданылатын кабельдер жоғары механикалық беріктікке ие және ылғалға төзімді сенімді жабындар болуы керек. Су астына жүргізу үшін регенерация аймақтарының ұзаққа созылуы және ұзындығы төмен болуы маңызды.

            Негізгі жол жер бетінде де, канализация жүйесінде де (қалада) өтеді және су тосқауылдары қиылысатындықтан, барлық белгіленген шарттарға арналған әмбебап кабельді таңдау керек.

            Аймақтық байланыс үшін ОЗКГ (жерге төсеу үшін оптикалық аймақтық кабель) маркалы кәбілді қолдануға болады.

  Бұл кәбіл кәбілдік құбырларға, құбырларға, блоктарға және коллекторларға, аяздардың барлық түрлеріне (суық деформацияларға сезімтал емес) және су мен батпақтар мен көлдерді кесіп өтіп, қолмен және механикалық жағу кезінде 40 м / с-ден 50 градусқа дейін қоршаған ортаның температурасында жұмыс істеуге арналған.

            ОМЗКГм кәбелінің келесі артықшылықтары бар:

- ЕСС талаптарына толығымен сәйкес келеді;

- талшықты-оптикалық сызықтарды жасау бойынша құжаттаманың барлық талаптарына жауап береді;

- талшықты-оптикалық байланыс желілерінің басқа элементтерімен (белсенді және пассивті) толығымен үйлесімді (муфталар, жалғастырғыш сымдар және т.б.);

- жоғары сапалы және жоғары дәрежелі сенімділікті қамтамасыз ететін, дамыған технологиясы бар әлемдегі жетекші өндірушілердің материалдарын пайдалана отырып дайындалған.

ЕРТЕҢГІ ҚОҒАМ ИЕЛЕРІ - ДЕНІ САУ ҰРПАҚ

Бастауыш сынып мұғалімі

Шотыбасова Лаззат Асановна

«Денсаулығын ойлаған, жан сарайын таза ұстар»

Халық даналығы

Қазіргі таңда қоғамның салауаттылығы маңызды мәселе.Денсаулық-адамның ғұмыры бойындағы әлеуметтік белсенділігі мен тиімді еңбекке қабілеттілік дәрежесін, биологиялық, физиологиялық және психологиялық қызметін сақтауы мен дамыту мүмкіндігінің кепілі. [2]

Президентіміз Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2050»стратегиялық

бағдарламасында «Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз

қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық,

экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір

адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз»,

-деген болатын [1, б3].

Жеке тұлғаны қалыптастыру мәселесі туралы идея, озат тәжірибелер мазмұны түрлі елдерде тарихи кезеңдерде философтар мен педагогтардың, психологтардың тұжырымдарына негізделген [2].

Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің қайнар көздерін, тарихи

даму кезеңдерін сараласақ, олардың мынадай жағдайларға байланысты

пайда болатынын анықтауға болады:

– дене дайындығы жетілген, денсаулығы мықты адамдардың

қажеттілігінен туындаған қоғамдық өмірдің іс-тәжірибесі;

– әр түрлі тарихи кезеңдерде ойшылдар мен ағартушылардың жан-

жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу туралы ой-тұжырымдары мен

идеялары;

– үйлесімді дамыған, жан-жақты, білімді де білікті ұрпақ

тәрбиелеудегі озат педагогикалық іс-тәжірибелер мен ұсыныстар;

– дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер мен

ғылыми негізделген тұжырымдамалар;

– дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесін дамыту жөніндегі

мемлекеттік сұраныстар.

  Қазақстан Республикасының  «Білім туралы» Заңының 37-бабында  былай делінген: «Білім беру ұйымдарында оқу-тәрбие үрдісі білім алушылардың тәрбиеленушілердің денсаулығын ескере отырып, жүзеге асырылады. Білім беру ұйымдарында білім алушылардың, тәрбиеленушілердің ауруына жол бермеу, денсаулығын нығайту, дене бітімін жетілдіру, салауатты өмір салтын ынталандыру жөніндегі қажетті шаралардың орындалуы қамтамасыз етіледі». [1]

Бүгінгі қоғамымызда салауатты өмір салтына деген көзқарастың жеткіліксіздегі азаматтардың рухани деңгейінің төмендеуіне және соның нәтижесінде жағымсыз жағдайлардың  кең өрістеуіне себепкер болып отыр. Жастар денсаулығының нашарлауы, олардың ағзаларының ауруға қарсы тұру қабілетінің әлсіздігі,азып-тозуы, тез шаршау, өмірінің қысқа болуы – жайттардың айқын көрнісі. Бұл мәсілелердің бәрі жастардың арасында тәрбие жұмыстарының жұтандығының салдары екені даусыз. [3]

Жастары әлсіз, денсаулығы нашар, білімсіз, зиянды әдеттерге әуес, жалқау, тәрбиесіз болса – ол мемлекет қашанда әлсіз, қорғансыз. Жастар – болашақ, ал бізге болашағымыздың айбындығы мен жарқандығы қажет. Келешегінен үміт күткізіп отырған бүгінгі жастар – ертеңгі қоғам иелері. [3]

Қазіргі таңда оқушылардың денсаулығын сақтау, білім мен салауатты өмір салтын қалыптастыру – күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан жаңа ғасырда табалдырықтан аттап, мектебіміздің  есігін айқара ашқан кезде «бүгінгі күн заманымызға сай» оқушымыз, ұстазымыз қандай, мектебіміз қандай болу керек?» деген сан сұраулар көкейімізде тұрды. [2]

Елде спорт секцияларында 803 мыңнан астам бала немесе жалпы білім беру мектептері оқушыларының жалпы санының 33,0 %-ы (2,5 млн. мектеп оқушысы) спортпен шұғылданатын 24 мыңнан астам дене шынықтыру ұжымдары жұмыс істейді. Республикада 1978 спорт клубы, соның ішінде 106 балалар мен жасөспірімдер дене тәрбиесі клубы, 662 балалар мен жасөспірімдер клубы, 1010 дене шынықтыру-сауықтыру клубы және 164 спорт түрінен кәсіптік клуб жұмыс істейді, онда 376 мың адам шұғылданады.

Елімізде халықтың 3 %-ын құрайтын 486 мыңнан астам мүгедек тұрады, олардың ішінде 45 % адамға спортпен шұғылдануға тыйым салынбаған. Осы санаттағы адамдар арасында 15,5 мың адам дене шынықтырумен және спортпен шұғылданады, бұл 7,7 %-ды құрайды (2010 жылы – 6,5 %).
      Бүгінгі күні республикада 193 мүгедек спорттың әр түрінен Қазақстан Республикасының спорт шеберлері болып табылады. 2011 жылы 57 адам спорт шебері, 9 адам халықаралық дәрежедегі спорт шебері нормативтерін орындады.
      Жыл сайын спортшы-мүгедектер арасында республикалық және халықаралық деңгейде 70-тен астам спорттық-бұқаралық іс-шара ұйымдастырылады және өткізіледі, оған 5 мыңнан астам адам қатысады.
      Елде бұқаралық дене шынықтыру-спорттық қозғалысты дамытудың нәтижесі отандық спортшылардың Олимпиада және Азия ойындарындағы, әлем және Азия чемпионаттарындағы жоғары жетістіктері болып табылады.
Осы кезеңде дене шынықтырумен және спортпен шұғылданушылар санының тұрақты өсу үрдісі байқалады. Егер 2007 – 2014 жылдарға арналған Дене шынықтыру және спорттың дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың басында 2007 жылы спортпен шұғылданушылар саны ел тұрғындарының (15 %-ы) 2,3 млн. адамын құраса, 2008 жылы 2,35 млн. адамға артқан, 2009 жылы 2,4 млн. адам, 2010 жылы 2,8 млн. адам (17,7 %), 2011 жылы 3,3 млн. адам немесе 20,0 %-ын құраған.
      Шетелде бұқаралық спорт бірінші кезекте халықты сауықтырудың, өзін-өзі жетілдіруге қол жеткізудің, өзін көрсетудің және дамытудың тетігі, сондай-ақ зиянды әрекеттерге қарсы күрестің құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттер халықты бұқаралық спортпен айналысуға тартуды негізгі мақсат ете отырып, бұқаралық спортты дамыту мәселесіне ерекше мән береді. Бұқаралық спортты дамыту үдерістерінің негізгі сипаттары: бұқаралық спортты қолдауда мемлекеттің рөлін, сондай-ақ осы саладағы қызметті ұйымдастырудың барлық нысандарының рөлін арттыру, бұқаралық спортты алдын алу және емдік іс-шараларда пайдалану, әлеуметтік жағымсыз құбылыстардың алдын алу, жастарды адамгершілік, эстетикалық және зияткерлік тұрғыда дамытуда спортты пайдалану болып табылады.

 Дені сау бала оқу үрдісіне белсенді, әрдайым жайдары, көңіл күйі жоғары жүреді. Сондықтан да мектептің негізгі міндеті - әр оқушының денсаулығының нұқсан келтірмей, нығайта отырып, оқуға құштарлығын ояту, әрбір баланың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жақсы қасиеттерін дамыту. [2]

Сондықтан да болашақ мұғалімдерге қойылатын жаңаша талаптар

мен өзгерістер туындап отыр. Бұған себеп қазіргі кезде жеке тұлғаның қоғамдық және әлеуметтік мәні дене тәрбиесі мұғалімінің назарынан да тыс қалмауы қажет. Дене тәрбиесі сабағындағы сауықтыру , білімдік, тәрбиелік

міндеттерімен қатар педагог кәсіби жұмысын атқарып қоймай,

оқушылардың рухани жеке тұлғасын қалыптастыруды жүзеге асыруы

керек. Болашақ мұғалімнің жеке басының маман ретінде қалыптасуы үшін

кәсіби сапасының негізгі талаптарының бірі ретінде оның жалпы ғылыми-

әдістемелік даярлығын ерекше атап өтуге болады. Бүгінгі таңда күн

тәртібінде студенттердің өзін-өзі басқаруды дамыту міндеттері қойылып,

болашақ мұғалімнің дербестігі мен белсенділік дағдысын тәрбиелеу және

дамыту қажеттілігі күннен-күнге артып отыр. Жоғары оқу орындарына

болашақ мұғалімдерге өз кәсіби міндеттерін жете білетін, қажетті

педагогикалық дағдыларды меңгерген, өз Отанын сүйетін шәкірттерді

тәрбиелеу мен оған мұғалімдерді кәсіби дайындау міндеті жүктелген. Осы

мақсатта жоғары оқу орындарында болашақ маман дайындаудың сапасын

арттыруға ерекше көңіл бөлінуде.

Ұлы ағартушы Абай дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі үйлескенде

ғана әр адам сымбатты болумен қатар, жан-жақты қалыптасқан жан

болмақ деген пікірді қуаттайды. Сондықтан болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлығы барысында дене тәрбиесі мақсатының дене даярлығының басым түсу жағына қарай дәлелсіз ауысуы, оның нормативтік және бақылаушы

көрсеткіштерінің жеке тұлғаның тұтас дамуына жеткіліксіз деңгейде

меңгерілуі байқалады. Мұғалімнің дене тәрбиесі мен спорт құралдары

арқылы оқушылармен тәрбие жұмысына психологиялық-педагогикалық

даярлығын айқындайтын жеке тұлғасы мен кәсіби даярлығының, оның

әлеуметтік және кәсіби қызметінің қалыптасуындағы дене тәрбиесінің

рөліне сенімінің, дүниетанымдық көзқарастар жүйесінің қалыптасуына

тиісінше көңіл аударылмайды.

Болашақ мұғалімдердің қажеттілік өрісінің және дене тәрбиесі-спорт

қызметінің қалыптасуына мән берілуі қажеттігі туындап отыр. Дене

тәрбиесін жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі мен өзін-өзі жетілдіру

процесіне айналдыру, оны ұзақ мерзімді болашаққа бағдар ретінде

ұстануын қалыптастыру өзекті мәселе. Бұл студенттердің дене тәрбиесіне

жария және шынайы қарым-қатынасы арасындағы сезімдерін туындатып,

олардың құндылық бағдарлары мен ұстанымдарының қалыптасуына

әсерін тигізеді.

Бұл міндетті орындау мектеп ұжымынан жаңаша педагогикалық көзқарасты, жаңаша оқытуды, денсаулығын аялай отырып баланың дамуына ықпал ететін оқыту әрекетін ұйымдастыруды талап етеді. Әрине, бұл міндетті жүзеге асыру үшін кәсіби шеберлігін шыңдаудан шаршамайтын, ұстаздықтан жалықпайтын, жаңалықтан жаны шошымайтын, танымгер, өз ісіне құштар мұғалім қажет. Осы қажеттіліктер мектептің әдістемелік жұмысын қайта қарауға, оқыту үрдісіне денсаулық сақтау технологияларын еңгізу мәселелері төңірегінде мектеп мұғалімдерінің  кәсіби біліктілігін көтеру жұмысын  ұйымдастыруға себепші болды. [2]

Қорытындылай келе, тағы да айта кету керек: жеке тұлғаның дене

мәдениеті үздіксіз білім беру жүйесінің барлық сатысы үшін дене

тәрбиесінің интегралдық мақсаты болып табылады. Егер бірқатар

педагогикалық ережелер мен принциптерге сүйенетін болсақ, бұл

мақсатқа жетуге болады. Жоғарыда айтылғандардың бәрі жеке тұлғаның

дене мәдениетін үздіксіз білім беру жүйесін дамыту мен жеке тұлғаны

қалыптастырудың қазіргі кезеңіндегі талаптарына жауап бере алады. Ал,

мұнда ең бастысы бұл дене тәрбиесі мәселесінде кәсіби маманды

дайындау.

 Дене шынықтыру мен спорт мемлекетттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту және типтік жобадағы дене шынықтыру – сауықтыру нысандары, соның ішінде аула нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет.

Бүгінгі болашақ мұғалімді дайындауда олардың салауатты өмір сүру мен денсаулық, дене мәдениеттерін өздері игермей тұрып, оларды білімді, білікті маман ретінде қалыптастыру мүмкін емес. Себебі әр болашақ маманның денсаулығы жеке байлық қана емес, ол сондай-ақ халқымыздың білім және экономикалық қуатының өсуі үшін де қажетті шарттарының бірі. Соның ішінде денсаулықтың басты шарты-мәдени орта, салауатты өмір салты.   

Ендеше жас ұрпақтың дені сау, білімді азамат болып ер жетуі – қоғам байлығы.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.      Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030. – Алматы: Білім, 1997. – 257 б.

2.     Афанасьев В.Г. Научно-техническая революция, управление, образование. – М.: Политиздат, 1972. – 431 с.    

3.     Қазақстан мектебі № 12,2009 жыл, 15-бет        

4.     Қазақстан мектебі №7, 2009 жыл, 22-бет

5.     Қазақстан мектебі № 1, 2009 жыл, 10 бет         

6.     «Қазақстан 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлкетттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Республикасының президенті- елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.

Қазақ тарихында топқа кіріп сөз бастаған билер мен шешен-дердің, атқа мініп қол бастаған батырлардың,ұлтын ұйытып ел бастаған көсемдердің,ақыл-парасатымен даналығы арқылы әлемге танылған ғұламалардың барлығы дерлік – қазақ дәстүрін-дегі ұлттық тәрбиенің жемісі.Қаныш атаның сөзімен айтқанда «оқымаған академик әжелер мен аталардың» алдын көріп,үлгі өнегесін алып, біліміне қанығып,

Ана және Дана мектептерін бітірген,

Дала консерваториясын тамамдаған өнер иелері,

Жыраулық және Ақындық академиясының түлектері; философ-жырау,әнші-ақын,сері-сал ,т.б. қазақтың ақылман ойшылдары,әулие абыздары, көріпкел білгіштері, бақсы-бәлгері, адамтанушы сыншылары, шипагер-тәуіптері, тарихшы-шежірешілері,дін күтіп, жалпақ жұртқа иман таратқан пірлері бәрі-бәрі-Қазақ Педагогикасынан нәр алған,оның ұлт өкілін қалыптастыру қазанында қайнап пісіп,өңделген,шыңдалған-КІСІЛЕР.

Олардың тәрбиелік үлгі өнегелері,білімдері тым терең,шексіз аумақты,өте асыл қазына. Әжемнің сәби физиология-психологиясы туралы ілімі Қазақ атамыз, адамтану қазақ іліміне негіздей отырып,қыз бен ұлдың жеті атасын тектеп, құда түсіп,айттырып,қалыңын төлеп, кәдесін жасап отырып,жастардың басын қосып,отау көтеріп,оң жағына тіктіріп болған соң,Аллаһтан тілейтін тілегінің басы-ҰРПАҚ.Қазақты-Аллаһ тағала тым балажан етіп жаратқан екен.Басқа халықтар сияқты,бір –екеумен өмірі қанағаттанбаған ғой,қашанда! Көп әйел алуға құқылы,Аллаһқа бізден гөрі бір табан жақын Арабтардың өзінде қазақтай көп ұрпақты отбасы аздау ғой.Біздің ханымыздан, қарашамызға дейін көп балалы отбасымыз.Абылай хан отыз ұлды,қырық қызды болған болса,Қожаберген жырау атамыз тек бір әйелі( Айша)-дан онжеті ұл сүйген.Ал,он ұл,он қыз қазақтың екінің бірінде болған.Қазақтың мұндай бақытқа кенелуі оның пиғылы мен көңілінің адал,таза,жарқын,ұрпағының қанша болса да,Алладан сұрап-қалап алған асылым,алланың аманаты деп оны бағып күте алатын,өсіріп тәрбиелей алатын қарым –қабылет игеруінде жатыр. Осы қарым-қабылетті игеруге тікелей басшылық жасаған,әрі оған қажетті білім мен дағдыны,машық пен әдетті игерте білген,Қаныш атамыздың сөзімен айтсақ, менің «оқымаған академик әжем» болатын. Былай қарағанда, қазақтар өзінің иелігіне, білімдеріне, дүниетанымына аса мән бермейтін секілді көрінеді, себебі әлемге деген философиялық көзқарас олар үшін өмірлік ереже. Айталық,баланың қалай тәрбиеленіп, қандай адам болып өсуіне үлкен мән берілетін болған.

Көшпенді халық үшін бала құнарлылықтың нышаны болған. Сондықтан балаға қарау анасының құрсағында пайда болғаннан-ақ жүзеге асады. Жүктіліктің басы мен дамуы қазақ халқында микрокосмос, яғни баланың дамуымен байланыстырылады. Үш күндік жүктілік қазақтарда «тумақи» (әлі туылмаған) деп аталады, яғни бұнда болашақ өмір бола ма, болмай ма деген күдік көрінеді. Жүктіліктің жетінші күні қазақ халқында «көбік» деп анықталады. Мұнда адамның көбіктен жаралады деген көзқарастың басымдылығы, яғни ол келер қырық күн ішінде ұйығанға айналады деген ұғым бар.Қырық күн бойына болашақ өмірдің қалың материясы қалыптасады, ол «келдік» деп аталады. Он алты күнде ұрықтың шеміршектері пайда болып, тоқсан күнде сүйекке айналады.

Төрт айда бала ересек адамның сыртқы әлпетіне ие болады, ал төрт жарым айда ол қозғала бастайды, яғни бұл кезде қазақ халқының ұғымында балаға жан кіреді. Жеті айда бала адам болады.Бала жеті айлық болып туса, тірі қалады, ал сегіз айлық бала өмірден кетеді. Бұл жағдайда өмірге қауіп төндіретін сегіз саны, ол шексіздікпен, болымсыздықпен теңестіріледі. Тоғыз ай мен тоғыз күннен кейін дүниеге шыр етіп бала келеді. «Біздің текті әже, арлы,айбарлы да,ақылман әжелеріміз бен аналарымыз Жан иесі жатырда пайда болысысымен,оны аялау, ананы құрметтеу үшін өте ауқымды шаралар мен әрекеттер жасаған. Бұл іс-әрекеттер:ырым-тыйым, рәсім-ұлағат аясында жүзеге асырылған. А.Байтұрсынов: «Ырым етсең адал ет, жамандықтан аман ет»-деген.Адал ниетпен жасалған ырымдар бізге жетті. «Аптасына бір рет монша көрмесең,тәнің кірлер.Күніне бір рет адаммен сөйлеспесең көңілді кір басар»-деген ұлағатты сөз бар.Адам көңілін жадыратып,сезіміне сыр ұялатып, шалқытып отырса ол адамда өмірге деген құлшыныс, тірлікке деген талпыныс туындайды.Әжелеріміз, аналарымыз осыны жақсы сезінгендіктен өмірге келе қоймаған шаранаға тумақ жерінің хош иісін, әсем үнін,таңғажайып тұлғасын таныта білген. Мына ырымдар соның айғағы.Жүкті жас келінге ақ биенің кешкі саумалын ішкізіп, көбігін жалатады.Жас ананың «Көңілін көтеру» ырымын жасайды.Жастар келінге, салмақты, байсалды, ырғақты ән айтып,күй тартып береді.Майда құм не тұз үстімен жалаң аяқ жүргізеді. Айлы түнде суық суға шомылдырады.Бала ширақ болады.Жүкті келініне көлделең жатқан жіп,арқан,бауды аттатқызбаған. Баласының кіндігі мойнына оралып қалар деп ойлаған.Жүкті әйел шашын кеспейді.Бақ таяды,баласының бағы сөнеді,кемтар болып туады, ғұмыры қысқа болып туады дегенге сенген.Екі қабат әйел хайуанды теппейді,баласының арқасына жүн өседі, өзінің белі ауырады. Бала өмірге келісімен жылы суға тұз салып шомылдырған.Жусан салған жылы суға денесін батырып,хош иісті шөптермен сылап-сипап,денесін созып, шынықтырып отырған.Келіннің ұйықтайтын отауын, төсегін, сәбидің бесігін, құндағын арша түтінімен аластап тазалаған. Жусан мен аршаның иісі оның туған жерінің иісі,оның жадында,көңілінде мәңгілік сақталады. Емшектегі баласы бар әйел жалаңбас отырып бала емізбейді, орамал салып алу керек.Жалаңбас болса, қайызғағын шайтан баланың аузына салып жібереді. Бала есейгенде мәңгүрт болады,анадан безеді, басына шығып-кемітіп сыйламайды,сөзін тыңдамайды,қиянат жасайды.Қазақ анасы омырауын ашып бөгде тұрғой ата-енесіне көрсетіп бала емізбеген. Бірге тұрғандар баласын шымылдық аржағында емізген.

