Қарапайым ауыл мұғалімі Гүлнара Әпеева келешекте зияткерлік мектепте білім беріп, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымында Қазақстанды таныстырып, білім мәселелерін талқылауға қатысатынын ойламаған да болар, сірә. 

Қостанай педагогикалық инс­ти­тутының физика-математика факультетін тәмамдаған соң ба­лалық бал мекені өткен Қамысты ауданындағы Клочков ауылына қай­та оралған қаршадай қыз өзі оқы­ған ауыл мектебінде еңбек жолын бастады. Иван Петренкодай қатал басшының қарамағында қа­таң тәртіпке үйреніп қалған жас маман әлі ел астанасы болып жариялана қоймаған Ақмола қаласының №26 орта мектебіне ауысып келгенде өзін өте білікті мұғалім санайтын.

Өйткені ауылда бір мезетте 5, 6, 7, 8-сыныптарға сабақ жүргізе беруші еді. Алайда кезекті бір семинарда Любовь Ананкинамен кездесуі жас мұғалімнің көзқарасын түбегейлі өзгертті. Өйткені Л.Ананкина өткіз­ген ашық сабақ Гүлнараның жан-дүниесіне қатты әсер еткен еді.

«Оқушылардың тапсыр­маны орындауы мен баян­дауы, білім­паздығы мені таң­ғалдырды. Өзім­нің сабақ беруге әзір емес екенімді түсіндім. Новосібір мемлекеттік универ­ситетінің түлегі Любовь Ни­колаевнаның математиканы білу деңгейі мен сабақты тү­сін­діру шеберлігі ғажайып саз се­кілді, тыңдай бергіңіз келеді», дей­ді ол. Осыдан кейін ол өзі үлгі тұтқан білікті педагогтың саба­ғына үнемі қатысып тұруға ке­лі­седі.

Мектеп әкімшілігі де жас мұғалімнің Л.Ананкинаның ше­бер­лік сағатына ынтасы ауға­нын ескеріп, жұмыс кестесін қай­та қарайды. Осы мүмкіндікті пай­даланған ол төрт жыл бойы Любовь Николаевнаның саба­ғына қатысып, 8-11 сынып бағ­дар­ламасы бойынша шебер педа­гогикалық мектептен өтеді. Бір жыл­дан кейін Л.Ананкина №9 лицейге жұмысқа шақыр­ғанда, ұстаз ұсынысын екі етпейді. Осы мекемеде он бір жыл табан аудармай жұ­мыс істеген оның оқушылары бі­лімге ынталы болатын. Әр са­баққа түбегейлі дайындық пен сал­мақты методикалық база керек. Интернет қолданысқа енбе­ген, толымды кітап дүкені кез­дес­пейтін сол тоқсаныншы жыл­­дардың соңында ізденімпаз мұ­ға­лім әріптестерімен бірге Но­восібір қаласынан кітап тасыды. Жанкештілікпен жинаған кітап­тары математикалық кі­тап­­хананың негізгі қоры болып осы күнге дейін қызмет етіп келеді.

Әрине, бірыңғай да­­рын­ды балалармен жұмыс іс­теуге әріптестері де қызыға қа­райды. Бірақ кілең олимпиа­да жеңімпаздары мен жүл­де­герлері отырған сыныпқа тай­салмай кіру үшін соған сай ізденіс, сабақты қызықты жүр­гізу, ынталандыру тетіктері ке­рек. Бұл жолда Гүлнара Кен­же­байқызының ұйқысыз өткен түн­дері аз емес.

Білім – даму кілті. Он жыл бұ­рын Елбасы бастамасымен жаңа тип­тегі мектеп құру ісі басталды. Г.Әпеева Астана қаласындағы тұңғыш физика-математика бағы­тындағы зияткерлік мектепте ал­ғаш­қы күннен бастап еңбек етіп ке­ле­ді. Дербес білім беру ұйымы бас­шыларының бірі Светлана Испусинованың шақыруымен кел­ген алғашқы кезде қиындықтар кездес­пей қалған жоқ. Бұл жөнін­де «Әрине, қорқынышты сезім бол­ды. Өйткені сол кездегі ахуал біз үшін жыланның алдын­да тұр­ған қояндай еді. Бірге келген мұғалімдер екіұдай ой­да болдық.