Бұл ырымдар жас ана мен баланы мәпелеу, қадірлеу, тәрбиелеудің мейрімді жолы. Бала есейе бастағанда туған жеріне апарып аунату, кіндік қаны тамған жерін көрсету,кіндік кескен жұртын таныту ырымы-оның туған жеріне деген сүйіспеншілігін ояту үшін жасалған.. Ертеден келе жатқан ырым бойынша белгілі батырлар мен билерге, ақындарға,әнші–күйшілерге,атақты адамдарға баласын ертіп апарып аузына түкіртіп алатын болған. Ондағы ойы баласының сондай болсын дегені.Осындай ниетпен солардың аттарын қоятын.Бұл ырым бүгін де кең етек алған Қазақ өте ырымшыл, нанымшыл болғандықтан.

«Көз тиеді», «ібіліс-шайтан іліп әкетеді», «түсік тастап қояды» деп жүкті келінді жұрт көзінен қағаберіс, жасырын ұстауға тырысқан. «Бесікті үй берекелі» демекші, баласынан немере сүйіп, ұрпағын өсіруді армандаған аналар келіндері көп кешікпей екіқабат болса,оны ерекше қамқорлыққа алып аялайды. Келіннің жүкті кезінде мезгілімен дұрыс тамақтануына, үсті-басын таза ұстауына, дұрыс демалуына, бойжазуына, ерекше көңіл бөліп, осылардың орындалуына енесі, абысындары мұқият болатын-ды.Дәлірек айтқанда, екіқабат келіннің тамақтану, демалу, жүріп-тұру, ережесі болған, оны бұлжытпай орындату әулет мектебі ұстаздарының негізгі міндеті еді. Келіннің қай кезде қандай дұға оқып,нендей тілек-тілеп,Аллаһқа жалбарынуы тиісті екенін ұқтырып,жаттатқызып қоятын.Бала:бір-екі жас аумағында-. шарана, шақалақ,нәресте,жанды бақа аталады. Бір мен екі аумағында,қыз баланы бөпе,ұл баланы бөбек дейді. Аяғын басып,сөйлей алса-Текті жан делінеді.Екіден үш аралығын-бүлдіршін деп жалпылай атаумен қатар бірден үш жас арасында өбектеген,еркелеткен атаулар өте көп. Үштен бес жас аралығында балдырған(ұл), балауса(қыз) атанады. 6-7-8 жас бала(ұл),балақай(қыз),3-12 жас арасы ойын баласы,7-13 жас жасөспірім,13-15 жас арасы ересек бала,жас жеткіншек,15-19 арасы бозбала, бойжеткен 20-30 арасы жігіт,қыз аталады. Қазақ қызы,қазақ жігіті деген атаулар өте ұлағатты атаулар. Бала дамуы дегеніміз оның бойында,ойында,қимыл –қозғалысындағы өзгерісті, жаңалықты айтады. Айталық. нәрестенің, кіндігі түсуі,ана үнін ажыратуы, әке-шешесін тануы,күліп-жымиуы,аунай алуы, талпынуы,құйрығын басуы, еңбектеуі,қаз тұруы-қадам басуы, сөйлеуге икемделуі, сөйлеуі, аяқ-қолын ербеңдету алақан ұруға икемделуі т.б.Міне осы қатарлы бала дамуын ерекше бақылаған ұлтымыз,оның даму кезеңдерін мұқият қадағалап,әр кезеңіне айрықша мән беріп,ерекше танымдық-тәрбиелік іс-әрекеттер ұйымдастырып,тамаша сабақтар өткізген.Менің шөберемнің әжесі -оқыған академик: --Жоғарыда көрсетілген құрсақтағы бала дамуының сипаттамасы ғылымды танымаған көшпенділердің қаншалықты көзі ашық халық екенін дәлелдейді. Шынымен де, қарапайым бақылау мен табиғат заңдылықтарына сүйеніп алынған олардың білімділігі мен біліктілігі қазіргі ғылым мен медицинаның зерттеулерімен дәлме-дәл келеді,-дейді.Мен,айтамын ғой:-Рентген техникасы мен У.Д.З.И.-ультра дыбыстық зерттеу құралы жоқ заманда олар қалай бақылау жасаған?Оқыған акедемик әже:-Адамда бастағы көздің сыртында,Иассауи айтқан: «ішкі көз(басират)»,Шәкерім айтқан: (ақыл көзі),М.Ж.Көпеев айтқан (көкірек көзі «бәтін көз») бар болған.

Егер ол көзді оятып,саналы түрде ашпаса соқыр болып қалады.Мұндай соқырды Бауыржан атамыз «көрсоқыр» деген.Біз техникаға сүйеніп көрсоқыр болып қалдық.Ал,Сіздің әжеңіз көкірек көзі ашылған адам болған.Ұлы Даланың ұлық ұстаздарының бәрінің көкірек көзі жасында ашылып,талай тамаша ілімдерді игеріп,көптеген ғылыми жаңалық ашқан. Бұлтартпас шындық осы болды. Менің әжемнің көптеген өсиет-ұлағаттары мен ғылыми топшылаулары бар.Мен мұнда бір-екеуін ғана ұсынамын.Олардың ғылыми мәнін мен әлі күнге дейін аша алмадым. Құрметті,оқырман танысып көріп,пікір айтарсыз

1.Әр ананың ғұмыр жасы,ұрпақ көтерген сайын бес жылға артады.

2.Қазақ келіндерінің қамқоршысы-атасы.

3.Қос қария бір-бірін: «біздің жаман шал,біздің жаман кемпір»-деп айтқан күннен бастап,олардың нағыз махаббаты оянып,сүйіспеншілігі басталады

4Ұлыңды отау иесі бола сала үйлендір.Себебі,сенің шөберең жастай жетім қалуы мүмкін. Әке мен баланың жастары тым алшақ болмай өсіп жетілгені абзал.Олар бір-бірінің қызығын,қолғабысын көріп өссе бақытты болады,Қызыңды жасы тола «текті жерге теңін тауып,тегін бер».Кәрі қыз бедеулікке ұшырап,ана болу бақытынан айырылып қалуы мүмкін! Қобдабай Қабдыразақұлы (ұстаз-психолог) Дина Ілесбекқызы (педагогика магистрі) 12 ақпан 2018

Елбасы Жолдаудың жетінші міндетінде білім берудің жаңа сапасына тоқталды. Ол барлық жастағы азаматтарды қамтитын білім беру ісінде өзіміздің озық жүйемізді құруды жеделдету қажет екенін айтты. Білім беру бағдарламаларының негізгі басымдығы – өзгерістерге үнемі бейім болу және жаңа білімді меңгеру қабілетін дамыту екенін жасырмады.

Сонымен, білім беру саласында қандай өзгерістер мен жаңашылдықтар күтіп тұр?

1. Оқушыларға берілетін тапсырма азаяды. Елбасы оқушылардың жүктемесі ТМД елдерінің ішінде ең жоғары, ЭЫДҰ елдеріне қарағанда орта есеппен 1/3 еседен көп екенін айтып, оны төмендетуді тапсырды.

2. Өңірлердегі Оқушылар сарайларының базасында компьютерлер, лабораториялар және 3D-принтерлер секілді барлық қажетті инфрақұрылымы бар балалар технопарктері мен бизнес-инкубаторларының желісі құрылады.

3. 2018 жылдың 1 қаңтарынан мұғалім мәртебесін арттыру мақсатында білім берудің жаңартылған мазмұнына көшкен ұстаздардың лауазымдық жалақысы 30%-ға көбейеді.

4. 2018 жылы категориялар арасындағы алшақтықты арттырып, мұғалімдер үшін біліктілік деңгейін ескеретін категориялардың жаңа кестесі енгізіледі.

5. Мұғалімдердің жалақысы біліктілігінің расталуына байланысты 30%-дан 50%-ға дейін өседі. Бұл үшін биыл қосымша 67 миллиард теңге бөлу қажет.

6. 2019 жылдың 1 қыркүйегіне қарай мектепке дейінгі білім беру ісінде балалардың ерте дамуы үшін өз бетінше оқу машығы мен әлеуметтік дағдысын дамытатын бағдарламалардың бірыңғай стандарттары енгізіледі.

7. 2019 жылдан 10-11 сыныптардағы жаратылыстану ғылымының жекелеген пәндері ағылшын тілінде оқытылады.

8. 2021 жылы орта білім беру саласында жаңартылған мазмұнға (мүлде жаңа бағдарламалар, оқулықтар, стандарттар және кадрлар) көшу аяқталады.

9. 2025 жылға дейін білім берудің барлық деңгейінде латын әліпбиіне көшудің нақты кестесі әзірленеді.

10. Орыс тілді мектептер үшін қазақ тілін оқытудың жаңа әдістемесі әзірленіп, енгізіледі.

11. Білім беру мекемелері арасындағы бәсекелестік артып, жеке капиталды тарту үшін қала мектептерінде жан басына қатысты қаржыландыру енгізіледі.

12. Орта мектеп пен колледждер және ЖОО үздік оқытушыларының видеосабақтары мен видеолекциялары Интернетте жарияланады. Елбасы бұл барлық қазақстандыққа, оның ішінде шалғайдағы елді мекен тұрғындарына озық білім мен құзыреттілікке қол жеткізуге жол ашады деп отыр.

13. Жасанды интеллектпен және «үлкен деректермен» жұмыс істеу үшін ақпараттық технологиялар бойынша білім алған түлектер саны көбейеді. Осыған орай металлургия, мұнай-газ химиясы, агроөнеркәсіп кешені, био және IT-технологиялар салаларын зерттеу ісінде басымдық беретін ЖОО ғылымын дамыту қолға алынады.

14. Қолданбалы ғылыми-зерттеулер біртіндеп ағылшын тіліне көшіріледі.

15. Жеке сектордың бірлескен қаржыландыруға атсалысуы барлық қолданбалы ғылыми-зерттеу әзірлемелері үшін міндетті болады.

16. Жас ғалымдарға ғылыми гранттар аясында квота бөлініп, оларды қолдаудың жүйелі саясаты жүргізіледі.

17. Білім беру саласы инвестициялық жобалары мен экспорттық әлеуеті бар экономиканың жеке саласы ретінде қаралады.

18. Жұмыс берушілерді тарту арқылы және халықаралық талаптар мен цифрлық дағдыларды ескере отырып, техникалық және кәсіптік білім беру бағдарламалары жаңартылады.

19. ЖОО шетелдердің жетекші университеттерімен, ғылыми орталықтарымен, ірі кәсіпорындарымен және трансұлттық корпорацияларымен бірлескен жобаларды белсенді түрде жүзеге асырады.

20. ЖОО-ға білім беру бағдарламаларын жасауға көбірек құқық беріп, олардың академиялық еркіндігі заңнамалық тұрғыдан бекітіледі.

Сонымен бірге, университеттердегі педагогикалық кафедралар мен факультеттерді дамыту; білім берудің барлық деңгейінде математика және жаратылыстану ғылымдарын оқыту сапасын күшейту; терминология тұрғысынан қазақ тілін халықаралық деңгейге жақындату; оқытудың мазмұндылығына заманауи техникалық тұрғыдан қолдау көрсету арқылы толықтыру; цифрлық білім беру ресурстарын дамыту, кең жолақты Интернетке қосу және мектептерімізді видеоқұрылғылармен жабдықтау жұмыстарын жалғастыру; «Баршаға тегін кәсіптік-техникалық білім беру» жобасын жүзеге асыруды жалғастыру; оқытушылардың қайта даярлықтан өтуіне күш салып, ЖОО-ға шетелдік менеджерлерді тартып, әлемдік университеттердің кампустарын ашу; ұлттың әлеуетін арттыру үшін мәдениетіміз бен идеологиямызды одан әрі дамыту Жолдауда айтылған.

Алматы қаласында Bilim Media Group білім беру және IT-компаниясының ұйымдастыруымен әдіскерлерге арналған шеберлік сағаты өтті. Онда білімнің жаңартылған нұсқасы мен жаңа BilimBook құрылғысы таныстырылды. Шеберлік сағатында еліміздің 14 облысынан келген әдіскерлер мен ақпараттық-технологиялық орталықтар мамандары білім берудегі жаңа технологиялардың мүмкіндіктерін талқылады.

Bilim Media Group – Қазақстан мектептеріне интеракивті білім беруді ұсынатын басты компания. Компания «Әрбір адамның сапалы білім алуға толық құқығы бар. Ол үшін Астанада немесе өзге де үлкен қалаларда тұру маңызды емес. Аудан орталығының, тіпті кішкентай ауылдың әрбір оқушысында алматылық, астаналық балалар сияқты білім алу мүмкіндігі болуы керек» деген ұстаныммен жұмыс істейді.

Компанияның басты өнімі – BilimLand.kz. Бұл – қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі анимациялар, видеофильмдер, интерективті жаттығулар, симуляторлар, ойындар мен тест тапсырмалары негізінде білім беретін бірегей платформа. Сайтта барлығы шамамен 30 мың сабақты құрайтын миллионға жуық мультимедиалық файл бар.

BilimLand.kz – электронды білім беру контентінің тек Қазақстандағы ғана емес, ТМД бойынша ең үлкен қоры. Оған ҰБТ мен ТКТ-ға дайындалуға арналған iTest.kz кешені, бастауыш мектептің сегіз пәнi бойынша видео-анимациялық сабақтардан тұратын Mektep.kz платформасы, үздік танымдық фильмдердің қазақ және орыс тілдеріндегі бірегей топтамасы Twig-Bilim.kz кіреді.

BilimLand.kz еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан жаңалықтарды жіті қадағалап, өз өнімдерін үнемі жаңартып отырады. Республикамыздың әр облысындағы әдіскер, білім саласының қызметкері соңғы жаңалықтардан хабардар болуы үшін арнайы тренингтер мен конференциялар ұйымдастырады.

«Біздің платформаларымызға еліміздегі барлық мектептер жазылғанымен, ұстаздардың бәрі бірдей оны пайдаланбайтындығын анықтадық. Біздің ресурстардың мүмкіндіктері туралы оларға кәсіби әдіскерлерден артық ешкім түсіндіре алмайды», – дейді BMG компаниясының орыс тілінде контент әзірлеу департаментінің басшысы Татьяна Сәрсенова.

Ал компанияның маркетинг директоры Миршад Өзтүріктің айтуынша, әдіскерлер мұғалімдердің жергілікті мәселелері мен қиындықтарынан хабардар, олар BilimLand.kz ресурстарын аудандағы, облыстағы білім беру жүйесіне ендіруге және сапалы кері байланыс орнатуға көмектесе алады.

Алдыңғы жылдары BMG компаниясы интернетке қосылмаған мектептерге BilimBox стационарлы процессорын ұсынды. Компанияның мақсаты білім беру ресурстары орнатылған бұл құрылғыны пайдаланып локальді желі арқылы басқа компьютерлерді ресурстарға қосу болатын.

Алайда барлық мектептің локальді желіні пайдалану мүмкіндігі жоқ. Сондықтан компания осы мәселені шешу үшін BilimDesk құрылғысын жасап шығарды. Бұл құрылғы – стационарлы процессордың тасымалдауға ыңғайлы шағын түрі.

«Қостанай ауданындағы 50 мектептің 14-і BilimLand-ке онлайн режимде қосылған, қалғандары BilimDesk-ті қолданады. Біздің мұғалімдер бұл құрылғыны жақсы көреді, себебі кейбір тақырыптарды мұғалімнің түсіндіруі оқушыны жалықтырып жібереді. Балалар – визуалдар, олар ақпаратты сурет, анимация арқылы оңай қабылдайды», – дейді Қостанай облысындағы Қостанай ауданының Білім беру бөлімінің әдіскері Алексей Жидко.

Компания ресурстарға интернетсіз қосылу мүмкіндігін дамытуда бұнымен тоқтаған жоқ. Осы шеберлік сабағында жаңа BilimBook компьютер-трансформерін, әрі ноутбук әрі планшет бола алатын құрылғыны таныстырды. Microsoft пен Lenovo компанияларымен бірлесе отырып Bilim Media Group жасап шығарған құрылғыда компанияның негізгі 4 білім беру платформасы орнатылған.

«Біз білім беру жүйесіне жаңа білім беру құрылғысын ұсынып отырмыз. Енді ата-ана баласына жай ғана компьютер емес, білім беруде нағыз дербес көмекші бола алатын және интернетсіз BilimLand.kz ресурстарына қосылуға мүмкіндік беретін құрылғы алып бере алады».

BMG еліміздің Білім және ғылым министрлігімен бірлесе отырып, BilimBook құрылғысын Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарындағы үш мектепте сынақтан өткізіп жатыр. Бұл мектептердегі үш компьютер сыныбы осы құрылғылармен толық жабдықталды.

«Қазақстанда 205 мың бала оқитын шамамен 3000 шағын жинақты мектеп бар. Бұндай мектептерде әртүрлі жастағы балалар бір сыныпта оқиды. Мұғалім бір сабақта бірнеше тақырыпты қамтуы керек. Оның үстіне ол өзі математик, өзі тарихшы болуы мүмкін. Бұндай мектептердегі білім сапасын көтеру өте қиын. Бірақ оларды жабуға болмайды, керісінше мұғалімдер мен оқушыларға көмектесудің жолдарын табу керек», – деген еді BMG бас директоры Рауан Кенжеханұлы ертеректе берген сұхбатында.

Шеберлік сағаты кезінде әдіскерлермен интерактив ұйымдастырылды. Олар бір сәт өздерін Bilim Media Group компаниясының қызметкері ретінде сезініп, жаңа жобалар жасау бойынша идеяларын ортаға салды. Осылайша BMG-дің IT, контент әзірлеу, клиенттерді қолдау департаменттері білім саласының мамандарымен тікелей жұмыс істеп, кері байланыс орнатып, әдіскерлерден көптеген пайдалы идеялар алды.

Біздің мектепте барлық ұстаздар BilimLand.kz-ті қолданады. Бізге контенттің үнемі жаңартылып отыратындығы ұнайды. Мұғалім өзіне қажеттінің бәрін осы жерден табады»,– деп әсерімен бөлісті Жамбыл облысындағы мектеп директорының орынбасары Гүлмира Райқұлова.

Bilim Media Group тобы осындай кездесулер ұйымдастыру арқылы ұстаздарға білім беру сапасын көтеруге көмектесуді мақсат етіп отыр. Олар келесі жылы шағын жинақты мектептердегі әрбір оқушының қолында қолжетімді әрі сапалы BilimBook болсын, интернеті бар әр үйде ата-аналар балаларымен BilimLand-ті пайдалансын деген мақсат жолында еңбек етіп жатыр. BMG-ліктер де білім беру жүйесін жаңғыртуға өз үлестерін қосып жатыр.

 Еліміз өркениетке қарай өнегелі жолмен дамудың жаңа өнеркәсіптік кезеңіне қадам басты. Бұл Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты биылғы Жолдауына басты арқау болды.

Бізді Елбасының әдеттегідей жас ұрпаққа білім беруге айрықша көңіл бөлуі ерекше қуантты. Жолдауда бізді білім берудің жаңа сапасына көтеретін жаңғыру­дың негізі ретіндегі адам капиталы болатынын атап көрсетеді. Осы ретте Мемлекет басшысы­ның оқытуға техникалық тұр­ғы­да қолдау көрсету жөнін­­дегі тұжы­рымы көңілге қонады.

Мұның шеңберіне цифрлы білім беру ресурстарын дамыту мен кең жол­ақты интернетке қосу да кіреді. Бұл жолғы Жолдау мұның алдындағы Үшінші жаңғырудың жалғасы іспеттес. Бұдан бір жыл бұрын жарияланған сол құнды құжатта Нұрсұлтан Назарбаев экономиканың жеделдетілген технологиялық жаңғыруына қол жеткізу, цифрлы технологияны қолдану, жаңа индустрия­ларды өркендету, өнеркәсіп, агроөнеркәсіптік кешен, көлік пен логистика, құрылыс секторын дамыту, цифрлы индус­трияны жеделдету мәселелерін алға шығарып еді.

Елбасының тұжырымынша, Қазақстан осыларды жүзеге асыру арқылы бәсекеге қабілетті елге айналуға тиіс болатын. Енді, міне, Төртінші өнер­кә­сіптік революция жағ­дайындағы дамудың жаңа белестерін атап көрсететін биылғы Жолдауда осы міндеттерді одан әрі дамытып, жалғастырудың бағдар­лары мен бағыттары ұсынылады. Мемлекет басшысы мұны 10 түрлі міндетті жүзеге асыру жолымен орындағанды жөн санайды. Осы міндеттердің қатарында рухани-әлеуметтік мәселелер де бар. Жолдауда мұны сапалық жаңа деңгейге көтерудің білім беру негізінде жасалуы керек екендігі де тайға таңба басқандай айқын көрсетіліп тұр.

«Барлық жастағы азаматтарды қамтитын білім беру ісінде өзіміздің озық жүйемізді құруды жеделдету қажет», делінген онда. Бұдан әрі Елба­сы бұл міндетті қалай шешу­ге болатынын тарқатып айтып бере­ді. Мұның ең сүбелісі білім беру бағдарламаларының үнемі әр­түрлі өзгерістерге бейім болып шығуы. Жаңа білімді тек осылай ғана меңгеріп тұрудың жөні келеді. Жолдауда орта білім беру саласында жаңартылған мазмұнға көшу тездетілуге тиіс екені айтылады. Мұндай өзгерістер оқу жүйесіне мүлде жаңа бағдар­ламалар, оқулықтар, стандарттар қабылданып, кадрлар тартылатынын аңғартады. Демек сол кезге дейін педагогтерді оқытуды және олардың біліктілігін арттыруды қайта қарау қажеттігі туындайды.

Бұл тұста жоғары оқу орындарында кафедралар мен факультеттерді бұрынғыдан да дамыта түсу қажеттігі алдан шығады. Сол кезде білім беру­дің барлық деңгейінде математика және жаратылыстану ғылымдарын оқытудың сапасын көтеруге зор мән беріледі. Құнды құжатта білім берумен және ғылыммен айналысу­дың соны әдістері мен жаңаша тетіктерді керек ететіні де айтылады. Бұл барлық жастағы азаматтарды қамтитын білім беру ісінде өзіміздің озық жүйемізді құруды жеделдету қажеттігін білдіреді. Сол сияқты алдағы жылы мектепке дейінгі білім беру ісінде балалардың ерте дамуы үшін өз бетінше оқу машығы мен әлеуметтік дағдысын дамытатын бағдарламалардың бірыңғай стандарттарын енгізу мәселесі де тілге тиек етіледі.

Сонымен бірге жас ұрпақты ғылыми-зерттеу сала­сына, өндірістік-техно­ло­гиялық ортаға ұтымды кірісті­руге алып бара алатын қазіргі заманғы жаңғыртуларға арқа сүйеу керектігі де ескерілген екен. Елбасы жоғары білім беру жүйесінде ақпараттық техноло­гиялар бойынша білім алған тү­лектер санын көбейту керек еке­ні­не назар аударады. Мұның ың­ғайында отандық жоғары оқу орын­дарының шетел­дер­дегі же­текші университет­тер­мен, ғылыми орталықтар­мен, ірі кәсіпорындармен және транс­ұлттық корпорациялармен бір­лескен жобаларды жүзеге асыруы керектігін ескертіп өтеді.

Бұл жас ғалымдардың ғылы­ми гранттар аясына квота бө­ліп, оларды қолдаудың жү­йелі сая­сатын жүргізуге барып ұла­сады. Сол сияқты жас ғалым­дар­дың білім беру саласына өзінің инвестициялық жобасы мен экспорттық әлеуетті эконо­ми­каның жеке саласы ретін­де қарай­тын уақыты келгені де қаперге алынады. Осының бәрі біз­дің қазіргі заманның талаптары­на сай келетін мамандарды даярлап шығаруымызға жол ашып бере­ді. Қолданбалы ғылыми-зерт­теулерді ағылшын тіліне бір­тіндеп көшіруді жүзеге асыру туралы нақты тапсырмалар берілді. Жас ғалымдарымызға ғылыми гранттар аясында квота бөліп, оларды қолдаудың жүйелі саясатын жүргізу хақында жақсы ұсыныстар білдірілді. Менің ойым­ша, бұл – білім мен ғылым саласы мамандарына беріліп отырған зор мүмкіндік. Тағы бір қуантарлығы, бұл құжатта мұғалімдер мәртебесін көтеруге де ерекше назар аударылып отыр.

«Жоғары оқу орындарына білім беру бағдарламаларын жасауға көбірек құқық беріп, олардың академиялық еркіндігін заңнамалық тұрғыдан бекіту керек» делінген Жолдауда. Мұның қабатында оқытушылардың қайта даярлықтан өтуіне күш салып, жоғары оқу орындарына шетелдік менеджерлерді тартып, әлемдік университеттердің кампустарын ашуға мән берілуі тиіс. Бұған қоса, ұлттың әлеуетін арттыру үшін мәдениетіміз бен идеологиямызды одан әрі дамытуымыз керектігі тағы бар. Айналып келгенде, бұл қадамдардың барлығы «Рухани жаңғыруға» қызмет ететін болады. Білім беру саласының қыз­меткері ретінде бізді Жолдауда маман даярлау сапасын арттыра түсуге көңіл бөлінгені да айрықша қанаттандырады. Иә, қазір аз да болса саз маман әзірлейтін кезең келді. Бұл баяғы бір кездердегідей оқу орындарының топырлатып түлек шығаратын үрдісінің күні кетіп бара жатқанын да байқатады. Мұның бәрі жаңаша ойлауға жатады. Ал жаңаша ойлау туралы білімді ұсыну мен өңдеу инновациялық қоғам үшін аса маңызды екені анық. Жолдаудың білімге қатысты құрмет көрсетуді үндейтін тармағынан туған ойлар бізді осындай тұжырымдарға жетелейді. Түптеп келгенде, білім біздің жоғары оқу орындары мен мамандардың бәсекеге қабілеттігін арттырып, олар­дың осы саладағы іс-әрекеттеріне на­ғыз безбен болады.

Гауһар АЛДАМБЕРГЕНОВА,

Қазақ қыздар педагогикалық университетінің ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор

Egemen.kz 

 Мақтанышқа да, қуанышқа да жарап тұрған жаңалық: бүгінде 80 пай­­ыз қыз-келіншек жоғары және ор­та білімге ие. Шағын және ор­та кәсіпкерлік ісіндегі 697 355 ны­­сан бизнесвумендерге тиесілі. Ген­­­дерге көрік беретін ке­ре­мет көр­­­сеткіш. 

Феминизмнің бұ­дан ас­­қан мысалының керегі де жоқ. Бі­рақ... бірақ не нәрсе де мөл­шерінен асқаннан кейін бір ши­кілігі көрінбей қоймайды. Ашу­лан­са, қазан ғана емес, оң-терісі, ау­ыр-жеңіліне қарамай, қоғамның кез келген саласын қайнатып жібе­ре­­тін ханымдардың қай істе де ал­да жүретінін күн сайын үлгі тұ­тып, мақ­таныш етіп жүргенімізде, ерле­рі­­міз мешел тартып бара жатыр екен. Дәстүрлі қазақ отбасындағы «ер азамат – бала-шағасын асыраушы, әйел – ұқсатушы» ұғымы патриарх қоғамның қатпарында қалмаса да, орындарының алмасып, алыстап бара жатқаны өткір сезіліп келеді. «Қы­зым тұрмысқа шыққанда жүзі жар­қын болып, қолына көсеу ұстап бар­май, қатырма қағазымен барсын» деген әке-шешенің ниетінде қы­лау жоқ.

Амал нешік, бұған ген­дер мен қыздың ата-анасы ала­қайлағанымен, ер балаларға қа­рағанда қыздардың жоғары бі­лім­ге көбірек ұмтылып, жұмысты да ертерек тауып, бұрынырақ «өзімен-өзі» болып жатқандығының астарында қазақ қоғамын іштен кемірген зұлмат жасырынып жатыр.  Бала тәрбиесіне әкесі мен анасы бірдей жауапты десек те, негізінен тәрбиеге ананың ықпалы көбірек сіңеді. Қаладағы да, даладағы да ата-аналардың отбасындағы бір-екі ер баланы жөнсіз өбектеп, дауыл түгілі желге қарсы тұра алмайтын жасық етіп өсіріп жатқаны өз алдына бөлек әңгіме болса, оған бүгінгі ақылы оқудың ауыртпалығы түскенде, қыздарына күш салып, «қара жұмыс істесе де өлмейді, бір нанын тауып жейді» деп осы бірді-екілі ұлды да оқытпай, білімсіз етіп қоғамға тоғытып жатқан қасіреті келіп қосылды.

Түптеп келгенде, мәселе пысық қызда да, жігерсіз ұлда да емес, о бастан ұл балаға тәр­биені дұрыс бермеген, дұрыс бағыт сілтемеген ата-анада болып отыр. Жұмыссыздардың қатарына жыл сайын жүздеп қосылатын мамандығы жоқ жігіттерге ата-анасы «неге мал таппайсың?» деп айта алмайды. Ауылда не оқу жоқ, не тоқу жоқ, текке жүрген сабаздарға «дипломмен ауылға» келген қыздың қарай қоюы да екіталай. Ел болған соң, әрине, ішінара жоғары білімді қыздың ауыл жігітіне тұрмысқа шығып, тату-тәтті жарасып кететін кездері болады. Бұл – бір. Екіншіден, оқу оқымаса да, қа­лаға келіп, әртүрлі кәсіп үйреніп, тір­шілік деп тырбанып жүрген жігіт­тер де баршылық.

Қолында қа­ты­рма қағазы бар жоғары білімді қыздар ондай жігіттерді де менсіне бермейді. Бірақ, оң жақта отырып қалудан қорыққан кейбір қыздар амалсыз уақыт өтіп бара жатқан соң тәуекел етіп, дипломсыз жігіттерге тұрмысқа шығып жатады. Алайда ақыл-ойы мектеп деңгейінде қалып қойған, таным көкжиегі білім­мен кеңеймеген инфантил жігіт­пен білімді қыздың некесі үйле­сім тапқан бақытты некелердің қата­рынан бола бермейді. Сол кем­ші­лігін бүркемелеп, үйдің де, әйел­дің де қожасы екенін сәт сайын біл­діріп отыру үшін, әйелінің әрбір түй­медей кемшілігін түйедей етіп бе­тіне басып, дөрекі мінез танытады. Әрине, бұл мәдениет көрген қыздың жанына мұң салады. Сөйтсе де күйеуінің жағымсыз мінезінің өзінен жақсылық тауып, балалары үшін шыдап-бағып, отбасы бүтіндігін сақтайды. 

Ал кейбір өзін өзі жақсы көретін өзімшіл келіншектер отбасын сақтаған күннің өзінде, таңертең ерте тұрып, еріне шай қойып беруге ерінетініне қарамастан, өскенде өз ұлының әйелін ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстайтын нағыз еркек болғанын қалайды. Қарап тұрсаңыз, бәрі де кешегі кекілі желбіреген кішкене ұлдың, бүгінгі отағасының отбасы тізгінін берік ұстағанына байланысты болып отыр. «Жаман үйді қонағы билеп жатса», қонағы ғана емес, баласы мен әйелі билеп жатса, ол әйелдің емес, үйелменіне үлгі бола алмаған азаматтың әлсіздігінен. Әйелінің біз өкшесінің астында билей жөнелетін еркектен, ауыл мен елді айтпағанда, өз бала-шағасының алдында беделі бар бала туады дегенге ешқашан сенуге болмайды.  Үшіншіден, дойыр күйеудің төбе құйқаны шымырлатар балағаты мен тепкісіне шыдай алмаған, яки керісінше, жуас, сол мінезіне қарай жалқау болып жолығатын жылбысқылығына ұзақ төзуге шыдамы таусылған әйелдер арадағы 2-3 балаға қарамастан ажырасуға бел буып жатады.

Мысалы, 2017 жыл­дың бірінші жартысында 59 007 жұп отау құрған, алты ай өт­пей жатып 729 жұп ажырасып үл­герген. Әрбір үшінші неке бұзы­ла­тын Қазақстан ажырасу бойынша әлемде оныншы, ал ТМД елдері ішін­де Ресей мен Украинадан кей­ін үшінші орын алады. Ерлі-зайып­ты­лар ажырасқаннан кейін 90 пай­ызға дейін балалар анасының тәрбиесінде қалады. Қалай болғанда да олар – әкесіз, әкенің қабағын, әке ғана бере алатын мінезді көр­мей, білмей өседі. Екі баламен ажырасқан келіншек енді екі жер­де жұмыс істеуге мәжбүр.

Алыс­та­ғы әке тұрмақ, күндіз-түні жұ­мыс­та жүрген жанындағы шеше­сі­нің мейіріміне жарымай, күні-түні теледидар мен дивидидің тәр­биесімен ер жетіп жатқан бала қан­шама. Қоғамға тағы да ойсыз, мақ­сатсыз, жасық, еңбексіз мал та­б­уды ғана қиялдайтын жалқау, жа­тыпішерлер келіп қосылады. Тіпті, осы жанкешті аналардың көпшілігі «балам ешкімнен кем болмасын» деп, жалқау ұлына ақылы диплом алып берсе де, жастайынан білімді жолдас етпегендіктен, оқыған мамандығына сәйкес жұмыс істей алмай, ақырында дипломды таксист немесе «охранник» болып шығады.  Бұл мәселе күн тәртібінен мәңгі бақи­ға түсіп қалу үшін сұрақ былайша қойылуы тиіс: «Отбасы мен Отанына қорған болар ер бала­ның қадір-қасиетін қайтсек кө­тереміз және олардың ар-ожданы мен абыройы биік болуы үшін не іс­теу керек?»

Әйтпесе қаншама отба­сылардың үкілеп үміт күткен, уни­верситет, академия бітірген оқу­ы жеткілікті қыздары өмірден бос қалған, білімсіз ұлдарына қор бол­ған үстіне қор бола береді. Қоғамды рухани жарымжан жігіттермен қамтамасыз ете берген сайын олар­дың ата-аналары басқа үйдің қыз­да­рының бақытсыз болуына себеп­кер. Отбасы түгілі, өз басын асы­рай алмай, білімсіздігінен, жұ­мыссыздығынан қорынып, қор­қақ­тап үйленбей жүрген ұлдарын «қа­лада не көп, күйеу таппай қақ­тығып жүрген кәрі қыз көп, неге біреуіне үйленіп алмайсың» деп қайрайтындар нағыз өзімшіл қа­тыгездер. Ал қай ата-ана мәпелеген қыз­дарының мамандықсыз мал бағып, қарбыз егіп, қара сорпасы ағып саудада жүрген, одан қалса карта ойнап, қолы босаса шаңыраққа қарап шалқасынан түсіп жатқан өнерсіз, кәсіпсіз күйеуге шыққанын қалайды дейсіз? 

«Әке-шеше болу да – сынақ қатал»,– дейді Фариза ақын «Бала» атты өлеңінде. Әңгіме ата-ананың балалары алдындағы жауапкершілігі мен «ұл» туралы болғанымен, ұл-қыз деп бөлінбейтін тұтас ұрпақ тағдырына алаңдағаннан айтылып жатыр. «Қыз баланы оқытқан дұрыс па, ер баланы ма?» деген қиямпұрыс сауалды, «екеуін де оқыту керек» деген ешкімге абырой әпермес мәймөңкені сылып тастап, бір ақиқатты танитын кез жетті. Ол – ер баланы қандай жолмен болса да білімді етіп өсіру, қайтсе де мәртебесін көтеру. Бүгінгі күні ер бала тәрбиесінен тысқары қалып жатқан бұл кемшілікті қателік қана емес, қылмыс деп санасақ та болады.

Ұл балалардың мамандықсыз өмір­ден бос қалуы қыздардың олар­ды көзге ілмеуіне, сол себепті кәрі қыздардың санының артуына, жат ел жігіттерінің қармағына түсуіне және отбасында рөлі төмен отағасылардың көбейіп, ер мен әйел табиғатының өзгеруіне әкеліп соғып жатыр. «Бесік тербеткен», «әлем тербеткен» әйел туралы асқақ сөздерді қоя тұралық та, отбасына ие бола алатын отағасы-жігіттерді тәрбиелеуге күш салсақ, қанекей, аяулы аналар? Бәрі де айналып келгенде сіздің қызыңыздың бақыты үшін ғой.

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,  «Егемен Қазақстан»
Egemen.kz 

«Қазақ жаманы орыс болмас» деуші еді әжем бала кезімде. Сонда ба­лалықпен осы сөздің мағы­на­сы­на мән бермеуші едім. Жай, ән­шейін айта салған сөз шығар деп ойлайтынмын. 

Содан бері елу жыл­дай уақыт өтіп, әжем өмірден оз­ғалы көп болса да, кейбір сөздері жа­дымда сақталып қалыпты. Ен­ді өзім де сол әжемнің жасына жеттім. Бір кезде түсінбеген сөз­дің мағынасын енді ғана біліп жүр­мін.

Хәкім Абай «Жиырма бе­сін­ші қара сөзінде»: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста тұр. ...Сен оның тілін білсең, көкірек кө­­зің ашылады. Әрбіреудің тілін, өне­­рін білген кісі оныменен бір­дей­­лік дағуасына кіреді...», деген екен. Олай болса, әжемнің де «орыс болу» дегені орыстың ті­лін, мәдениетін білген адамның озық ойлы, мәдениетті саналатынын білдіреді екен.

Ал «қазақтың жа­маны» ондай дәрежеге жете ал­маса керек. Сонда шығатын қо­­рытынды: өзгелерден озық бо­лу­ың үшін қазақтың жақсысы бо­лу­ың керек. Ал «қазақтың жақ­сы­сы» кім? Ол өз ұлтының ті­лін, мә­дениетін жақсы білетін, сал­ты мен дәстүрін қадірлейтін қа­зақ бол­с­а керек. Демек, әуелі өз ұл­ты­ң­­ның төл құндылықтарын игеріп ал­ғаннан кейін ғана «орыс болуды», яғни өзгеден озық болуды ой­ластыру керек екен.  Бұл жерде менің айтайын деге­нім, әжемнің – қарапайым қазақ әйе­лінің көрегендігі. Ол осыдан жарты ғасыр бұрын-ақ кейін кей­бір қазақтардың орысша оқып, бі­лім алып, өзінің ана тілінде сөй­лемей, тек қана орыс тілінде сөй­лейтінін білгендей болып кө­рі­неді.

Олар өз ойын ана тілінде жет­кізуге қиналады. Себебі, сөздік қо­ры кедей, қазақша ойлауға бей­ім­делмеген. Ең өкініштісі, туған ті­лін білмегеніне намыстанбайды, қайта өзге ұлттың тілінде сөй­легенді үлкен дәреже көреді.  Біздің бала кезімізде еліміздегі бар­лық ұлттың өкілдері өз балала­рын жаппай орыс мектебіне берді. Қазақ тілінің өрісі тарылуына байла­нысты ғасырлар бойы қа­лып­­тасып, орнығып қалған ұлт­тық са­лт-дәстүріміз бен әдет-ғұ­рып­та­рымыз бірте-бірте ұмыт бола бас- тады.

Оған көптеген нақты мысал келтіруге болады. Мен оның біреуін ғана айтпақпын. Біздің жас кезімізде жеңгелеріміз бізге ат қоюшы еді. Ол ағайын-туыстар арасындағы ерекше сыйлық пен бауырға тартудың үлгісі болатын. Қазір өкінішке қарай, осындай тамаша салтымызды көре алмай жүрмін.  Ал, жаһандану заманында ана тіліміз – қазақ тілі мен орыс ті­лі­нен басқа, ағылшын тілін білу­дің қа­жеттілігі туып отыр. Бұл заман та­лабы және оған ешкімнің де қар­сылығы жоқ деп ойлаймын. Алай­да мектеп оқушыларына ағыл­шын тілін меңгертуде мен мүл­де тү­сінбейтін, тіпті мүлде ке­ліс­пей­тін істердің жүзеге асып жат­қаны қат­ты ойлантады.

Мен қа­зір зейнет де­малысында­мын. Бұ­рын жиырма жылға жуық мектеп директоры болып қызмет істедім. Шет тілін, менің ойымша, мектепте 5-сыныптан бастап оқытқан дұрыс. Ал бірінші сыныптан бастап оқы­ту мүлде қате. Физика, инфор­ма­тика, биология және химия пән­дерін ағылшын тілінде оқыту де­ген бос әурешілік. Назарбаев зият­керлік мектептерінде және қа­зақ-түрік лицейлерінде шет ті­лін оқыту көздеген нәтижені бе­реді. Себебі, оларда оқу база­сы мен білікті мамандар бар. Оның үстіне ол оқу орындарына тү­се­тіндер – іріктелген дарынды балалар. Ал жаппай барлық мек­тепте жекелеген пәндерді ағыл­шын тілінде оқытудан ешқандай пай­да таппаймыз. Әуелі сол пән­дерді оқушының ана тілінде мең­геру нәтижесі қандай екен, бағ­дар­ламалық талаптар толық орындалып жатыр ма екен?

Осыларды нақты зерделеуіміз керек. Оқушының білімі мен дағ­дысы стандартқа сай келмеуі де мүм­кін. Өйткені бағдарламалық та­лап деңгейінде білім беру үшін мұ­ғалімнің тиісті білімінен басқа, оның осы мақсаттағы табанды да қа­жырлы еңбегі қажет. Ал пән мұғалімі шет тілінде оқытумен әлек болып жүргенде жоғарыда атал­ған бағдарламалық талаптарды қамтамасыз ете алмауы әбден мүм­кін. Бұл оңайлықпен бола қалатын нәрсе емес. Оның үстіне алдағы уақытта оқушылардың кириллицадан латын әліпбиіне көшуі қосылып, оқушы еңбегін мүлде қиындатып жібереді. Осы орайда, салыстырмалы түрде мы­на жағдайды алып қарайық. Орыс сы­ныптарында қазақ тілі оқы­тылады. Қазақы орта бар. Ма­ман­дар жеткілікті. Бірақ соған қара­мас­тан, қазақ тілі мемлекеттік тіл болса да, күткен нәтижеге ондаған жылдар бойы қол жеткізе алмай келеді.

Осыдан он бес жыл бұрын орыс мектептеріне арналған қазақ әде­биеті оқулықтары тек қана қазақ тілінде басылып шықты, мек­тептерге таратылды. Бірақ мек­тептер оны балалардың білімі мен қабілетінің төмендігінен пайда­лан­бады. Кітаптарды шығаруға қан­шама қаражат босқа жұмсалды. Қа­зіргі уақытта да мұғалімдерді ағыл­шын тілін үйретуге бірнеше ай­­лап курстар өткізілуде. Ол ку­рс­­тардан өткен мұғалімдер ба­ла­ға үйретпек түгіл, өзі де үй­ре­ніп шықпайды. Сондықтан оған жұм­салған мол қаржы да жел­ге ұш­қанмен бірдей болады. Өйт­ке­ні жекелеген пәнді ағылшын ті­лінде оқытатын бір-екі мұғалім оқу­шыларға ағылшын тілінде талап деңгейінде білім беріп шығуы мүм­кін емес.  Бұрын өмір тәжірибесінен «Қазақ жаманы орыс болмас» деген мәтел пайда болғанын айтып өттім.

Енді бірнеше жылдан кейін «Алаш жаманы ағылшын болмас» деген мәтел де тілдік қорға еніп кете ме деп алаңдаушы едім. Алайда ондай ұғым қалыптаса қой­мас. Себебі ағылшын тілін же­келеген адамдар меңгергенмен, ха­л­ықтың жаппай, орыс тілін біл­ге­ніндей, үйреніп кетуі мүмкін емес. Ал таңдаулы кітаптарды қа­зақ тіліне аударып, көптің игі­лі­гі­не ұсыну әрине, тиімді әрі толық қол­дауға тұратын дүние. 

Серік САТЫБАЛДИН,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, Лебяжі ауданының құрметті азаматы ПАВЛОДАР 
Egemen.kz

Білім беру ісі – күрделі сала­ның бірі. Әсіресе бастауыш сы­нып­тарға сабақ беру, оны ұлт­тық педагогикалық тәр­бие­мен үйлестіріп дамыту әрбір ұстаздан білім мен парасатты талап ететіні сөзсіз. Қазіргі таңда білім ошақтарында зама­­науи инновациялық-әдіс­темелік кешендермен білім беру мол ізденісті қажет етеді. Әрине ұстаздың бәрі бір­дей ізде­німпаз болса, елімізде білім мен тәрбие беру деңгейі жоғары көрсеткішке көтерілер еді. Дегенмен мектептердегі балалардың білімі төмен деп айта алмаймын.