Бұ­рынғы жұмыс ор­нымызға да көңіл толатын. Бірақ Светлана Ба­ғитқызы бізді сендіре білді. Ол құ­рылып жатқан мектептің келешекте Сингапурдан да мықты болатынын жиі айтатын», деп еске алады.  Жаңа жүйенің аты жаңа жүйе.­ Қасаң қағидалар қақ бөлін­ді. Педагогикалық инновация­лар­ мен сәтті жүзеге асқан әдіс­­те­­мелер енгізіліп, топтық, жұп­тық жұмыстар тәжірибеде қол­даныла бастады.

«Жетінші сы­нып­тағы оқушылардың бей-бере­кет айқай-шуы жүйкеме тиюші еді. Алғашқы кезеңде осы шуды тыю керек деп шештім. Сол оқу­шылар тоғызыншы сыныпқа кел­­генде сабағыма қатысқан әріп­тестерім таңданыстарын жасырмады. Әрине, балалардың топ­тық жұмысты түсінуі үшін бір­шама уақыт қажет болды. Сол сияқты бағалау да басқаша еді. Бағалаудың жаңа жүйесі оқу­шыға оқу нәтижесіндегі жауап­кершілікті, оны мұғаліммен бөлі­суді сезінуге үйретті.

Енді оқу­шы жақсы баға алу үшін жүйелі еңбек ету керектігін біледі. Қазір балалар баға үшін емес, білім үшін еңбектенеді. Ең бастысы – осы», деді Г.Әпеева. Мұғалімнің пайымынша,­ бала –  барлық кезде бала. Бү­­гінгі балалар өте ашық әрі мейірімді. Ең басты артық­шы­лығы, жаңа ақпа­раттық технологияларды жетік меңгерген. Ал өмірдің жеңісімен бір­ге же­­­ңілісі де болатынын бі­луге, кү­ресуге дайын болуға бау­лу – ұстаздың міндеті. Сон­дай-ақ ав­торларды таңдау өзгеше өріс алғанымен әлі де әдеби кітап оқу­ға қызы­ғу­шылықтың сақталуы қуан­тады.

Математикадан кіл бес­тік алу да шарт емес. Егер ба­­ға­ға қанағаттанбаса өзді-өзі жұ­мыс істеуі тиіс. Бүгінде ұстаз ең­бегінің нәтижесін Назарбаев уни­верситетінде және басқа да қазақ­стандық, ше­телдік жоғары оқу орындарында оқып жатқан түлек­терінің көптігінен көруге болады. Кейіпкеріміз жаһандану жақсы қасиеттерді ұрлап жатқанына өкініш білдіреді. «Қазақты ерек­шелендіріп тұратын ұлттық қа­сиеттер бар.

Мәселен, бұрын ту­ған-туыстар жетім көрсе жебеп жү­ретін. Қазір қайырымдылық шаралары өріс алып келеді. Балаларды қасындағы нақты адамға қол созуға үйреткен абзал. Сондықтан мектепте қайырымдылыққа көп көңіл бөлінеді. Бұл еш жарнамасыз жүзеге асырылып келеді», деді Г.Кенжебайқызы.

Осы орайда оқушыларды кез кел­ген ақпаратқа сыни көз­бен қарап, талдау қабілетін ашуға оқытудың маңызы зор. Сонда шамамен бір жылдан соң өздігінен жұмыс істеу дағ­­дысы қалыптаса бастайды. Нәтижесінде жоғары сыныптарда материалдың тек 30 пайызын түсіндірсе, қалғанын оқушылар оқулықтан-ақ мең­геріп ала қояды. Сыни ойлау мен өзді­гінен жұмыс істеу дағ­дысы – сәт­тілік пен келе­шектің кепілі.  Ұжымдастары оның ойлау жү­йесі оқшау екенін айтады.

Мәсе­лен, пәнді таңдау еркін­дігі­не байланысты «Бұл әлі қабылданбайтын дүние. Біз «миды сатып алатындай» бай ел емеспіз. Математика басқа пәндерге қарағанда үлкен күшті қажет етеді. Сондықтан оны оқытудан бәрі жаппай қашады. Мәселен, конструктор Королевті шығару үшін ерекше кәсіби зияткер орта құру, яғни 300 мың инженер даярлау керек болды. Олардың ортасынан бір дананың шықпауы мүмкін емес еді. Осылай жұмыс істемесек, бізде кулибиндер, поповтар, менделеевтер қай­дан шығады?» дейді.