Көптеген талантты балалар пән­дік олимпиадаларда топ жарып, ұстаз­дарынан терең тағылым мен тәлім-тәрбие алғанын көрсетіп жүр. Ал балаларды мұндай жетістіктерге жеткізу ұстаздардың тынымсыз еңбегінің арқасында ғана іске асатыны белгілі. Ұрпақ тәрбиесінде ізденімпаз ісімен әріптестеріне үлгі болып жүрген ұстаздың бірі – Шымкент қаласындағы № 75 мектептің бастауыш сынып мұғалімі Қалбибі Алиева. Қалбибінің ұстаздық еткеніне 34 жылдың жүзі болыпты.

Ұлттық тәрбиенің қайнар бұлағы болып саналатын мектепте білім беруді үлкен мәртебе санайтын ұстаз, бас­тауыш сынып тәрбиесінің жо­ғары сыныптардан ерекшеліктерін же­тік меңгерген. Мұғалім мектептің жү­регі болса, бала мектептің айнасы. Ұс­таздар өз еңбегінің жемісін айна­дан көргендей бала бойынан көре ала­ды. Осы қағиданы терең ұстанған Қалбибі әр баланың психологиясымен жеке жұмыс істейді. Қазіргі балалар өт­кен ғасырдың балаларына мүлде ұқса­м­айды. Ойларын ашық айтады, тіпті қай­­мықпай мұғалімге сын да айта алады. Сондай сәтте ұстаз бала жүре­гі­нен орын алатын өнеге көрсете білуі керек. Әйт­песе баланы тәрбиесіне ба­ғын­­дыра алмайды.

Қалбибі осындай әдіс­­те­мелерді жетік меңгергендіктен бүгінде әріптестеріне үлгі болып келеді. Бір қы­зығы, Қал­бибі сабаққа қажетті көрнекі құрал­дың бәрін өз қолымен жасайды. Әдістеме дегеніміз ұстаз бойына бірден орнай қоймайды. Жылдар бойғы іс-тәжірибенің арқасында ұстаздық болмысқа сіңеді. Қ.Алиеваның ұс­таздық бет-бейнесі ұзақ жылғы ең­бек­тің арқасында қалыптасты. 34 жылғы ұстаздық қызметте көптеген шәкірттері пәндік олимпиадалық байқауларға қатысып, жүлделі орындар алып, мерейін асқақтатты. Өзі де 2011 жылы Шымкент қалалық «Кемеңгер Елбасы – ырысы елімнің» педагогикалық марафонына, 2012 жылы республикалық «Үздік педагог зерттеуші» атты ғылыми-әдісте­мелік байқауына, 2016 жылы халық­аралық монопәндік жарыс­қа сол жылы республикалық «Просвещение» ақпараттық-әдіс­темелік орталығының жүлделі дипломдарына ие болған. Авторлық бағдарламасы, әдістемелік материалдары республикалық журналдарда жарық көрген.

Бастауыш сынып мұғалімі Қаламқас Керімбекова екеуі бірігіп, тіл дамыту курсы бо­йынша 2-4-сыныптарға арнап шығарған әдістемелік құрал Шымкент қалалық білім бөлімінің ғылыми-әдістемелік орталығында бекітіліп, қолданысқа енгізілген. «Ұлағатты ұстаз» төсбел­гісінің иесі. Қалбибі «Мектепте балаларға сабақ беруден рухани ләззат аламын», дейді. Мектеп табалдырығын түрлі деңгейде аттайтын балаларды сапалы біліммен сусындату оңай жұмыс емес.

Мұғалім өз ісіне жан-тәнімен беріліп еңбек етсе ғана, жақсы нәтижеге қол жеткізетініне күмән жоқ. Ұстаздардың түрлі реформаларды, инновациялық әдістемелерді қабылдай отырып, заман талабына сай білім беруі де күрделі үрдіске айналып отыр. Бала ұстазды сынайтын дәрежеге жеткен заманда білім мен тәрбие беру сабақ сайын ұстараның жүзімен жүріп өтумен тең. Әйтсе де өткір психологиялық қарым-қатынасты бастан өткеріп білім беретін Қалбибінің өмірі балалармен біте қайнасып кеткен.

Оған баланың жеке басына айтқан сыны да, сабақ барысындағы логикалық тапқырлығы да қызық. Баланы «досым», мектепті «рухани үйім» деп санайтын парасатты ұстаздың рухани бейнесі осыдай.

Ділдәгүл НҰРМАХАНБЕТ, журналист
 Egemen.kz 

   Аукирова Аягоз Тулегенқызы

Ақмола облысы  Целиноград ауданы

№ 3 Талапкер орта мектебінің

Бастауыш сынып мұғалімі

Тақырыбы: «Отбасы тәрбиесінің маңыздылығы»

Отбасы-адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең қуанышты қызық дәурені осы отбасын да өтіп жатыр. Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап ата-ана өздерінің негізгі борыштарын тәрбие жұмысын атқаруға кіріседі.

Ата- аналардың балалары алдында олардың денсаулығының дұрыс жетіліп өсуін қамтамасыз ету, тәрбие беру, білім беру, үй болып аяққа тұрып ел қатарына қослып кетуін қамтамасыз ету сияқты міндеттерін орындауы, ал балалары алдында ата-анасын қамқорлыққа алып, сүйенішболуысекілдіміндеттеріұштасыпжатады. Бүгінгітаңдағыотбасытәрбиесіндеқоғамата-аналаралдынаүлкенжауапкершіліктіжүктепотыр. Бүгінгітәрбиеберудіңнегізгіміндеттерініңөзі «еңалдыменденісау, ұлттық сана сезіміоянған, руханиойлаудәрежесібиік, ар-ожданы мол, мәдениетті, парасатты, еңбекқор, іскер, бойындабасқа да ізгіқасиеттерқалыптасқанадамдытәрбиелеу» депкөрсетілгенҚазақстанРеспубликасыныңтәлім-тәрбиетұжырымдамасында. Отбасытәрбиесініңнегізгімәніотбасындағыөзараынтымақтастық пен түсіністікболыптабылады. Балаларата-анасыныңеңбектегіісінекөңілбөліп, оны түсінугетырысады. Ата-аналар да балаларыныңкүсайынғыәрекеттерінқадағалапжағдайларынбіліпотырады. Отбасыныңберікнегізіміне, осы руханимүдденіңбірлігінде. Оныңбіртұтасынтымақтаболуы, берекебірлігіеңалдымената-анамүддесініңмәні мен мағынасында, әке мен шешеніңбір-біріне, балаларына, олардыңдостары мен жолдастарынадегенқарым-қатынасынабайланыстыболады. Босағасыберікотбасындаәрбірадамөзарақамқорлық пен татулыққа, үйішіжұмыстарынжұмылакірісіпорындауға, жақсы мен жамантуралыпікірлерінортағасалыпұштастыруға, қаражаттыдұрысбөліптұтынуға, еңбекпентабылғанақшақұнынбағалап, қадірлеугеүйренеді. Отбасындағытіршіліктіңдұрысұйымдастырылуыбалалардыңеңбекқорболуы, әрнәрсегежоғарыжауапкершіліксезімменқарау, адамдықұрметтеусияқтыадамгершілікқасиеттердіңқалыптасуынамүмкіндіктуғызады.

Баланыңадамдарменқарым-қатынасжасауы, қоғамғаенуіотбасынанбасталады. Сондай-ақ, отбасыныңбаланыңдамуы мен қалыптасуыпроцесіндегірөлі де ерекше. Отбасындатұрмыстыңбелгіліжағдайларыжаслады, мәдени орта қалыптасады, сезімдіккүйлерорнығады.

«Ұяда не көрсең, ұшқандасоныаласың» дегендей бала тәрбиесіолдүниегекелгеналғашқыкүнненбасталады. Бала өскенсайын, оныңтәрбиесі де күрделеніп, оғанқойылатынталаптардакүшейетүседі. Ақыл-ойыныңдамуы, ұнамдымінез-құлыққалыптастыруеңнегізгіміндеткеайналады. Оныңнегізгісімектепкедейінгіжастақаланады.

Бала жақсыадамболыпөсуіүшінолкүнсайынотбасымүшелеріарасындаеңжарасымды, еңәділеттіқарым-қатынастардыңкуәсіболуыкерек. Анасыбаласынаәкесінөзәрекеттеріарқылықуантып, сыйлапқұрметтеуді, оныңжұмысынжеңілдетіп, оғанқолқанатболыпжүруінталапетіптүсіндіріпотырады. Отбасышынмәнінде тату-тәтті, өзаратүсіністіктеболса, оданадамгершілік пен әділеттіңкөрінісіайқынсезіліптұрады.

Отбасыныңбірлігі мен ынтымақтастығыоныңқұрамындағыадамдардыңбір-бірінедегенқамқорлығынан, тіптібірегейсаясикөзқарастыұстануын, соғанорайерлі-зайыптылықжәнеата-аналықсезімінтереңтүсінебілулеріненбайқалады.

Отбасыныңнегізгіміндеті-баланыеңбекетуге, жарқынсезімдер мен мұраттарғатәрбиелеужәнеадамдарарасындаөмірсүребілугеүйрету. Бұлқасиеттердіңбәрінегізіненотбасы-ошаққасындақалыптасыпнығаяды. Мұндаәсіресе, отбасындағыересекадамдарөздерініңжекебастарыныңөнегесіарқылыжасбалалардыңбойындаосындайсезімдердіқалыптастырады.

Өзата-анасынсыйлап,құрметтепүйренген бала өзгеата-аналарды да құрметтейбіледі, қашан да үлкендералдындаөзіндұрысұстап, құрметпен қамқорлықтанытабіледі.

Отбасының бала тәрбиесіндегірөліЧехтіңұлыпедагогі Ян Амос Каменский еңбектерініңтөріненорыналған. Олтәрбиенегізіретіндеотбасынбөліп, қарастырып, оны білім беру жүйесініңалғашқысатысы «Анамектебі» депкөрсетеді. Өйткені, бала адамгершіліктіңнегізгітүсіністіктерінотбасындаалып, алғашқыадамдыққасиеттерінотбасындақалыптастырады.

ОрыстыңұлыпедагогіК.Д.Ушинскийбаланыдұрыстәрбиелеутуралыбылайдепжазады: «Адамныңжекеқара басы біреудіңжекебасыныңқалыптасуынажәнедамуынаәсеретеалады, мінездіқалыптастыруүшін де мінезбенәсеретукерек».

Бала тәрбиелеуоңайжұмысемес, олүлкеншеберлік пен шыдамдылықтыталапетеді. Сондықтанхалықөміресігінендіашқанбөбектәрбиесінбесіктенбастаған.

Қазақтыңұлыақыны Абай да отбасындағыбаланытәрбиелеудеата-аналартарапынанжолберілетінкемшіліктердіескертеотырып, отбасытәрбиесінұйымдастыруғакеңестербереді. Нақтырақайтатынболсақ, Абай өзінің 10 сөзінде: «Әуелі баланды өзіңалдайсың: әне, оны берем, міне, мұны берем деп, баста баланды алдағаныңамәзболасың. Соңынанбалаңалдамшыболса, кімненкөресің?» депбалаларынатерістәрбиеберетіната-аналардысынайды.

ҚазақағартушысыС.Көбеев те отбасытәрбиесімәселелеріне аса үлкенмәнберген. Олөзінің «Баланы семьядатәрбиелеу» дегенеңбегіндеата-аналардыңбалаларыалдындағыбеделіотбасындағытәрбиенәтижесіекендігінатапкөрсетеді.

Ұзақжылдарбойыотбасытәрбиесібаланытәрбиелеудіңбірден-бірформасыболыпкеледі. Қазіргіқоғамдаотбасыбаланыңшыретіпдүниегекелгенкүніненбастапөмірініңсоңынадейінтәрбиелікықпалететіннегізгіошақболыпотыр. Әрине, әркімбаласынжаманболсындемейді, оныңтәрбиелі, білімді, әріеңбексүйгіш, жақсыадамболса, еліне, халқынапайдасынтигізетіндейбірмаманиесі, үлкенқызметиесіболсаекендептілейді.

Жақсытілек пен ниеттіңорындалуынамүмкіндікжасайтыната-ананыңөзі. Балағадүниегекелісіменкөпкөңілауларып, «Ұяда не көрсе, ұшқандасоныіледі» дегендейоныңөнегеліқасиеттерінотбасындақалыптастырғанжөн.

Баламыздыбалабақшағажіберіп, бақшатәрбиебереді, білімбередідеп бар ауыртпалықтытәрбиешігесалыпқойғанымызжеткіліксіз. Баланы бақшағабергенсоңата-анатәрбиешіментығызқарым-қатынастаболып, оныңдұрыстәрбие мен білімалуынабірлесеәрекететуітиіс. Еліміздіңөркендеуі, дамуы, болашағықазіргіжасұрпағымыздыңтәрбиелі, жан-жақтыбілімдіболуынакөпбайланысты.

Кейбірата-аналаржұмыстаншаршапкелгенінсылтауратып, баласыныңтәрбиесіне 30 минуттакөңілаударуғауақытбөлеалмайды, немесетәрбиеісіменайналысуғаерінеді. Осыданүлкенқателіктуады. Баланыңкүнделіктіөміріндебірәрекетіната-анаескерусізқалдырмағаныжөн. Жақсынәрсесінмақтап, білмегенінайтыптүсіндіріп, үйретіпотырукөпжетістіккеқолжеткізеді.

Айталық, ата-анаөзініңалдынамынатөмендегідеймақсатқойып, оныңжүзегеасуынамәнберетінболса, сөзжоқ, ұрпағыныңтәрбиелі, өнегелі ,білімдіболыпөсуінежолашады.

1.Бақшадан келгенбаланыңкөңілкүйінсұрау, бүгінгітәртібінеөзіне-өзініңбағаберуінеүйрету.

2. Балағаөзқателігінтүсінугемүмкіндікжасау.
3. Баланыңжақсымінез, іс-әрекетіненазараударып, көңілкүйінкөтеру.
4. Ата-анаөзін-өзіұстайбілу, бақылайбілу.
5. Балағадауыскөтеріп, жазалауғаасықпай, оны түсінугетырысу.
6. Баласыныңтілінтүсініп, оныменсырлас, досболуғатырысужәнеоның ой-идеясынакөңілбөлу.
7. Өзбаласынбасқабалаларменсалыстырмай, дұрыстәрбиеберіп, мінез-құлқын, іс-әрекетін, қателігінтүсінугемүмкіндікжасау.
8. Оныңпсихо-физиологиялық даму дәрежесіне, адамгершілікэстетикалыққалыптасуына, жан-жақтыжетілуінекөңілбөлу.
9. Оныңшығармашылыққабілетін, ақыл-ой сезімінбағалайбілу.
10. Оныңталаптілегінетежеужасамай,еркіндікберіп,дүниеге, өміргедегенкөзқарасынбақылайбілу

2018 жылғы қаңтардан бастап 1, 2, 5, 7 сынып мұғалімдерінің жалақысы артты. Ал, біліктілікке байланысты үстемақы тек тесттен өткендерге беріледі.

Болашақ басшыны да, ғалымды да, еңбекқор егіншіні де, кеншіні де ұстаз өсіреді. Сондықтан ұрпақтың білімді, саналы болып қалыптасуы жолында тер төгетін мұғалімнің дәрежесін көтермей болмайды.

ҚР Президентінің дәстүрлі Жолдауындағы мұғалімдердің жалақысын 30%-ға көбейту тапсырмасына сай биыл мұғалімдердің жалақысы өсті. Сонымен қатар, қосымша үстем ақы жүйесі де енгізілді. Оған тек шәкірттерін халықаралық стандарттарға сай бағдарламамен оқытып жүргендер ғана қол жеткізе алады. Категориялары ұлттық біліктілік тестісі арқылы анықталады.

Бұл тәсіл қалай, қашан жүзеге асады? Жоғары жалақы алу үшін мұғалімдерге не істеу керек? Әуелі ұстаздардың жалақысының қалай есептелетінін түсініп алайық.

Ұстаздардың айлығы шайлығына жететін болды

Мұғалімдер санатына қарай әр түрлі еңбекақы алады. Ұстаз:

• Еңбек өтілі;
• Өтелген сағат саны;
• Біліктілік деңгейі жоғары болған кезде жоғары жалақы алады.

– Ұстаздардың жалақысын өсіру екі кезеңнен тұрады. Біріншісі, төменде көрсетілген кесте бойынша жүзеге асады. Екіншісі, ұлттық біліктілік тестісін тапсырып, өздерінің білімін растаған мұғалімдер жалақысын 20-50 пайызға дейін көтере алады, – деді Білім және ғылым вице-министрі Бибігүл Асылова бізге берген эксклюзив сұқбатында.

– Статистикалық мәліметтерді сөйлетер болсақ, 2018 жылдың қаңтары мен қыркүйегі аралығында 205 729 оқытушының жалақысы көтеріледі. Оның ішінде қаңтар айында 115 304, қыркүйекте 90 425 мұғалімнің, ал, 2019 жылдың қыркүйегінде 295 841-інің айлығы өссе, 2020 жылы 304 098 ұстаз жоғарылатылған еңбекақыны алатын болады, – деді Бибігүл 

Ауыл мұғалімінің жалақысы жоғары болады

– Толық оқу жүктемесі енгізілгеннен кейін жоғары нәтижеге қол жеткізе аламыз. Қала мұғаліміне қарағанда ауылдың ұстаздары жоғары жалақы алатын болады. Мәселен, 15 жылдық еңбек өтілі бар I санаттағы қала мұғалімінің алып жүрген жалақысына 24 050 теңге қосылады. Бұл дәптер толтырып, сынып жетекшісі болып, оқыту кабинеттерін меңгергені үшін алатын ақы. Дәл осындай еңбек өтілі бар бірінші санаттағы ауыл мұғалімінің жалақысына 25 860 теңге қосылады, – дейді вице-министр.

Сонда қаншаға өседі? Қалада...

– Енді ғана қалалық жерде жұмысқа орналасқан мұғалім осы күнге дейін 56 630 теңге алып келді. Енді айлығына 22 475 теңге қосылып, 79 105 теңге алатын болады. Егер біліктілік тестінен өткен жағдайда 96 095 теңге ай сайын қалтасына түсіп отырады. Осы тұста еңбекақының екі есе өскенін байқайсыз, – деді ол.

Ауылда...

Мұғалім бір сағат үшін кем дегенде 3146 теңге алады

– Базалық лауазымды айлық (БЛА) жыл сайын өзгеріп отырады. Биыл 17 697 теңге болса, осыған әрбір мұғалімнің еңбек өтілі мен біліктілігіне сай коэффиценті көбейтілгенде нақты айлығының көлемі анықталады. Ал, коэффицент дегеніміз не? Ол – біліктілігі жоғары деңгейдегі жоғары, бірінші, екінші санаттысы мен мүлдем санаты жоқ ұстаздардың еңбек өтіліне шаққандағы көрсеткіш, – деп түсіндірді Бибігүл Асанова.

Коэффициенттің нақты санын заңның сілтемесінен біле аласыздар. Ол осы мақаланың соңында.

Заң бойынша, кез-келген мұғалім 18 сағат сабақ беруі керек. Егер 24 сағат сабақ берсе, нақты жалақы мөлшері арта түседі. Мысалы, үш жыл еңбек өтілі бар, немесе мүлдем категориясы жоқ мұғалімнің бір сағатының құнын есептеп беретін болсақ. Әрбір сабағы үшін 3146 теңге алып отыр. Оған дәптер толтырып, сынып жетекші болғандағы бағаны қосыңыз. Тест тапсырып, біліктілігін дәлелдесе, жалақысы тағы өседі, – деді ол.

Сынып жетекшісі болғаны үшін де қосымша ақы төленеді

– Мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен ұсталатын ұйымдардың қызметкерлеріне арналған №1193 қаулы бар. Онда еңбек жағдайлары үшін қосымша ақы қарастырылған. Мектептердегі зертханаларды, шеберханаларды, оқу-консультациялық пунктерді меңгергені үшін базалық лауазымды жалақыға 20 пайыз қосылады. Демек, 17 697 теңгені 20 пайызға көбейтсек, 3539 теңге қосылады. Техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарында 25 пайыз, аралас шеберханалар болған кезде 30 пайыз артады.

– 1-4 сыныптарға жетекші болғаны үшін базалық жалақыға 25 пайыз қосылып, 4411 теңге қалтасына түсіп отыр. Ал, 5-11 сыныптар үшін 30 пайыз, яғни 5294 теңге. Ал, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарында жетекшілік жасаса, оларға да 25 пайыз артады, – деп егжей-тегжейлі баяндап берді.

Ескере кететін тұс: мектептер мен мектеп-интернаттардағы (даму және оқу мүмкіндігі шектеулі балалар оқитын арнаулы түзету ұйымдарынан басқа) бір сыныпта оқушы саны он бестен кем болса, мұндағы көрсеткіштер өзгереді. Сынып жетекшілігі және дәптерлер мен жазба жұмыстарын тексергені үшін белгіленген қосымша ақы мөлшерінің 50 пайызы жүргізіледі. Бұл тәртіп сондай-ақ сыныптарды кіші топтарға бөлгенде де қолданылады.

Дәптер мен жазбаша жұмысты тексергенде

1-4 сынып мұғалімдеріне базалық жалақыға 20 пайыз, 5-11 сынып мұғалімдеріне 25 пайыз қосылады.

Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының оқытушыларына, қазақ, орыс тілдері, басқа ұлттық тілдер мен әдебиет бойынша (математика, химия, физика, биология, шет тілі, стенография, сызу, құрастыру, техникалық механика бойынша) базалық лауазымды жалақыға 20 пайыз өседі.

Бұл дегеніңіз – 3539-4424 теңге аралығы.

Физика, химия, биология, информатиканы ағылшынша өткізсе

– Негізгі және жалпы орта білім оқу бағдарламаларын ағылшын тілінде беретін білім беру ұйымдарының мұғалімдеріне базалық лауазымдық айлыққа 200 пайыз қосылады. Сонда 35 394 теңге шығады. Мұны білім беру саласындағы уәкілетті орган айқындайды, – дейді Бибігүл Асылова.

– 2019 жылға дейін ағылшын тілінде оқытылатын төрт пәннің біреуі болса да қалалық өңірде өтуі керек. Біртіндеп осыған қарай келе жатырмыз. Сол кезде 10-11 сынып оқушылары ағылшын тілін еркін меңгеретін болады, – деді вице-министр Абай Аймағамбетов.

Даму мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмыс істеген оңай емес

Мұндай жағдайлар 2007 жылғы 27 шілдедегі Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңына сәйкес қарастырылады. Ақыл-ойының даму мүмкіндіктері шектеулі бірақ білім беру орындарында оқуға болатын балалармен жұмыс істегені үшін 7078 теңге алады.

Сонымен қатар психоневрологиялық паталогиясы бар (білім беру ұйымдарында оқуға болмайтын) балалармен жұмыс істегені үшін базалық лауазымды айлық (БЛА) 50 пайызға артады. Бажайлап қарасаңыз, 8848 теңге қосымша ақы төленіп отыр. Психикалық және психоневрологиялық аурулары бар 18 жастан асқан адамдармен жұмыс істегені үшін де солай. Мүгедектерге арналған арнайы білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне 5309 теңге беріледі.

Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтары мен тәрбие колониясындағы ұстаздардың жайы қалай?

– Қылмыстық атқару жүйесі мекемелерінің жанынан техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдары, мектептерінде;

– Кешкі (ауысымдық) жалпы орта білім беру мектептеріндегі және оқу-консультациялық пунктерінде;

– Мінез-құлқы девиантты балаларға арналған мекемелердегі балалармен жұмыс істегені үшін БЛА-ға (базалық лауазымдық айлыққа) 30 пайыз қосымша төленеді. 17697 теңгені 30 пайызға көбейткенде 5309 теңге болады.

Ұстазы бейілді болса, шәкірті зейінді болады

Мамандандырылған мектептер мен дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттарда, колледждерінде бейіндік бағыттағы пәндер бойынша оқытушыларға 7058 теңге беріледі. Жекелеген пәндерді тереңдетіп оқытатын оқу орындарының, сыныптардың, топтардың мұғалімдерінің қосымша ақысы сәл басқаша. Заманауи стандарттарға жауап беретін

– лицейлердің,

– гимназиялардың,

– техникалық лицейлердің,

– мектепке дейінгі және жалпы білім беру бағытындағы оқу тәрбие кешендерінің,

– балаларды тәрбиелеу шет тілінде жүргізілетін мектепке дейінгі тәрбиелеу және білім беру ұйымдарында жұмыс істейтіндерге 3539 теңге төленеді. Өндірістік оқытуды ұйымдастырғаны үшін 17 647 теңге. Нақтылай түссек, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының өндірістік оқыту шеберлерін оқытса, БЛА (базалық лауазымдық айлық) мөлшерін алады екен.

Біліктілік деңгейіне байланысты тест қыркүйек айына қарай өтеді

– Алда келе жатқан сынақтан өткеннен кейін жалақы 20 пайыздан 50 пайызға дейін өседі. Мысалы, егер 15 жыл еңбек өтілі бар бірінші санаттағы қала мұғалімі тест арқылы бір саты жоғары деңгейге өтсе, онда қосымша ақы 28 мың теңге, ал ауыл мұғалімі үшін 36 мың теңге, – деді вице-министр Бибігүл Асылова.

– Модератор-мұғалім 20, сарапшы-мұғалім 30, зерттеуші-мұғалім 40 пайыз, шебер-мұғалім екені дәлелденсе, 50 пайыз мөлшерінде жалақысына үстем ақы қосылады. Осы тұста айта кететін жайт, аттестациядан өтпей қалған күннің өзінде мұғалімнің бастапқы категориялары сақталады. Заң бойынша, мұғалімнің біліктілік деңгейі бес жыл бойы сақталады, – деп жіліктеп берді ол.

Оқу әдістемесінде қандай өзгерістер болмақ?

– Балаларды ерте жастан дамыту бойынша үлкен міндеттер қойылып отыр. Ата-аналар да көптен бері осы сұрақты көтеріп келеді. Ерте оқуды, ерте жазуды үйрету үшін ең алдымен оқу бағдарламаларын өзгертсек деп отырмыз. Оқулықтарды қайта басып шығару жағын да ойластырудамыз.

Екінші мәселе, оқушылардың оқу жүктемесі қысқартылатын болады. Үйге берілген тапсырма 150 минуттан аспауы керек. Бір жақты ғана қарастыратын мәселе болмағандықтан, толығырақ сараланғаннан кейін шешім қабылдаймыз. Мектепті өздері таңдайтын бірнеше оқу жоспарын ұсынатын боламыз. Әр түрлі типтегі мектептер (гимназиялар, лицейлер, мүгедектерге арналған мектептер т.б.) бір ғана жүйелік жоспарға ауысады, – деді вице-министр Абай Аймағамбетов.

Күнделіктің көшірмесі жасалынбайтын болды

– Электронды күнделікке біртіндеп көшіп жатырмыз. Осыдан кейін бағаны өшіріп, басқасын қоя алмайтын болады. Ауылды жерлерде ғаламторға қолжетімділігі төмен болғандықтан, бұл жағын да ескереміз. Енді ұстаздар бағаны ұялы телефонмен де қоя алатын болады. Көктемге қарай осы жобаға жетсек деген ниетіміз бар. Ғаламтордың жылдамдығы жақсы мектептер міндетті түрде электронды күнделікке ауысады, – деді ол.

Жоғары оқу орындарындағы еңбекақы жүйесі өзгертілгелі жатыр

– Жоғары оқу орындары коммерциялық емес акционерлік қоғам болып қайта құрылып, академиялық еркіндік алады. Мемлекет басшысы осындай тапсырма берді. Оқытушы-профессорлар құрамының жалақысын көбейту мәселесі бұрыннан көтеріліп келеді.

– Елордалық мұғалім мәртебесін енгізу мәселесін біз енді қарастырамыз. Бұл мәселе әзірге қаралған жоқ. Бізге қаншалықты қажет екенін еліміздің барлық педагогтарымен талқылап, анықтап алуымыз қажет.

Содан кейін ғана ауыз толтырып айтуға болады. Бізде еңбекақыны төлеудің бірыңғай жүйесі енгізілген. Ол барлық қызметкерге ортақ және өңірлік ерекшеліктерді ескермейді. Жан басына шаққандағы қаржыландыру жобасы бұл мәселені шешуі мүмкін. Себебі, сіздер білесіздер, Астанадағы мектептер оқушыларға лық толы.

Біздің ойымызша, осы жүйе бірқатар мәселені, соның ішінде мұғалімдерді ынталандыру мәселесін де шешеді. Біз Астананы кездейсоқ таңдап отырған жоқпыз. Яғни, мектептерде тиісті қаржыландыру енгізіледі, ал онда сыныптағы оқушылар саны мен мұғалімнің оқу жүктемесі ескеріледі, – дейді мектепке дейінгі және орта білім департаментінің директоры Шолпан Каринова.

Әлемде әрбір ұлттың ғасырлар бойы жинақтаған рухани байлығы діни құндылықтармен астасып жатады. Бұл қазақ қоғамындағы ислами құндылықтармен байланысты. Исламның келуі он бес ғасыр бойы әлемнің, миллиардтаған адамдарының, әртүрлі этникалық қауымдастықтың, оның ішінде қазақ этносының да тұрмыс пен салт, дүниетанымына әсер еткен күрделі тарихи құбылыс. Тарихи деректерді сараптай отыра, исламдану үдерісінің ортағасырлық Қазақстанда сонау VIII ғасырдан бастау алып, Х-ХІІ ғасырларда шарықтау кезеңінен өткені, одан кейін екінші діни-мәдени өрлеу Алтын Орда кезінде Қазақстанның далалық аймақтарында толық және біржолата ислам үстемдік құрып, осы негіздер болашақта сақталып отырғаны себебінен қазақ хандығы толыққанды мұсылман мемлекеті ретінде дамығанын көреміз және бұл үрдіс сол кезеңдегі ауыз әдебиетінде көрініс тапқан.

Қазақстандағы қазіргі діни ахуалды тұрақты деп бағалауға толық негіз бар десек, онда бұл нәтижеге ең алдымен діни қатынастарды нормативтік құқықтық тұрғыдан ретке келтіріп, дін саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі тұғырларын айқындай отырып, ақпараттық-ағарту шараларын белсенді түрде жүргізу нәтижесінде қол жеткізілетіні айқын.

Қазіргі таңда діни ахуал жағдайы күн тәртібінен ұдайы түспейтін, өзекті тақырып болып отыр. Мемлекет дамуының идеологиялық негізі болып табылатын зайырлылық – біздің еліміздің жағдайында бірден-бір ыңғайлы, әмбебап әрі тарихи тұрғыдан қалыптасқан мемлекет сипаты болып табылады. Сондықтан оның насихатталуы мен нығаюы қоғам тұрақтылығына сөзсіз игі әсер етеді. Осыдан туындайтын дін саласындағы ақпараттық-ағарту жұмыстарының басты мақсаты – қоғам мүшелеріне зайырлылық және дін мәселелері жөнінде сараланған, дұрыс, жүйелі, негізді көзқарастар қалыптастыру болуы тиіс. Дұрыс ақпаратпен қаруланған қоғам жүрер жолынан адаспайды, өмірлік бағыт-бағдарын өзі таңдайды.

Зайырлылық дегеніміз дінсіздік немесе дінді терістеушілік емес, ол – мемлекеттің діни емес, құқықтық қағидаттармен басқарылуы, мемлекеттің дінге деген ұстанымының демократиялық, құқықтық сипатта болуы және діни сенім бостандығының қамтамасыз етілуі. Гуманистік құндылықтар, ар-ұждан бостандығы, дүниетанымдық еркіндік, рухани саладағы ой-сананың көптүрлілігі – осының бәрі «зайырлылық» ұғымының аясына кіреді. Зайырлы мемлекетте діннің өзіндік орны бар. Дін мемлекеттен бөлінгенімен, қоғамнан, халықтың болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен бөлінбейді. Сондықтан зайырлылық тұрғысынан алғанда дін – ішкі саясаттағы және қоғам азаматтарының рухани өмірі мен мәдениетіндегі аса маңызды факторлардың бірі.

Зайырлы және діни құндылықтардың тоғысар тұсы – Елбасы Жолдауында келтірілген «жоғары руханият» түсінігі. Халқымыз ғасырлар бойы дінді руханилықтың негізі санап келді. Ұлттың рухани құндылықтары дін қағидаларымен үндесіп жатты. Діндегі адамгершілік, сыйластық, өзара құрмет, келісім, имандылық, білімге құштарлық, еңбекқорлық, отансүйгіштік, т.б. көптеген құндылықтар мен қасиеттер ұлтымыздың болмысында бұрыннан бар мінездермен астасып, рухани құндылықтардың қайталанбас кешенін құраған болатын. Яғни дін руханияты дәстүрлі құндылықтарға негіз болып қаланды. Сондықтан дін саласындағы ақпараттық-ағартушылық жұмыстардың өзекті бағыттарының бірі – дәстүрлі құндылықтарды жаңғырту шараларын жүргізу болып табылады.

Біздің қазақстандық қоғамның жағдайында қазір дін және дәстүр сұхбаты маңызды орын алады. Баршаға белгілі, ислам діні мен қазақ салт-дәстүрлері ғасырлар бойы өзара кірігіп, ажырамастай болып тамырласып кетті. Дін мен дәстүр үндескенде дін дамиды, дәстүр байиды, ал ұлт діннің рухын сезініп, құндылық ретінде қабылдайды. Біздің рухани құндылықтарымыз – ата дініміз бен ата дәстүріміздің терең тамырлы байланысының тағылымды туындысы. Сондықтан дін мен дәстүр бірлігі – өткеніміздің тарихы, болашағымыздың кепілі.

Адамзат қоғамының алғашқы кезеңінен бастау алып, ғасырлар бойы әртүрлі қоғамдарда түрліше көріністе жалғасып келе жатқан дәстүрлі діни құндылықтар жүйесі бар. Діни құндылықтар дәстүрлі қоғаммен үндестікте – соның аясында қалыптасады, оның ішкі тұрақтылығына қызмет етеді және сол қоғам арқылы сақталады. Діни құндылықтарды қалыптастыруға қоғамның бірнеше буыны атсалысып, оларды қолдау және қолдану арқылы тұрақтандырады. Діни құндылықтың мәнін жинақтай алғанда қоғам өмірінде қалыптасқан жасампаз идеялар мен этикалық категориялар, моральдық-эстетикалық нормалар мен стереотиптер жиынтығы, маңызды мақсат-мұраттар мен оларға жету жолдары, мінез-құлық мәнері туралы жинақталған түсініктер деуге болады. Яғни құндылық дегеніміз тарихи тәжірибе негізінде тұжырымдалған ұлт немесе адамзат мәдениетінің мәні болып табылады.

Құндылықтар қоғамның даму бағдарлары мен өмір сүру мәнерін белгілейді. Құндылықсыз қоғам – бағдарсыз қоғам. Құндылық – қондырма емес, ол қоғамның өзі ішінен қайнап шығады, мемлекеттік билікке тәуелсіз қалыптасады. Оның идеологиядан айырмашылығы да осында. Құндылық – уақыт сынынан өткен және заман озған сайын түлеп отыратын идеялар мен ұстанымдар. Ешбір өркениетті қоғам уақыт сынынан өтіп, өміршеңдігі мен жасампаздығын дәлелдеген дәстүрлі құндылықтарсыз алға басып көрген жоқ. Өйткені дәстүрлі құндылықтар – ішкі тұрақтылықтың тұғыры, рухани қауіпсіздіктің тірегі және ең бастысы – ұрпақтар сабақтастығының негізі.

№46 ЖОББМ тарих пәнінің мұғалімі Жайланов А.С.

 Мемлекет басшысы бізге болашақ­тағы табысымыздың негізгі кілті мектеп қабырғасында берілген білімде екенін талай рет ескертті. Сонымен бір­ге  үштілділіктің де жастарымыз үшін маңызды екендігі үнемі айтылуда. Қазір елімізде осы мәселені іске асы­ратын «Үш тіл бірлігі» атты жоба да іске асырыла бастады. Үкімет 2020 жыл­ға дейінгі кезеңде үш тіл білетін мұғалімдерді әзірлеу науқанына да кірісіп кетті. 

2016-2017 жылдардағы деректер­ге қарағанда, үштілді кадрларды да­йын­дауға Жол картасы бойын­ша рес­публикалық бюджеттен 11 млрд­ теңге бөлінген. Ал 2018-2020 жылдар­дың бюджетінде осы іске 19,5 млрд теңге қарас­тырылып отыр. Бұдан басқа әдістемелік қамтамасыз ету шараларына, интеллектуалды-инновациялық кластердің дамуына да қосымша қара­жат­тар бөлінеді.

Физика, химия, биология пәнде­рінің мұғалімдеріне мемлекеттің есебінен ағылшын тілін үйрету ісі екі жылдан бері қолға алынған. Алыс ауыл мұғалімдерін жататын орын, тамақпен қамтамасыз етіп, орталықтарда оқытуда.

Мұндайға келген мұғалімдердің еңбек­ақылары да сақталады, сонымен бірге олардың орнына сабақ беріп жатқандарға да ақы төленеді. Сайып келгенде бұл әрбір оқу сағатына екі есе ақы төлеу деген сөз.  Ал енді соның нәтижесі қандай дегенге келетін болсақ, мұғалімдерді үш айда өз пәндері бойынша ағылшын тілінде сабақ беруге дайындау мүмкін еместігі көрініп отыр.

Шынында өзі­­нің ойын ағылшын тілінде еркін жет­кізе алмаса, сол тілде еркін ойлай алмаса, тіпті тұрмыстық деңгейде де біл­месе, ондай мұғалімнің оқыту тиім­ділігі ешқашан жоғары болмайды. Физика, химия, биология секілді пәндерді көптеген оқушылар өзінің ана тілінде де түсіне алмайды. 10-сыныпта оқитын оқушылардың 10-15 пайызы ғана басқа пәндерді ағылшын тілінде оқуға қабілетті екен, қалғандары оны әлі игере алмапты. Ал бұл пәндердің болашақ тұлғаны дайындаудағы маңызы зор екені сөзсіз, олар оқушының та­би­ғат процестерін ұғуымен қатар көз­қарастарының толығып, ақыл-ойы­ның артуына ықпал етеді. Ал біз тілді білмейтін мұғалімдердің шала түсіндіруімен жастардың осындай білімдерден шет қалуына жол бергелі отырған жоқпыз ба? 

Сондықтан мен Президенттің идеяларын біз дұрыс іске асырып отырмыз деп айта алмаймын.

Бұл озық, прагматикалық көзқарас емес. Меніңше бұл бағдарлама Президенттің де ойынан шықпайды. Әрине бізге жақын арада «тамаша статистиканы» көрсетулері мүмкін. Бірақ одан біз өзімізді өзіміз алдағаннан басқа ештеңе ұтпаймыз. Біз басқаны емес, өзіміздің ұрпағымызды білімсіз қалдырып отырғанымызды ұғуымыз керек. Жуырда Астана лицейлерінің бірінде ағылшын тіліне өтудің озық тәжірибесі ретінде бізге бір сыныптың дайындық деңгейі таныс­тырылды.

Мұғалім шала білетін ағылшын тілімен қағазға қарап отырып, сабақты түсіндірген болды. Қатысып отырған 30 баланың ішінен алдын ала дайындаған бес бала ғана сабаққа жауап бере алды. Мұндай көзбояушылықтармен біз алысқа бара алмаймыз.  Біздің уәкілетті органымыз­ мұндайда бағдарламаны игере алмады деп жауапкершілікті өзінен өзгелерге итере салуға да­йын тұрады. Сосын жаңа қаражат талап ететін жаңа бағдарламаны дайын қыла қояды. Ал ешқашан өздерінің қателіктерін мойындауды білмейді. Әрине ағылшын тілін білу маңызды, бірақ оны үйретудің жолы бұл емес екені айқын. Біз осы мәселелерді айтып, Үкімет басшысы Б.Сағынтаевтың атына депутаттық сауал жолдадық. Онда мектептерде ағылшын тілін үйретудің тиімді жолдарын қарастыруды өтіндік. 

Ирина СМИРНОВА, Мәжіліс депутаты 
 Egemen.kz

 Жуырда ғана «Егеменде» педагогика ғылымдарының докторы, профессор Ұлжалғас Есназарованың 8-сыныпта оқытылып келген «Қазақстанның физикалық географиясы» мен 9-сыныпта оқытылатын «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы» пәндері жаңартылған мазмұндағы бағдарлама бойынша 2018-2019 оқу жылынан бас­тап алынып қалғанына өкініш білдірген мақаласы жарияланған еді («Қазақстан географиясы» пәні оқытылмай ма?», «ЕҚ», 17.01.2018 ж). Бұл қалай деп Білім және ғылым министрі Е.Сағадиевке хат жазса, 8 және 9-сыныптарда оқытылып келе жатқан осы пәндерді «ешуақытта жеке пән ретінде оқытылмаған» деген жауап алып, автор тіпті айран-асыр болғанын айтады. «Яғни министрлік қызметкерлері жалпы орта білім беретін мектептерде қандай пәндер оқытылып жатқанынан бейхабар болып шықты» деп ой түйген еді ол.

Нақ осы мәселені Мәжіліс депутаты Бақытгүл Хаменова да көтеріп, Премьер-Министрдің орынбасары Ерболат Досаевқа депутаттық сауал жолдады. Онда депутат былай дейді: «Қазақстан Республикасы Үкіметі оқу стандарттарындағы өзгерістерді кезең-кезеңімен әр пәнге енгізу жө­нінде № 1080 қаулысын шығарды. Алайда БҒМ тарапынан берілген тапсырма мен айқын бағытты бұрма­лаушылықтардың кейде көрініс таба­тыны жасырын емес.

Мәжіліс депутаттары өңірлерге іссапармен барғанда ел тарихында ізі қалған ғалымдар мен белгілі ұстаздардың, ұлт жанашырларының үні мен назын естіп қайттық. Олар кезең-кезеңмен енгізілетін өзгерістер қата­рында елі­міздің елін, жерін, суларын танытатын «Қазақстан географиясының» жеке пән ретінде алынып қалатынына наразылық білдіруде.  Дүние жүзіндегі барлық ел өзде­рінің тәуелсіз­дігін таныту үшін географиясын жеке пән ретінде оқы­тады. Жер беде­рі бойынша ең кіш­кентай мемлекет­тердің өзі бұл тізім­нің алдында.

Айталық Израиль мем­лекеті төл гео­графиясын екі жыл оқыт­са, көршілес Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан елдері үш жылға жоспарлайды екен.  Бізде Қазақстан географиясы 1993 жылдан бас­тап мектеп қабырғасында оқытылып келді. Енді аптасына әу­пірімдеп оқытатын екі сағаттың өзі көзден бұлбұл ұшқалы тұр. Елбасы Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында «Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әр­бір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар.

Ол үшін «Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары» немесе «Қа­зақстанның киелі жер­лері­нің географиясы» жобасы керек» деген еді. Сол талапты министрліктің тәрк етіп отырғаны емес пе бұл?  «Білім саласында алдымен стандарт бекітіледі, сосын бағдарлама жасалады, кейін барып оқулық даярланады. Ал қазіргі жағдай қан­дай? Стандартты аттап өтіп, тіпті бағдарламаға дес бермей, алдымен оқулық даярлауға нұсқау беріледі. Сөзімізге дәлел, биылғы оқу жылынан бастап «География» деген атау­мен жаңа оқулық енгізілген. Ал «Қазақстан географиясы» жоқ.

Бұл оқу­лық­тың еліміздің төл географиясын на­сихаттауға қаншалықты қыз­мет ете­­тіні күмән тудырады» дей келіп, де­­­­путат министр Е.Сағадиевтің өзі «бұ­­қа­ралық ақпарат құралдары бет­те­ріне берген мәлімдемесінде атал­мыш мә­­се­леден бейхабарлығын танытқан» дейді. Сөзінің қорытындысында Б.Ха­менова Премьер-­Министр­дің орынбасарына: «Біздің бас­ты­ мақсатымыз – болашақ ұрпаққа Атырау мен Алтай­дың, Алатау мен Көкшетаудың арасын жалғап жатқан кең-байтақ даланың қасиетін ұлттық мұратта түсіндіру. Қазақ елінің аумағы мен шекарасын «Қазақстан географиясында» оқыту маңызды. Сондықтан Білім және ғылым министрлігі шығарған оқу бағ­дарламаларын қайта қарауды ұсы­намыз.

«Қазақстан география­сы» пәні оқу бағдарламасында сақ­талуы тиіс. Бүгінге дейін осы салада ізденіп, айтарлықтай зерттеу жұмыс­тарын жүргізген, қажетті оқу­­­лықтар шығарған ғалымдардың жұмысы да ескерілуі қажет. Және жаңа оқу бағдарламасы бо­йынша жаңа оқулықтар шығару қажет дегенді желеу етіп, бюджет қаражатын таласқа түсірмей, бар әдебиеттерді пайдалануымыз керек. Өз тарихы мен өз жерінің қасиетін ұрпаққа ұғындыру – біздің парызымыз» деген. Әрине туған елінің географиясын білмеген ұрпақ геосаясаттан да хабарсыз болары хақ.

Кей-кейде кездесіп қалатын Қазақстанның 14 облысының атауын да айта алмайтындар географиядан ұшқары білім алғандар. Ондайлар қазақстандық жер-суларды да айыра алмай, саяси картада да бағдар таба алмай жатады. Ал білімді ұрпақ өз елінің картасын, жер бедерін, атауларын көзін жұмып айта білуі керек. Мұны оқытатын, әрине, жалпы география емес, Қазақстанның физикалық, экономикалық география­сы екені даусыз. Сондай пәндерді жоққа шығаруға тырысушылардың не ойлайтыны түсініксіз. 

Дайындаған Жақсыбай САМРАТ,  «Егемен Қазақстан»
Egemen.kz 

Еліміз еңсесін тіктегелі бері қол жеткен же­тістіктердің басында қашанда Елбасы Нұрсұлтан Назар­ба­ев тұрғанын біз, геогафия пәні мұғалімдері әр сабақта мақ­та­нышпен айтамыз. Былтыр елі­­міз­дің даңқын шарықтатқан әлем­­дік деңгейдегі ЭКСПО-2017 ха­лықаралық көрмесіне дүние жү­­зінің 115 елінен және 20 ха­лық­аралық ұйымнан өкілдер мен 187 елден туристер қатысты.  Президент Жолдауында көр­сетілгендей, алға қойған маңызды мақсаттар іске асырылуда. 

Осы орайда оқушыларымызға тәуелсіз Қазақстанның дүние жүзінің саяси картасындағы орны мен экономикасы туралы мақтанышпен оқытатын 8-сыныптағы «Қазақстанның фи­зикалық географиясы», ал 9-сы­ныпта оқытылатын «Қазақ­стан­ның экономикалық және әлеу­меттік географиясы» келесі 2018-2019 оқу жылынан бастап жеке пән ретінде оқытылмайды деп жоспарланғаны бізді тол­ғандырып отыр. Жаһандағы бар­лық елдер тәуелсіз екенін көр­сету үшін өз мемлекеттерінің гео­графиясын жеке пән ретінде оқытады.

Бұрынғы КСРО құра­мы­нан  бөлініп шығып,  егемен ел болған республикалардың барлығы өз елдерінің географиясын жеке пән ретінде екі оқу жылында оқытып келеді. Алыстағы шетелдерден мысал келтірсек, жері  Қазақстанның бір ауылдық әкім­шілік ауданының ау­ма­ғындай болатын Израиль мем­лекеті өз елінің география­сын екі бөліп, бір жыл бойы «Израиль­дің физикалық геогра­фиясы» (табиғатын), екін­ші жылы «Израиль­дің эко­но­микалық жә­не әлеуметтік геогра­фиясы» деп оқы­тады.

1991 жылы тәуелсіздік алған уақыт­тан кейін сол кездегі ҚазКСР Білім мини­стрлігінің ар­найы тапсырмасы бой­ын­­ша жа­ңа 136 сағаттық оқу бағдар­ла­ма­­сы құрастырылып, 2 рет географиядан республикалық атаулы мектептің ре­с­пуб­ликалық ғылыми-тәжірибелік се­ми­нар­ла­рында талқыланып, география пәні мұғалімдерінен қолдау тау­ып, оны Білім министрлігі бекітіп, бар­лық типтегі мектептерге таратылған «Қазақстан Республикасының геогра­фия­сы» курсының бағдарламасы осы уақытқа дейін оқытылып келді.

«Қазақстан Рес­пуб­ликасы жалпы орта білім берудің мем­ле­кеттік жалпыға міндетті стан­­дарттары» (МЖМБС, 2002 жыл) жинағының «Гео­гра­фия оқу пәнінің базалық бі­лім маз­мұнында» (164-бет) Қазақ­с­тан геогра­фиясы пәні 8-9 сыныптар­да оқы­­­тылатыны тайға таңба бас­қан­­дай жа­зылып тұр. Ал Білім жә­не ғы­лым ми­нис­тр­лігінің 2010 жыл­ғы 9 шіл­­де­дегі №367 бұйр­ы­ғымен бе­кі­ген «Қазақстан Рес­пуб­ли­касы мем­лекеттік жал­­пыға мін­­детті стан­дар­тында» жалпы «Жа­ра­тылыстану» ғылымдары» деп топ­тас­тырылған. Оған география, биология, фи­зика, хи­мия пәндері енгізілген. Ал «Гео­­графия» деп жалпы атпен жазылып, оның ішінде «Қазақ­стан Республикасының гео­графия­сы» деген пәннің аты то­лық жазылмай түсіп қалған.

Ал тарих пәнінен барлық курс­ты «Адам және қоғам» деп топ­тас­тырғанымен, «Қазақстан та­рихы» же­ке пән ретінде жазы­лып тұр. Алматы қаласындағы №12 қазақ гим­назиясында 2017 жылы 2-3 ақпанда Білім және ғылым министрлігінің бас­­қаруымен Ы.Алтынсарин атын­дағы Ұлт­тық білім академиясы мен «Назарбаев зият­керлік мек­­теп­тері» ДББҰ бірлесіп құ­­­рас­­­­­­­тыр­ған жаңартылған маз­мұ­н­­­дағы «география» пәні  бой­ын­­­ша негізгі орта бі­лім беру дең­­гейінің 7, 8, 9-сыныптарына ар­­налған оқу бағдарламасы экс­перттік талдаудан өткен болатын. Экс­пер­ттік талқылаудың  жетекшісі және мү­ше­лері сын пікірлері, соның ішінде «Қазақ­стан географиясының» жеке пән ре­ті­нде жаңа мазмұнды бағ­дарламада қа­рас­­т­ырыл­ма­ға­ны үлкен кемшілік және сая­си қа­телік екені сол кездегі Білім жә­не ғы­лым вице-министрі Э.Суханбердиеваға айт­ылған, ал ол эксперттік комиссия қалай ше­­шім қабылдаса солай болады деген еді. Бірақ іс жүзінде  олай болмай тұр.

Жаңартылған мазмұнды бағ­дар­ламада Қазақстан геогра­фия­сын жеке оқытпай, жалпы география пәніне бірнеше та­қы­рып­ берумен ғана шектелген. Се­бебі бағдарламаны құ­рас­­тырған автор­лар мек­­тепте са­бақ бермеген, оқу­­шыларды ұлт­­­­жанды, туған жерді қа­дір­­лей­тін азамат ретінде тәрбиелеуде  «Қазақстан­ның физ­и­калық географиясы» мен «Қа­зақ­­­стан­­­ның экономикалық жә­не әлеу­мет­тік гео­графиясы» пән­дерінің ма­ңызы зор еке­нін тү­сін­бей, мысал ретінде берген. Бағ­дар­ламаны құрастырған автор­лар педа­гогикадағы жылдар бойы қалыптасқан гео­графиялық білім беру жүйесін сақтамаған. Білім және ғылым ми­нистрлігі ұсынып отырған бағ­дарламада 7-сыныпта тек «Қазақстанның топырағы» үшін (39 бет) 1 сағат берілген.

Бұл – оқушыларға Қазақстанның географиялық орны, жер бедері, геологиялық құрылымы, климаты тақырыптарынан соң оқытылатын тақырып. Қазіргі уақытта Қазақстанның топы­ра­­ғы тақырыбын 4 сағат көл­е­мінде оқытып жүрміз. Ал 8-сыныпта экономикалық география зерттейтін тақырыптар бе­ріл­се (52-53-беттер), 9-сынып бағ­дарламасында «Қазақ­стан­ның физикалық географиясы» курсының тақырыптары бе­рілген (57-58-59-беттер). Қазақстанның географиялық ор­ны деген тақырыпты 11-сыныпта оқу жылының со­ңы­нда беріп, география ғылым­да­рында қалыптасқан ғылыми жүйе бұзылған. Бұл ұсыныс жа­ңалық емес, кезінде ке­ңе­с­тік тоталитарлық оқу бағ­дар­ла­масында одақтас респуб­ли­ка­ларды, Қазақстанды да жеке мем­лекет ретінде қарастырмау үшін осындай әдісті қол­данған бо­латын.

Сондықтан экс­перт­­тік комиссия мүшелері  тәжі­ри­белі ұс­­таздар мен ғалымдар болғандықтан, жі­бе­­рілген қа­телікті көрсетіп, келешекте тү­зе­тіледі деген үмітте. Қазақ­стан Респуб­ли­касы егемен ел бол­ғаннан кейін әр мем­ле­кет­тің егемендігінің символдық оқу пәні ре­тінде 8-сыныпта «Қазақ­станның физи­ка­лық геогра­фиясы» курсынан  Қазақ­станның географиялық ор­ны, та­би­ғат жағдайы, зерттелу тарихы, жер бе­дері, климаты, ішкі суы, топырағы, табиғат кешендері, табиғат зоналары, ірі физикалық-географиялық ау­дандары және табиғатты қор­ғау тақырыптары геогр­а­фия­­лық тұрғыдан нақты іргелі бі­лім беру талаптарына сай оқы­тылып, ал 9-сыныпта «Қазақ­стан­­ның экономикалық және әлеу­меттік географиясы» курсында республикамыздың шека­расы, дүние жүзінің саяси кар­тасындағы Қазақстанның алатын саяси-географиялық орны, мемлекеттік құрылымы, халқы және табиғат ресурстары, оны шаруашылыққа тиімді игеру жағдайлары мен  экономикалық аудандары оқытылып жатқаны айтылып, эксперттік комиссия осы пәндерді орнында қалдыру туралы шешім шығарған болатын.

Осы ойымызды айтып Білім және ғылым министрі Е.Сағадиев мырзаның атына 2017 жылы 10 шілдеде хат жолдаған едік, оған 2017 жылы 14 тамызда «№ФЛ-КЕ-992-1/11-2» деп тір­кел­ген хатта қазіргі кезде 8-сыныпта оқытылып жатқан «Қазақстанның физикалық географиясы» мен 9-сыныпта «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы» пәндері ешуақытта жеке пән ретінде  оқытылмаған деген жау­ап алдық. Яғни министрлік қыз­меткерлері жалпы орта білім бе­ретін мектептерде қандай пән­дері оқытылып жатқанынан  бейхабар болып шықты. Сонда білім саласындағы өзгерістерге кім жауап береді?

Жаңарту деген  бұрынан қалыптасқан дәс­түр­лі білім беру жүйесінің тамы­рына балта шабу емес, қайта жақсы жағын алып әрі қарай дамыту емес пе?! Білім және ғы­­­лым министрі Е.Саға­ди­ев мырза­ның 1997 жылдан бе­рі бес рет өңделіп, соң­­ғы рет министрдің 2016 жылғы 8 қаң­тар­­дағы №13 бұй­ры­ғының 1-қосым­ша­сында қай­та бекі­ті­ліп, мектептерде қол­даныс­та жүрген оқу­лық­ты бі­ле тұра «Қазақ­стан­ның физи­­калық геогра­фия­сы» және «Қазақ­станның эко­номикалық жә­­не әлеуметтік географиясы» атты оқу пән­­дері бол­ған емес» деп жауап бергені тіп­ті түсініксіз. Біз «Жаңа маз­мұн­­да­­ғы бағдарламаны» жазған ав­тор­­­лар­ға, ми­нистрліктен келген жауапты қыз­мет­керлерге қа­теліктерді көрсете отырып, ойы­мызды жазбаша түрде бер­дік. БАҚ құралдары арқылы пікі­рі­мізді ашық айтып, жария еттік. Қазақстанның 2018 жыл­ғы қаңтар айынан бастап БҰҰ Қауіпсіздік Ке­ңе­сіне төрағалық етуі халық­ара­лық деңгейде кеңінен танылғанының бір белгісі.

Елбасының «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» ма­қа­ласында ұсынылған «Туған жер» бағдарламасы мен «Қазақ­стан­ның киелі орын­дарының гео­графиясы» анық­та­лып, оған Қазақстанның таби­ғи лан­д­шафт объектілері, ар­хе­оло­гия­лық және архитек­ту­ра­лық ескерткіштер, ардақ тұ­та­­тын қастерлі нысандар мен та­рихи тұлғалар және саяси оқи­ғалармен байланысты киелі орындары енгені барша елді бір серпілтіп тастады. Қазақстан географиясы пәнінде оқытып жүрген «Ерекше қорғалатын табиғи мұра ескерткіштері» санаты бойынша тізімге Ұлытау­дағы Ақмешіт Әулие биігі, «Хан Тәңірі» шыңы, Алтай­да­ғы Мұзтау шыңы, Шарын шат­қалы, Қазығұрт тауы, Жам­бақы тауындағы және Абай ауда­нын­дағы Қоңыр әулие үңгірі, Отпан тау тарихи-мәдени кеше­ні, Бектау ата тауы және үңгі­рі, Жылаған-ата үңгірі енгі­зіл­гені қазақстандықтардың кө­ңі­лінен шығып, қолдау тауып жатқан кез­де, Қазақ елінің географиясын жеке пән ре­тінде оқытпау келешек ұрпақ алдында орны толмайтын, ал жастарға білім беруде жіберілген үлкен кемшілік болады деп есептейміз. 9-сынып­тан кейін көптеген оқушылар жеке ма­мандық беретін кәсіптік-техникалық кол­ледждерде оқиды. Сондық­тан әр оқу­шы туған елі мен жері туралы толық мә­ліметті алуы маңызды.

Сондықтан «Жаңар­тыл­ған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының» құрамына 8-сыныпта «Қазақ­стан­­ның физикалық гео­­графия­сын», 9-сыныпта «Қазақстанның эко­номикалық жә­не әлеуметтік географиясы» пән­дерін қал­ды­ру­ды сұраймыз. Мақ­сатымыз – осы пәндерді оқы­ту арқылы  жас­тар­дың Қазақ елі мен жері туралы қоғамдық-саяси түсінігі мен көзқарасын жаңаша қалып­тас­тыру.

Ұлжалғас ЕСНАЗАРОВА, Білім беру ісінің үздігі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, географиядан республикалық атаулы мектеп жетекшісі
 Egemen.kz 

Жас жеткіншектер имани тәрбиеге мұқтаж келеді Сәбилік шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас аралығындағы балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», «қиын жас», «проблемалы» т.б. көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі балалық шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады. Жеткіншек жастағы оқушылардың арасында мінез-құлқында қиындықтары бар оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мұндай оқушыларды «мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар», «қиын тәрбиеленуші», «қиын балалар» деп атайды.

«Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз?» деген сұрақ туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына жатқызуға болады . Жүйке аурулары (невроз) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Мәселен, кей оқушылар ата-ана тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп, осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып, ұзаққа созылған қайғыру, ренжулер болса, осындай жағдайлар ауруларына шалдықтырып, баланы ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсіреді.

Ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылылық сезінбеген оқушы өмірде өзін ешкімге қажетсізбін деп есептеп, уайымға шалдығады, кей оқушылардың ұйқысы бұзылып, түнде қорқынышты түстер көріп, иммунитеті төмендейді . Мінез-қүлқында қиыншылығы бар оқушыларды әдетте екі топқа бөліп қарастырады: біріншісі – тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар; екіншісі - отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.

Қиын оқушылардың өскен ортасын, яғни отбасының жай-күйін талдағанда, кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы да бір қолайсыз жағдай: бала тәрбиесіне ата- аналардың әртүрлі көзқарасы немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес отбасында тәрбиеленуі. Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы, құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс мейірімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды. Жеткіншек жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан болады деседі.Мінез-құлқында ауытқушылық байқалатын балаларды және де қоғамда қалыптасқан нормалар мен ережелерді сақтамауды ғылымда девиация (латынның «deviatio» тыңдамау, ауытқу деген мағынаны береді) деп атайды.

Девиантты мінез-құлық дегеніміз – әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлық. Кей жағдайларда «асоциалдық» немесе «антидис-циплиналық» деп те аталып жатады.Девиантты мінез-құлық немесе мінез-құлық ауытқушылығының көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан және еңбектен теріс бұрылу, үйден кету, алкоголизм, шылымқұмарлық, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид және т.б. жатады.Мінез-құлық ауытқушылығы мына факторларға байланысты туындайды деген тұжырым жасалды. Олар:Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедерге келтіретін физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер (генетикалық факторлар, интеллектуалдық кемістіктер, психикалық ақаулар, психофизиологиялық және физиологиялық факторлар).Психологиялық факторлар – баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы (жүйкелік-психикалық ауытқулар).Әлеуметтік-педагогикалық факторлар – мектептегі, отбасындағы, қоғамдағы тәрбие үрдісінің кемшіліктері мен әлеуметтік назардан тыс қалу нәтижесі (оқудағы декомпенсация, дезадаптация, әлеуметтік бейімсіздік, криминалдылық). Әлеуметтік-экономикалық факторлар – баланың өз отбасының материалдық-тұрмыстық жағдайына қанағаттанбауы (кедейлік, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу).

Моральды-этикалық фактор-лар – адамгершілік-рухани құндылықтардың төмендеуі.Осылардың ішінен отбасы жағдайына қатысты қысқаша бірер көрсеткіштермен танысалық. «Қазақстанның дағдарыс орталықтары одағының" мәліметінше, елімізде тұрмыстық зорлық-зомбылықтан жыл сайын 400-ге жуық әйел ажал құшады екен. Дегенмен Бас прокуратураның 2016 жыл бойынша мәліметіне қарасақ, 36 әйел мерт болған. Тағы бір құқыққорғаушылардың деректеріне қарағанда, былтыр қыз-келіншектерге қатысты 91 631 құқықбұзушылық тіркелген. Оның 71 965 ауырлығы орташа қылмыс болса, 4 131-і ауыр қылмыстар санатында. Ал, 420-сы аса ауыр қылмыс.

 Екіншіден,жылдан жылға ажырасу жағдайы көбейіп, толыққанды отбасы саны азаюда екен. 2005 жылы ажырасқан отбасы саны 35 834 болса, 2015 жылы 53 293-ке жеткен. Заңды некеде тұрмайтындардың саны артуда. Бұл өткен жылға қарағанда 6,6 пайызға өскен. Некесіз бала табу көрсеткіші өскен. Көп балалы отбасылардың жағдайы әлі де мәз емес.Қазақстанда отбасының саны 3,5млн.Оның 240 мыңының бала саны 4 және онан көп.

Азаматтық некедегі және ажырасқан отбасы санын дәл анықтау мүмкін емес көрінеді,тек жобамен айтсақ барлық отбасының бестен біріне тең деседі. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің өткен жыл соңындағы мәліметіне сүйенсек .2017 жылдың басында халық саны 17 917 915 адамды құраған. Ал ағымдағы сәтте 18 146 778 адамға жеткен. Оның ішінде ер адамдардың саны 8 785 273-ті құраса, әйелдер 9 361 505-ке жетіп отыр.Бүгінгі таңда халықтың 15 жасқа дейінгі саны 21,6 %-ды құраса, 15 жастан 65 жасқа дейінгі халық саны – 71%-ға тең. Ал 65 жастан асқан адамдар саны 7,4 %-ды құрап отыр.15 жастан кіші адамдар саны 3 890 984-ті құраса , оның ішінде ұлдар– 1 987 807, ал қыздар– 1 903 177. Ал 15 жастан 65 жасқа дейінгі (14 жастан асқан және 65 жасқа толмаған) халық саны – 12 890 235 болса, оның ішінде ер адамдар – 6 246 903 болса, әйелдер – 6 573 332. Ал 64 жастан асқан ер адамдар саны – 456 532, әйелдер саны 876 974.Ал Қазақстандағы ер адамдар мен әйелдердің өмір сүру ұзақтығына келер болсақ, ер адамдар 63,2 жас, ал әйелдердің 74,1 жыл өмір сүруі күтіледі екен.Бұл деректер девиантты мінез-құлықты жеткіншектердің тууына себепкер,отбасының ахуалы қаншалықты екенін аңғаруға мүмкіндік береді.Әлеуметтік-экономикалық деңгейдің де тым мақтаналарлық дәрежеде еместігі баршаға аян.Сондай-ақ,әлеуметтік –педагогикалық фақтор да қаншама аз болғанымен бар екенін аңғартумен келеді.

Түптеп келгенде, қоғам мұғалімге ерекше жауапкершілік жүктейді. Мұғалім тәрбиесіне ең көнгіш кезіндегі адам сеніп тапсырылады. Мұғалім баланың білімін, икемділігін, әдетін, мұратын және өмірлік мақсатын қалыптастырады, яғни оның қолында адамның өмірлік тағдыры тұр. Кезінде көне грек философы Платон былай деген екен : «Егер кебіс тігуші олақ болса, мемлекет бұдан көп зардап шеге қоймайды – бар болғаны азаматтар біршама нашар киінер, ал егер ұстаз өз міндетін нашар орындаса, онда елде надандар мен бұзақылар көбейіп кетеді». Д. Луначарскийдің сөзі де осы ойға үндес: «Егер алтын ісінің шебері алтынды бүлдірсе, онда алтынды қайта құюға болады. Егер бағалы тас бүлінсе, онда ол жарамсыз болып табылады, алайда ең бағалы деген гауһар тастың өзі, жаңа туған адамнан қымбат емес. Адамның бұзылуы – не үлкен қылмыс, немесе орны толмас өкінішке айналады. Сондықтан бүл материалмен мүлтіксіз, одан не жасай алатыныңды күні бұрын біле отырып жұмыс істеу қажет» – деген.Ал,педаогика классигі-К.Д. Ушинский: «Тәрбие халықтық ілтипатқа ие болған жағдайда ғана өз мақсатына жетеді» - дейді.

Ол: «Діннің қажеттілігін, яғни, адамның ішкі дүниесіне үңіле алмайтын, имансыз адамға бала тәрбиесін сеніп тапсыруға болмайды»,- деген екен. Бала тәрбиесінің дұрыс жолға түсуі, оны қоршаған ортаға, әсіресе, отбасы мен ұстаздар қауымының парасаттылығына байлынысты. Педагогикалық этиканы сақтай отырып, баламен сөйлесу, оған жылы қабақ таныту, қолдау, оның көңіл – күйінің бұзылу себептерін анықтауға мүмкіндік береді. Баланың қиналып жүрген сәтінде көңіліне дамеу болар, ақыл – кеңес берер досы, ұстазы, ата – анасы болса, оның өз өміріне қасақана қол сұғуы,қылмысқа ұрынуы,тентіреп кетуі, басқаның жетегіне еріп,өзгенің қол жаулығына айналып кетпес еді. Абай атамыздың «Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі – ата-анадан, екіншісі-ұстазынан, үшіншісі-құрбысынан. Солардың ішінде, бала қайсысын жақсы көрсе, сонысынан көбірек жұғады» деген дана сөзі бар.Үйден кеткен бала кімді жақсы көргетіні белгілі ғой!Үйінен кетіп,мектепті тастайтындар да баршылық Мұндайда қолдау мен қорғау болмаған жағдайда «қиын балалар»өмірден түңіліп,өлімге де барады.Баланы тәрбиелеудің, тағылым берудің негізгі мәйегі – мейірім мен сүйіспеншілікте. Кез келген жеткіншек ата-ана махаббатына қашан да шөлдеп, шөліркеп тұрады. Олар тек сүйіспеншілікпен ғана өсіп-жетіледі, есейеді, дұрыс жолға түседі. Бала кімнен мейірім көрсе, сол адамды ерекше жақсы көреді, әрдайым іздеп тұрады. Оны ренжіткісі келмей, мейірімі мен сүйіспеншілігінен ажырап қалмау үшін айтқандарын екі етпей орындауға тырысады. Тіпті, өзі жақсы көрген кісіге еліктеп, ұқсағысы келеді. Ендеше, сүйіспеншілік -бала тәрбиесіндегі негізгі қағида.Баланы әуелі тыңдай білген жөн.

Ашылып әңгіме айтқан бала өзінің ішкі дүниесін де ақтарып береді. Әр нәрсені дұрыс түсінуге бала ақылы жете бермейді, десе де әр бала ақылды. Олар балалықпен ғана қате жасайды. Ал, үлкендер болса, олардан есейген жанның ісін күтеді. Қателікке бой алдырса, дереу таяқтап, ұрсып, жазғыра жөнеледі. Содан кейін де жасөспірім «үлкендер маған жамандық жасады, ата-анам мені жақсы көрмейді» деген ойға қалуы бек мүмкін. Сондықтан баланың ішкі дүниесімен сырласпастан, оның ойын білместен, жасаған ісінің дұрыс еместігін түсіндірместен, оған ұрысу, жазалау, қол жұмсау – дұрыс емес, онда ересектердің үлкен қателігі орын алады. Орта Азия елдері арасында Қазақстан өз-өзіне қол жұмсаудан І орын, ТМД көлемінде Ресейден кейінгі ІІ орынды иеленді. Яғни, әр 100 мың қазақстандыққа шаққанда 20,7 адамнан келеді. Бұл көрсеткіш 1989 жылмен саластырғанда үш-төрт есеге есті.

Бұл мәліметтерді БҰҰ жанындағы Балалар қоры (ЮНИСЕФ) таратты.Зерттеулерге сүйенсек, өзіне-өзі қол жұмсау оқиғасының 41% жұмбақ жағдайда, 18% жан күйзелісінің салдарынан, сондай-ақ 19% кесімді жазадан қорыққаннан, 18% отбасындағы жағдайлардан, 6% махаббат «ауруының» салдарынан болған.Осы халге жетпес бұрын,жасөспірім өзін-өзі іштей жеп,үгітіліп босап,торығып түңіледі,жадап жүдейді,зорығып шаршайды,ашығып ариды,көмек іздеп көп жерге,адамға барады.Тіл табысып,көмек қолын созғандардың арқасында,сәті түсіп,оң жолға бұрылып, азаптан,ауыруынан айығып кетедіДәл,осы кезеңде ондай жас өспірімдердің баратын бір орыны -мешіт болып тұр.

Мешітке келген әрбір жаспен,жекелей сырласып,көңіліне үңіліп,көкейдегі ойын тыңдауды мақсат ете алмайтынымыз,өкінішті-ақ.Ол,бүгін жұма намазына жәй ел қатарлы келген жоқ.Ол садақа салып,өткен марқұмдарға кұран бағыштату үшін ғана келген жоқ!Әр жасқа,осылай ойлап,оларды бауырыңа тартып,сыр бөлісу біздің парызымыз,борышымыз.Біз,10 жыл ішінде аз болса да (53) жас жеткіншектермен сыр-сұхбат құрып,бірлесіп жұмыстап,мынандай қорытындыға келдік:-Жас жеткіншектер имани тәрбиеге мұқтаж екен!Оларды қандай бір адасудан,ауытқудан арашалап қалатын рухани күш-имани тәрбие ғана Бауыржан Әленұлы(Чернорецк ауыл мешіт имамы) Өрік Қобдабайқызы (Чернорецк ауыл мектебі,бастауыш сынып мұғалімі) 21 қаңтар 2018

 Біз мектепте оқыған кездегідей емес, қазір геометриядан әрбір сынып үшін төрт-бес оқулықтан жазуға «қол жеткіздік». Соған қарамастан, барлығында дерлік әртүрлі қателіктердің кездесетіні басылым беттерінде жиі айтылып жүр. Ал мені бәрінен бұрын оқулық авторларының ғылымдағы бір кездері дұрыс сияқты көрінгенімен, қазір ескіріп, мәнін жойған түсініктерге «бауыр басып» алып, оларды оқулықтарында қайталап жаза беруі, оған керісінше осындай қателіктерді көрсетіп, түзеткен пікірлерді ескермеуі алаңдатады. Жаңалықты іздеп табу ғылымның бірінші міндеті болса, бұрынғы қарастырылып жүрген ұғымдарды дамыту, заңдылықтар мен ұстанымдарды барынша жетілдіре түсу алғашқыдан еш кем түспейтін міндет.  

Осы кезге дейін біздің оқулықтарда ғана емес, жалпы геометрия ғылымында трапецияның «тік бұрышты трапеция» және «тең бүйірлі трапеция» деген түрлері ғана ерекше аталып келеді. Мұны ежелгі египеттіктердің осыдан үш-төрт мың жыл бұрын айтқан, қазіргі күні мәні толымсыз пікірінің жөн-жосықсыз қайталануы деп түсінуіміз керек. Олай дейтінім, осыдан ширек ғасырдай уақыт бұрын бізді оқытқан мұғаліміміз болмыс­та трапецияның бұлардан басқа «сүйір бұрышты трапеция» және «доғал бұрышты трапеция» деген түрлерінің болатынына көзімізді жеткізген болатын.

Ондай трапецияның оқулықтарда кездеспейтін қасиеттерін дәлелдеп, трапецияның ауданын табатын жаңа формулаларды қорытып шығарғанын, оларды қиындығы жоғары конкурстық және олимпиадалық есептерді шешуде қолданудың тәсілдерін үйреткенін әлі ұмытқанымыз жоқ.   Оның үстіне, трапецияның ғылымда осыған дейін белгілі бір атауға ие бола алмай жүрген түріне «сүйір бұрышты трапеция» атауын беріп, бұрын еш жерде трапеция ретінде қарастырылмаған фигураның «доғал бұрышты трапеция» екенін анықтаған осы ағайымыздың өзі екенін білгенде, біз де жаңалық таба қалатындай болып, математикаға қызыға түсіп едік.

Ал қазіргі қолданылып жүрген геометрия оқулықтарының ешқайсысында осындай құнды дүниелердің бірі де пайдаланылмайды. Мұны ұстазымыздың жаңалықтары неге оқулықтарға ене қоймады деп емес, оның анықтаған ұғымдары орнымен қолданылғанда, оқулықтарда кездесетін кейбір қателіктер орын алмас еді деп айтып отырмыз. Мысалы, оқытудың ғылымилық қағидатын сақтамаудың салдарынан қазіргі кейбір оқулықтарда дөңес төртбұрыштардың түрлерге жіктелуінде бірнеше өрескел қателіктер жүр. Ал оқыту үдерісі мен оқулықтағы қателік ұғымы үйлеспейтін нәрселер емес пе? 

Сөзіміз дәлелді болуы үшін оқулықтардағы осы жіктеуде орын алған қателіктерді «жіліктеп» көрсетейік. Авторлар жіктеуде алдымен дөңес төртбұрыштарды трапеция мен параллелограмнан тұрады деп көрсетеді. Осының өзінен-ақ, бұл жіктеудің баяғы Евклидтің (б.д.д. III ғ) параллелограмнан өзге төртбұрыштарды трапеция деген қате түсіндіруі бойынша жасалғанын байқауға болады. Ал қазір трапеция ұғымы ол кездегіден тіпті басқаша анықталады. Жіктеуде бұлардың екеуіне де жатпайтын, параллель қабырғалары жоқ дөңес төртбұрыштар көрсетілмеген. Бұдан кейін олар трапецияны ежелгі египеттіктерше тік бұрышты трапеция мен тең бүйірлі трапецияға ғана жіктейді. Сөйтіп     ғылымға жиырма жылдан астам уақыттан бері белгілі болып отырған сүйір бұрышты трапеция мен доғал бұрышты трапецияларды бұл жерде «ұмыт қалдырады». Сөйтіп ұғымды түрлерге жіктеудің толымдылық ережесін осы жердің өзінде қатарынан екі рет бұзып алады. Оқулыққа әркімнің өз білгенін жаза беруіне болмайды. Өйткені оқулық – жай ғылыми еңбек емес, «оқулық – даналыққа апаратын жолдың бастамасы» (А.Байтұрсынұлы). 

Қалмырза Ізтілеуұлының жоғарыдағы пайымдарын жайдан-жай жаңалыққа балап отырғанымыз жоқ.

Автордың өзі оны бірнеше республикалық ғылыми, ғылыми-әдістемелік басылымдарда жариялап, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектеріне енгізсе, оның тәжірибесін мектепте қолданудың тиімділіктері туралы мақала жазып жүрген мұғалімдер де бар. Ғылыми жұмыстың М.Әуезов атындағы ОҚМУ-да өткен ғылыми семинарда талқыланып, оған қатысқан ғалымдардың: «жұмыстағы жаңалықтарды мектеп оқулықтарына енгізіп, анықтамалық, әдістемелік әдебиеттерде пайдалану орынды болады» деген пікіріне ие болғанына да он жылға жуықтаған көрінеді. Осы жұмыспен өткен жылы Алматыдағы Математика және математикалық модельдеу институтының маман ғалымдары да танысып, оның геометрия ғылымында бұрын қарастырылмаған дүние екенін анықтап берді.

Мектеп мұғаліміне осы жаңалығы үшін еліміздің Әділет министрлігінің авторлық куәлігі берілген.   Әңгіменің қорытындысында мектептің геометрия оқулықтарын жазып жүрген авторлардың бұл жаңалықтарды жатырқамай, оларды толық зерттеп біліп, оқулықтарында қолданатын уақыттарының жеткенін айтқымыз келеді. Солай болғанда, алдымен оқулықтардағы қателіктер кеми түседі, әрі бұл жаңалықтарды басқалар да өз игіліктеріне жарата алатын болады.   

Жаңабай ҚАЛДЫБАЕВ,   «Бөген» жалпы орта мектебі  математика пәнінің мұғалімі  Оңтүстік Қазақстан облысы,  Бәйдібек ауданы 
Egemen.kz

 Қарағанды облысының Ақтоғай ауданына қарасты Айыртас ауылы облыс орталығынан ең алыс жатқан ауылдардың бірі. Шамамен 550 шақырым қашықтықта орналасқан ауыл Қарағандыдан гөрі Шығыс Қазақстан облысына анағұрлым жақын. Семейдің Шұбартауымен шектесіп жатқан сол Айыртасқа жақында жолымыз түсті. Заманында дүрілдеп тұрған ауыл болғаны қираған ғимараттардың қаңыр­аған қаңқаларынан анық байқалады. 

Маң да­лада мыңғырған мал да көрінбейді. Бұл ауыл­дың табыс көзі қайда дейміз ғой? Сөйт­сек, Айыртаста отырған азған­тай тұр­ғындардың тұрақты жұмысы мек­теп­тің айналасында ғана екен. Мектеп дирек­торы Қанат Бәкіровтің айтуына қа­рағанда, биыл тоғыз жылдық мектепте 35 оқушы білім алып жатыр. Ал мұғалімдер мен басқа да қызметкерлердің саны баладан көп.

Айыртастың қырықтан астам тұрғыны осы мектептен нәпақа тауып отыр. «Сонда отыз оқушыға қырық мұғалім болып тұр ғой!» дейміз. Сөйтсек, әкім былтыр сол отыз бес оқу­шының өзін ойдан-қырдан жинағанын мектеп директоры Қайыр Шайкеновпен бір­ге қынжыла жеткізді. Қазір ауылда не­бары 208 адам қалған. Кезінде 1200-дей адам тұрған дегенге көңіл сенеді, көз сенуі қиын... 

Түйткілдің бірнеше түйінін осы жерде та­ратқан жөн. Ең бірінші, Айыртас ауы­лы­ның шалғайда жатқандығы бірден-бір әсер етіп, тұрғылықты халық тоқса­нын­шы жылдары үдере көшіп кеткен. Сорақысы тәуелсіздік алғанымызға ширек ғасырдан ас­там уақыт өтсе де Айыртастың жолы жөн­делмеген. Жолақысын төлесең де Айыр­тасқа ешкім апарғысы келмейді. Же­ңіл көлік жете алмайтын қайран ата­ме­кенді көктемде су, қыста қар, жазда шаң басып қалады.

Үкімет тым құрығанда ауыл­ға бұрылатын көтерме жолдың 65 ша­қы­рымының сын көтермейтіндігін қаперлеріне алса деген айыртастықтардың тілегі бар.  Алайда көнбіс халық көп болмаса да біршамасы әлі тұрақтап отыр. Шүкіршілік етет­іні «Ақбұлақ» бағдарламасымен ағып тұр­­­ған суы мен жанып тұрған жары­ғы көңілге медеу. Мәселенің бар­лығы ауыл­­­д­ағы адам тапшылығынан шыға­ты­­ны айқын. Бала саны жетпесе мектеп жа­был­­мақ. Мектеп жабылса, ауыл тара­мақ. Ауыл тараса, ертең қазақтың та­мы­ры­на қа­ра балта шабылатыны ащы да болса шын­дық. 

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей бастамасымен тәуелсіз Қазақстанда индустриялық-инновациялық бағытта үлкен бағдарламалар қолға алынып, көп­теген игі жобалар кезең-кезеңімен жү­зе­ге асырылуда. Оның ішінде ауылды да­мы­туға қатысты тың бастамалар да бар. Ел­басы қамқорлығымен қолға алынған ауыл­­дық квота мен ауылға қажет түрлі ма­­ман­дықтарға оқу гранттары және «Дип­лом­мен – ауылға!» жобалары бар.

Алайда осы бағдарламаны бағамдап жатқан жас байқалмайды...  Және осы бір жерде ескере кететін тағы бір жайт шығады. Біз шын мәнінде «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасын тек жастар қолдап, жастар қолдануы керек деп ойлайды екенбіз. Алайда оны зейнет жасынан аспаған кез-келген қазақстандық қолдана алатынын біле бермейміз.

Мысалы, Қарағанды облысының Абай ауданы, Топар кентіне мұғалім болып барған біздің бұрынғы әріптес Ержан Имаш осы сөздерімізге айқын дәлел бола алады. Бағдарлама негізінде жұмысқа орналасып, тіпті баспаналы да болған.

Бұдан шығатын қорытынды, Айыртас сияқты ауылдарға тек қана жас­тарды көгендеуді көздемей, көп бала­лы үлкен отбасыларын да тартуды ой­ластырған дұрыс болар еді.  Әйтпесе екі жыл бұрын Ақтоғай ау­да­нындағы оқу жылының қорытын­дысына қарасақ, ауданға қарайтын Қарасу орта мек­тебі мен Сона бастауыш мектебі жа­был­ған. Калинин орталау мектебі мен Қарақой бастауыш мек­тебі жабылу қау­іпінің алдында тұр. Айыр­тас ауы­лындағы орта­лау мектептің жағдайын көзіміз көр­ді. Қайталап айтсақ, егер мектеп жабылса, ауылдық округ те жабылып қалуы әбден мүмкін. Осындай оқушы санының азаюы Нарманбет, Кежек ауылдарында да орын алып отыр. Бұл мектептер жоғары жақ­тағы білім саласы басшылары мен жер­гілікті әкімдердің ерекше назарында бо­луы тиіс. 

Осы жерде сол ауылдан шыққан ақын әріптесіміз Ілияс Мұқайдың «Сыныптасы жоқ бала» деген өлеңі ойға оралады: «Болмаған соң болаттай ірге мықты, Орман жұртым селдіреп үлгеріпті. Сырласы жоқ кәріні көріп едік, Құрдасы жоқ баланы кім көріпті? Жасы кетіп жұртынан жырақ, дара, Жат өңірден тауыпты тұрақ, пана. Үркердей-ақ үй қапты үрпиісіп, Бір сыныпта бар екен бір-ақ бала…» 

Бізді бір ғана жайт қуантты, ол – қазақы мейірім. Жоғарыда айтқан Калинин ауылы былтыр бала санына байланысты, оның арғы жағы қазақы қамқорлыққа ба­рып тірелетін патронаттық тәрбие бой­ынша 1 баланы бауырларына басып, мектептің жабылуынан жол тауыпты. Ал сол Ақтоғайға қарайтын Қоңырат ауы­­лын­дағы Жәлел Бәкіров есімді азамат патронаттық тәрбиеге баланы алып, мек­­тептегі оқушы санын қажетті межеге жет­­кізген. Осы мақсатта Қусақ ауылы 2 ба­ланы, аудан орталығы тағы бір баланы тәр­биелеп отыр.  Айыртастағы оқушылармен кездесіп, оларды әңгімеге тартқанда көздеріндегі оттан кеңсірік удай ашығанын қалай жасы­расыз?

Аулада жиырма бірінші ғасыр, ауылда жиырмасыншы ғасыр секілді. Бір баланың есімі Орал екен. Бұл нені мең­зейді деп ойлар болсақ, ол ауыл­дың дені көбін қазір бірді-екілі тарихи ота­нына қайтып оралған қаракөз қан­дас­тарымыз екенін ұғасыз. Шіркін-ай, ағайын-туыстың бәрі осы лекпен, осы рет­пен ауылға қайтып келсе Айыртас ар­шындап, Шұбартау шарықтап кетер еді-ау... Мұндай мәселелер тек Ақтоғай тө­ңірегінде емес, Қазақстанның түкпір-түкпірінде бар екенін айта кеткен жөн. 

Мирас АСАН, Egemen.kz 

 «Алты алаштың баласы бас қосса, төрдегі орын – мұғалімдікі» деген Мағжанның тағылымды сөзі мағынасын жоймаса да, мәнін өзгертуге шақ қалды. Оның бір себебін қазіргі қазақ қоғамындағы ұстаз беделі мен мұғалім мәртебесіне қатысты орын алып жатқан түрлі оқиғалардан анық байқауға болады. Әрине бірді-екілі мысалдан бүтіндей жағдайға баға беруге болмас, бірақ мектеп мұғалімдерінің абырой-беделіне нұқсан келтіретін көріністер жиілеп кеткенін жасыруға болмайды.

Соның бір өкінішті мысалы Алматы облысының Іле ауданына қарасты Боралдай кентінде орналасқан мектепте болды. Қазір осы білім ордасындағы мұғалімнің соққыға жығылғаны жайлы ақпарат кеңінен талқылануда. Кенен Әзірбаев атындағы №15 жалпы білім беретін мектеп директорының оқу-тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, әдіскер ұстаз, биология пәнінің оқытушысы Гүлзира Байділдаева ата-ана тарапынан жәбірленіп, ауыр дене жарақатымен ауруханадан бір-ақ шыққан. Оқиға желісі былай өрбиді: сол күні 6-сыныпқа биология пәнінен кезекті сабақ өтуге кірген ұстаз сыныптағы Вагиф Кулиев есімді оқушыға тәртіпсіздігі үшін бірнеше рет ескерту жасайды.

6-сыныптың оқушысы мектепке алып кіруге тыйым салынған қымбат бағалы әшекей бұйымын қатарластарына көрсетіп, сабақ өтуге кедергі келтірген екен. Былай қарағанда, кез келген мектептегі кәдімгі оқиға болатын. Бірақ үйіне барып, ата-анасына шағымданған оқушы өзін ұстазының ұрып-соққаны, сынып оқушыларының алдында намысына тигені жайлы айтып, істі отқа май құйғандай ушықтырып жіберген.

Жұмыс аяғында мектеп ғимаратына баса-көктеп кірген оқушы Вагиф Кулиевтің анасы мен туыстары Гүлзира Байділдаевамен жанжалдасып, ақыры ұстазға қол жұмсауға дейін барған. Басына қатты соққы тиген мұғалімнің миы шайқалса, араша түскен оның әріптесі де дене жарақатын алған. Қазіргі уақытта Гүлзира Байділдаева Іле аудандық ауруханасында ем-дом алып жатыр. Оқиға бойынша жергілікті полиция әкімшілік іс қозғаған. – Дәл қазір Гүлзираның жағдайы қалыпты. Дәрігерлердің бақылауында. Емі аяқталғасын сот-медициналық сараптама тағайындалып, сол бойынша оқушының ата-анасын қылмыстық жауапкершілікке тартуға арыз жазбақшымыз.

Бұл жай ғана мұғалім мен оқушы, ата-ана арасындағы дау емес, мектеп абыройы мен ұстаз құқығының аяққа тапталуының шегіне жетуі болып отыр. Сондықтан бұл істі тек әкімшілік жауапкершіліктің шеңберінде жылы жауып тастауға қарсымыз. Әрі жәбір көрсетуші ата-ана тарапынан кешірім сұрауға ниет байқалмайды, керісінше «баламызға қол көтерді» деп айыптап, полицияға шағым түсірген.

Гүлзираның сабақ үстінде ондай әрекетке бармағанына сыныптағы 20 бала куә болып отыр, – деді бізге оқиғаның мән-жайын түсіндірген ұстаздың зайыбы Мұрат Әбдікешов. Қоғамның назарын аударған бұл оқиғаның әрі қарай қалай өрбитіні белгісіз. Бірақ көпшілік пікірі де, ұс­таз­дардың ойы да мұғалім мәртебе­сінің аяқасты болып, мектеп беде­ліне көлеңке түспеуіне қарай ойысып келеді. Алматы облыстық білім бас­қар­масының басшысы Дәурен Жүні­совтің де пікірі осыған саяды. – Кенен Әзірбаев атындағы №15 жалпы білім беретін мектепте болған жағдайдан толықтай хабардармын.

Біз өз әріптесіміздің сауығып, қатарымызға қосылуына тілектеспіз. Бұл тұтастай білім саласының абыр­о­йына сын болған оқиға. Оның әділ баға­сын құқық қорғау органдары беруі керек. Бірақ бұл іс бізге мектеп пен мұғалімнің мәселесіне қатысты жаңа­ша көзқарас ұстанып, ұстаз мәртебесін тиісті дәрежеде шешуді міндеттейді. Өз тарапымыздан арнайы ұсыныс әзір­леп, тиісті орынға жіберетін боламыз, – дейді облыстың бас ұстазы. 

Айтпақшы, мектеп мұғалімі­не қол жұмсау фактісі Алматы облысын­да бұған дейін де тір­кел­ген екен. Был­тыр Текелі қала­сында мектеп мұға­лімін ұрып, бағалы заттарын тонап кет­кен үш оқушы ұсталып, тиісті жа­за­сын алған болатын. Сол сияқ­ты мұғалімнің оқушыға қол жұм­сауы да облыс мектептерінің бірінде орын алып, істің аяғы ұстаздың қызметтен кетуімен аяқталған-ды. 

– Мектептегі кез келген жағ­дай­ды құқық бұзушылықтың ше­гіне жет­кені деп қарастыруға болмайды. Бұл жерде әдеп пен құрмет бірінші орынға шығып, адамгершілік тұрғы­сынан қарауымыз керек, дейді біз­ге Алматы облыстық ішкі істер депар­таменті баспасөз қызметінің жетек­шісі Көбейхан Нұрахмет. – Өйткені мектеп білім беретін орта. Ол ортадан қылмыстың ізін іздеудің өзі күнә. Жалпы, мұғалімнің беделі мен мектептің мәртебесі туралы бәріміз ойлануымыз керек. Егер біз өз балаларымыздың саналы білім алып қана қоймай, қауіпсіз ортада өсуіне ата-ана, қарапайым адам ретінде ат салыспасақ, бұл міндетті полиция жалғыз атқара алмайды.

Ал Боралдайдағы мектепте болған іс біздің бақылауымызда, әкімшілік құқық бұзушылық бойынша хаттама толтырылған. Қазір бұл іс бойынша «полиция әрекет етпей отыр» деген сыңайда сыбыс тарап үлгергенге ұқсайды. Дене жарақатын салу бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту ісі тиісті сараптама қортындысы шығып, шағым жазылғаннан кейін қозғалады. Бұл жерде полиция өз міндетін орындайды. Демек, дәл қазір қоғамда мұ­ғалім мәртебесіне қатысты мә­селе туындап отырғаны анық. Көп жағдайда бұл мәселе­ні ше­шуге ұмтылудан гөрі, ақ­п­а­раттық дау туғызуға бейім­де­­ліп алғанымыз да жасырын емес. Ендеше мәселенің байыбы­на барудың жолын іздеген жөн шы­ғар.

Осы орайда қоғам бел­сендісі, рес­публикалық «Қазбілім» орта­лығының жетек­ші­с­і Аятжан Ахметжанұлы бұл мәселеге те­ре­ңінен үңілу керек деген ой қо­сады. – Мұғалім мәртебесі мәселесі өте күрделі кезеңге ауысып кетті. Бала тәрбиесіндегі мұғалім, ата-ана һәм қоғам арасындағы үш тағанның бір біріне құрметі мен сенімі, байланысы мен әріптестігі дұрысталмаса біз болашақ үшін ешқашан серттесе алмаймыз. Біз бала тәрбиесіндегі ең күрделі мәселе – осы үш таған мәселесі қысқа уақытта шешілмесе еш нәрсе оңалмайды, тіпті болашақта бізді бұдан да ауыр, бұдан да күрделі мәселелер күтіп алуы әбден мүмкін.

Мұндайдың алдын алмаса бізге опық жегізеді. Біз үнемі себеппен емес, салдармен күресетін әдет таптық. Мәселе өте күрделі, бала құқығы туралы заңдық норманың қабылдануына сәйкес, білім заңы мен білім заңындағы ұстаз мәселесі де қай­та қаралуды қажет етеді. Со­нымен бірге ақпараттық ке­ңіс­­тік­тің кеңеюі қоғамның бала ал­дын­дағы жауапкершілігі мәсел­есін де қайта қарау қажет. Егер ұстаз беделін заңмен қорғап, ақпаратпен асқақтата алмасақ, айлық пен шайлық бүгінде тек күндік алдамшы, болашақ тұрғысынан еш нәрсеге пайдасы тимейтінін бағамдағанымыз дұрыс, – дейді ол. 

Түйіндей келе, «Алты алаш­­тың баласы бас қосқан жер­дегі төр – мұғалімдікі» деген Мағжанның жоғарыда кел­ті­ріл­ген тағылымды сөзінің сал­ма­ғын сараптауды оқырман ен­ші­сіне қалдыра отырып, Кенен Әзір­баев атындағы №15 жал­пы білім беретін мектеп ди­рек­­торының оқу-тәрбие ісі жө­нін­дегі орынбасары, әдіскер ұстаз Гүлзира Байділдаеваға қа­тыс­ты оқиғаның өрбуі «Егемен Қазақстанның» назарында бола­тын­дығын айтпақпыз. Қалмаханбет МҰҚАМЕТҚАЛИ,
 Egemen.kz 

 Қазақтың саны көбеймей көсегеміз көгермейтініне көзіміз жететін уақыт болды. «Көп қорқытады, терең батырады» деген өмір ұлағатынан сабақ алатын оқиғалардан да тарих талайымы кенде қылған жоқ. Қазақтың ұлан-ғайыр кең даласында тарыдай шашылған халқымыздың «саны неге осыншама аз?» деген сұрақ достың да, қастың да көңілін күпті қылып келе жатқаны және анық.

Өз жерімізде өзіміз саны аз ұлт атанып, рухымыз да, тіліміз де, дініміз де жетімсірегені күні кеше ғана емес пе еді. «Жалғыз баласы бардың шығар-шықпас жаны бар, төрт баласы бардың төбеден салған жолы бар» деген бабалар өсиетін ұмытып, Қазақстан демографиясының болар-болмас жетістігіне марқая бастаған сыңайымыз бар. «Қазақстандықтардың саны 18 миллионнан асты» деп бөркімізді аспанға лақтырып жүргенде, халқымыздың табиғи өсімі тағы да төмендеп барады. 

Ұлттық экономика минис­трлігінің өткен жылы тарат­қан мәліметінде, «2017 жылғы қаңтар-қыркүйекте рес­публика халқының табиғи өсімі 2016 жылғы қаңтар-қыркүйекпен са­лыс­тырғанда 18 мың адамға немесе 8,­5 пайызға кеміп, 194,9 мың адамды құ­рады», деп атап көрсетілген. Қазір елі­міздегі бала туудың жалпы коэф­фи­циенті 1000 тұрғынға шаққанда 2,5 нәрестеден келеді. Дәл осы көр­сет­кіш 2006 жылы 1000 тұрғынға шақ­қанда 8,3 (8,1) адамнан келген еді. Осы бір елеусіз деректерден-ақ жері үл­кен, халқы аз Қазақстан үшін де­по­пуляция қатері бас көтере бастағанын көруге болады.  Әлі есімде, бала кезде ауылымызда ақ сақалы белуарына түскен, алып тұлғалы Байбөрік есімді қарт болатын. Ауылдың қара сирақ бар баласы сол ақсақалға сәлем бергенді қызық көретінбіз. Жа­рыса шап­қылап келіп, аузымызды тол­­тыра «Ассалаумағалейкум» деп, ата­­мызға қос қолымызды ұсынамыз.

Ол кісі істеп жатқан шаруасын тас­тай са­лып, тарамыс қолдарымен бар­­лығы­мыздың қолымызды алып, «Үрім-бұтағың өссін, айналайындар!» дер еді. Күніне неше рет келіп, не­ше рет сәлем бер­сек те ол осы сө­зі­нен бір жа­ңыл­майды.

Тіпті Бай­бөрік ата­мыздың бар­лық реніші мен қуа­нышының өлшемі де осы үш ау­ыз сөзбен шектелетін. Ерекше риза болып қуанғанда, «Үрім-бұ­тағың өссін, айналайыңдар!» де­се, қатты ренжіп, күйзелген сәтте «Үрім-бұтағың өскір-ай!» деп кейір еді. Үлкендердің айтуын­ша, сексеннен асып, жарық дү­ниеден өтер алдындағы Бай­бөрік қарттың соңғы демі «Үрім-бұтағың өссін, айна­лайыңдар!» деген ақ тілек­пен бірге үзіліпті. Енді ойлап қа­расам, екі ғасырдың бар­лық дүр­белеңін басынан өт­керіп, халқы көрген бүкіл зұл­мат­ты ішіне түйген абыз қарт­тың жарық дүниеге арнаған аманаты, ұрпаққа берген ақ батасы осы үш ауыз сөзден құралған ұлы тілекке сыйған екен-ау!  Әсіресе, Байбөрік атам бел ортасынан кешкен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ халқының басына түскен нәубет зауалы бұрын-соңды тарихта болып көрмеген сұмдық еді. Тіпті теңдесі жоқ зарлы ән – «Елім-айды» туғызған сонау «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» заманында да хал­қымыз мұндай қырғынға ұшырап көр­ген жоқ.

Тарихшылардың зерттеуі бой­ынша, 1723 жылғы жоңғардың сұрапыл шапқыншылығында қазақ хал­қының жалпы саны 40 пайызға ке­місе, жиырмасыншы ғасырдың бірін­ші жартысындағы аштық, саяси қу­ғын-сүргін және соғыс қырғын­да­рын­да қазақ халқы 74 пайызынан ай­ырылған.  Кең сахараны ен жайлап келген халқымыз 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі зұл­ма­тында, 1917-1918, 1920-1921 жылдардағы аштық пен дүр­­белеңде қатты күйзеліп, үл­кен шығынға ұшырады. Ал 1932 жыл­­ғы қолдан жасалған ақ­сирақ аш­тықта, әлі де толық нақ­ты­лан­баған дерек бойынша, 2 мил­лиондай адамынан айырылған.

1936-1938 жылдарындағы жаппай қуғын-сүргінге ұшыратқан қызыл қырғында елдің бетке шығар қаймағы – 135 мың арыс­тай азаматтарынан тағы айырылды. Марқұм Мақаш Тәті­мов­тің деректері бойын­ша, қа­зақ халқының Ұлы Отан соғы­сын­дағы тікелей және жанама шығындары 1миллионға жуық болған екен. Ешқашан орны толмас осындай құрбандыққа тап болған қазақ халқының ата­мекендегі жалпы саны 1945 жы­лы 1 миллион 975 мың адамға дейін құлдырады.  1926 жылы өткізілген халық са­нағы бойынша респуб­ли­ка­мыздағы қазақ ұлтының са­ны 3627612 адамды құраған екен. Бас-аяғы 20 жыл ішінде хал­қы­мыз жартысынан астамынан айырылып, ұландары сиреген Ұлы дала күңіреніп қалды. Тусыраған кең дала келімсектермен толтырыла бастады. Тағдыр тәлкегіне тап болып, қайта-қайта зор нәубетке ұрынған халқының осы бір ауыр халін көзімен көр­ген Байбөрік қарт ақ батасын аманатқа айналдырып, ақ тіле­гін ұрпаққа арнаған үмітіне жал­ғаған екен-ау! Абыз қарт ту­ған халқының толысар ертеңгі кү­ні­не кәміл сеніп, асыл арманын анттай қайталаумен өтіпті-ау!? 

Абыз қарттың ақ батасы қа­был болды. Ғасырлармен жа­сас­қан қазақ халқы қатал заман соққысы қаншама есеңгіретсе де құламады. Сүрініп барып, қайта тұрып, өзінің мәңгілігін тағы да паш етті. Ұлы Жеңістен кейін бас-аяғы 20 жыл өткенде, 3,5 миллиондық межеге қайта көтерілді. Ал 1979 жылғы халық санағында республикамыздағы қазақ ұлтының саны 5 миллион 289 мың 349 адамға жетті.  Осы ретте ерекше атап өтетін бір мәселе, соғыстан кейінгі жыл­дардағы қазақтардың та­биғи өсу деңгейі өте жоғары бол­­ды. Мәселен, 1940 жылы Одақ бойынша табиғи өсім әрбір 1000 адамға шаққанда, 13,2 промил, Қазақстанда 19,4 промил болса, 1957 жылы респуб­ли­камыздағы табиғи өсім 31,4 промилге жетті.

Ал 1958 жылы рес­публикамыздағы қазақ ұлты­ның табиғи өсімі әрбір мың адамға шаққанда 42 промилді құрап, 1960 жылдардағы «демо­гр­а­фиялық дүмпудің» негізі бол­ды. Сол кезеңде қазақ­тың де­мо­графиялық жағдайының жақ­саруына игі ықпал еткен тағы бір үлкен құбылыс, 1950-1960 жылдары «Кеңес азамат­тары» деп ата­латын контин­гент есебінен Қытайдағы қазақтардың елге оралу толқы­ны болды. Ғалым­дар­дың дерегі бой­ынша, 1954-1965 жылдары ҚХР-дан Қазақ­стан­ға 259,4 мың репатриант ке­ліп, қоныстаныпты. Олар негі­зінен қазақ­тар еді. Сөйтіп 1989 жылғы халық сана­ғы­ның қорытындысында респуб­лика­мыздағы қазақ­тар­дың саны 6 миллион 535 мың, одақ­тас республикаларда 1 миллион 670 мың, шетелдерде 1 миллион 535 мың адамды құрап, қазақ халқы өзінің өсу тарихында тұңғыш рет 10 миллиондық межеге жетті. Көп ұзамай азат­тық­тың арайлы ақ таңы атып, Қазақстан тәуелсіздікке қол жет­­кізді. Енді мемлекетіміздің демо­графиялық саясатында түбе­­г­ейлі бетбұрыс жасалып, еге­мен елімізде, төл жерімізде ұлты­мыздың табиғи өсімінің еселей өсетінін күткен-ақ едік. Әттең, ширек ғасырдан асқан тәуелсіздік кезеңінде бірде-бір рет 1960-шы жылдардағыдай «демографиялық дүмпу» болмады. Қазақстан әлемдегі халық ең аз орналасқан ел болып саналады. Қазір еліміздегі бір шаршы шақырым жерде тұратындар са­ны орта есеппен сегіз адамнан ай­налады екен. Ендеше Қазақ елі үшін демографиялық өсімнің үл­кен геосаяси мәні бар. Халқы си­рек Ұлы далаға көз алартушы­лар төрт бұрышымызда да аз емес. Сондықтан өз қолымыз өз аузымызға жеткен тәуел­сіздік жыл­дардағы халқымыздың та­би­ғи өсімі тоқмейілсуге негіз бола ал­майды. 

Тағы да нақты цифрға жүгінейік. Тәуелсіздігімізге қол жеткізген 1991 жылы респуб­ли­камыздағы халық саны 16 миллионның үстінде болатын (1989 жылғы санақ бойынша 16 464 464 адамды құраған). 2017 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан Республикасы хал­қы­ның саны 18 074 100 адамға жет­ті. Яғни 26 жылдың ішінде ел хал­қының өсімі 2 миллионның айна­ласында.

Рас, осы жылдарда рес­публикамыздан өз­дерінің тарихи отандарына қоныс ау­дарған өзге ұлт өкілдері аз болған жоқ. Оның есесін атамекеніне оралған қан­­дастарымыздың ұлы көші толық­тыр­ды емес пе?! Сонда табиғи өсім қайда? Бұл орайда тарихи көршіміз өзбек халқының табиғи өсіміне қызыға да, қызғана қарауға мә­ж­бүрміз. Өткен ғасырдың ба­сын­дағы демографиялық дерек­­тер бойынша, қазақ халқы­нан үш есе аз болған өзбек бауырлар 1970 жылдары сан жағынан те­ңесті. Туысқан халықтар жаппай тәуелсіздік алған 1991 жылы 20 миллионның үстін­де болған өзбек халқы 2013 жылы, яғни тәуелсіздігінің 22 жылында 10 миллион­ға көбейіп, 30 миллионнан асты.  Енді осы жылдар ішіндегі қазақ халқының табиғи өсімін саралап көрейік. Тәуелсіздік алған жылы республикамызда жеті миллионның үстінде болған қазақ ұлты 2012 жылғы дерек бойынша 10 979 511 адамды құраған екен. Яғни тәуел­сіздігіміздің 21 жылын­да республикамыздағы қазақ­тар­дың саны 2 980 мың адамға өскен. Дәл осы мерзімде шетелдерден атамекеніне орал­ған қазақтардың саны 950 мың адамнан асып жығылыпты.  Халықтың табиғи өсімін арт­тырудың жолы біреу – ол бала тууды көбейту және сол үшін мемлекет тарапынан аналарға барынша қолдау көр­­­сетіп, жеңілдіктер жасау.  Халқының саны жағынан қазақ­ты он орап алатын орыстың бала туу­ды ынталан­ды­руға арна­ған мем­ле­кеттік қаржысының қасын­да біздікі қасқалдақтың қанындай. Мәселен, Қазақстанда 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап бірінші, екінші және үшінші бала туғанда төленетін бір реттік жәрдемақы 91 390 теңгеге (275 АҚШ доллары мөлшерінде) дейін арттырылды (бұрын – 62 255 теңге көлемінде болатын).

Ал Ресейде екінші және одан кейінгі бала туғанда төленетін бір реттік жәрдемақы – 453026 рубль (8 мың АҚШ доллары мөлшерінде). Жаңа жылдан бастап Ресейде бірінші бала туған отбасыларына президенттік 10 700 рубль мөлшерінде (бізше 60 мың теңгеден астам) ай сайынғы жәрдемақы төленетін болды. 

Өткен жылы еліміздің БАҚ-тары 7 баласын жетектеп, көше кезген ал­ма­ты­лық ана Шынар Сәр­сенбаева, не баспанаға, не ішер асқа жарымай отыр­ған шым­кенттік 8 баланың анасы Нағима Өскенбаева, 4 бала­ның анасы маң­ғыстаулық Күнсұлу Жұмашева, 8 баланың анасы алматылық Толқын Нәмет­құловалардың ауыр халі туралы ашына жазды. Сонда «Батыр ана» Шынар Сәрсенбаева «Жергілікті әкім қаралар ай сайын балаларға алатын 14 мың теңгені көзіме түрткі қылады.

Ол 14 мың балалардың күн­д­елікті жейтін нанына да жет­п­ейді», деп күңіренген еді.  «Алты ұл тапқан ананы ханым десе болады», деп алтын құрсақ аналарды ханнан артық қадірлеген қазақ едік қой. Енді не көрінді?! Үкіметке ала­қан жаймаңдар, мемлекет сауын сиыр емес қой» деп көп бала­лы аналардан мемлекет мүдде­сін қорғағыш шенеуніктер оффшор асқан қазақстандық миллиар­д­тарды солай қорғамай ма?!

Ақи­қ­атында жаһандану доң­ға­лағының тас диірменіне жұты­лып кетпеуіміз де хал­қымыздың табиғи өсіміне тікелей бай­ла­ныс­ты. Қазақтың қатарын көбей­т­у үшін ешкім бізге бал­шық­тан бала жасап бере алмайды. Қазақтың болашағын баянды ете­тін – көпбалалы алтын құрсақ ана­лар.  «Өз күніңді өзің көр» ұра­ны ортаға тасталған кешегі тоқ­са­ныншы жылдары қазақ хал­қы­ның табиғи өсімі тоқырауға түсті.

Мамандардың болжамы бойынша, 90-жылдардағы бала туудың күрт кеміп кетуі, 2020 жылдары халқымыздың демо­графиялық өсімін тежей­ді. Оның үстіне бүгінде еліміз­де тұрғындар санының дина­микасы стационарлық дең­гей­ге жетіп, балалар мен қа­рия­лар саны теңесуге айналды. Яғни регрессивті өсу саль­досының қаупі төнді. Қазақ ұлтын жаһандық бұл тығы­рық­тан алып шығатын да алтын құрсақ көп балалы аналар. Сондықтан халқымыздың алдында тұрған демогра­фия­лық ауыртпалықтардың салмағын жеңілдету үшін көп балалы аналардың қатарын көбейту парыз. Ол үшін қоғамымызда қалыптасқан көп балалы анаға деген мейірімсіз көзқарасты өзгерту қажет. Бір бала тапқан мен он бала тапқанның бейнеті бір­дей емес. Сондықтан «Батыр ана­ларға» ай сайын тұрақты түр­де төленетін толыққанды жа­лақы тағайындау керек. Қазақ же­рінің қазынасын ұлт игілігіне жаратып, мұнай долларларынан көп балалы отбасыларға ар­налған «ана капиталын» жа­сақтау қажет. Көп балалы от­ба­сыларына, алтын құрсақ ана­­ларға мемлекет тарапынан берілетін әрбір теңге – ұлт бо­ла­шағы үшін салынған инвес­ти­ция. 

Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ,
Egemen.kz