Бірнеше жыл бұрын Г.Кен­же­байқызы ағылшын тілін үйренуге ден қойды. 2012 жылы Назарбаев зияткерлік мектебіне шетелдік оқытушылар келгенде, оған өте шыдамды, сонысына орай талапшыл оқытушы кез болды. Бұл сабақты ағылшын тілінде өткі­зуді мақсат еткен мұғалімнің пай­дасына шешілді. Бүгінде ол оқушыларға математиканы ағыл­шын тілінде түсіндіреді. 

«Мен үшін тұтас әлем ашыл­­­­ған­дай болды. Ағылшын тілін­дегі әдебиет пен интернет ресурс­­тар, мәдениеттің тұтас бөлігі жақын­дай әрі түсінікті бола түсті. Кейбір жан­дар үш­тілділікті іске алғысыз етіп, оған елдің дайын емес екенін айтады. Ал қашан дайын боламыз? ХХІ ғасырдың екінші он­жыл­дығы да аяқталып келеді. Маман­дар жетіспейді. Менің ойым­ша, ауылдағы жастарға ек­пін беріп, жағдай жасау керек. Бұл бастамадан бас тартпауымыз қа­жет», дейді ол.

Думан АНАШ, «Егемен Қазақстан»
Egemen.kz 

Бүгінде ментальді арифметиканың тасы өрге домалап тұр. Жарнамасы да жер жарады. Бірақ оны қолдаушылар да, пайдасыз екенін айтып қарсы шығып жатқандар да баршылық. Осы ретте біз ментальді арифметика туралы ізденіп, жан-жақты зерттеп көргенді жөн көрдік.

Ментальді арифметика деген не?

Ментальді арифметика – 4-14 жас аралығындағы балалардың зияткерлік қабілетін дамытуға арналған, ойша есеп жүйесіне негізделген бағдарлама. Негізінен, оның тарихы ежелгі Қытайдағы абакус есептеу құрылғысының пайда болуымен тығыз байланысты.

Себебі ментальді арифметика бағдарламасының негізі осы абакусты қолданумен сипатталады. Дәл осы құрылғының адам миын шынықтыратын қасиетін байқаған малайзиялық профессор Дино Вонг 1993 жылы UCMAS ментальді арифметика бағдарламасын ойлап тапқан. Бүгінгі таңда бұл бағдарлама әлемнің 75 елінде сұранысқа ие болып, UCMAS орталықтары ашылған.

Қазақстанға мұндай орталықтар 2011 жылы келді. Ал 2015-2016 жылдары облыс орталықтарында ментальді арифметика курстары ашыла бастады. Бұл сала мамандарының айтуынша, абакуспен жұмыс істеу балалардың ұсақ моторикасын дамытып, миының екі жақ жарты шарының үйлесімді дамуына әсер етеді. Сонымен қатар баланың зейіні мен фотографиялық есте сақтау қабілеті артып, шығармашылық ойлау, байқампаздық, өз-өзіне сенімділік, нақтылық, жылдамдық пайда болады.

Математиктер ментальді арифметикаға неге қарсы? Ментальді арифметикаға көбінесе физика-математика ғалымдары мен профессорлары қарсы пікір білдіріп келеді. Солардың бірі қоғам қайраткері, физика-математика ғылымдарының докторы Асқар Жұмаділдаев ментальді арифметиканы қолдамайтынын айтқан еді.

«Математика ғылымы – теңіз. Ментальді арифметика сол теңіздің бір тамшысы ғана. Мұны игерген адам сандарды тез көбейтуді біледі. Одан өзге артықшылығы жоқ. Бір есепті біреу 5 секундта, екінші біреу 1 минутта шығаруы мүмкін. Меніңше, нәтиже дұрыс болса, болды. Ментальді арифметика ғылым емес. Мысалы, циркте біреулер зілтемір көтереді, енді біреулер шойын темірді майыстырып жатады.

Мұны ғылым деп айта аласыз ба?

Биік өкшелі туфлимен жүгіру, қызанақ лақтыру спорт болып санала ма? Жоқ. Сол сияқты ойша есеп шығаруды ғылым деп қарастыруға, барлық қазақтың сол жолға түсіп кетуіне қарсымын. Бұл халықты таңғалдырып, қалтасындағы қаржыны қағып алу үшін жасалып жатқан болуы мүмкін», деді академик бір сұхбатында. Физика-математика ғылымының докторы Кәден Бопаев та ойша санау баланың ойлау қабілетін жақсартпайтынын айтады. «Логика дегеніміз – адамның жаны мен ділінің қосындысы.

Егер балаларымыз жаппай ментальді арифметикаға кететін болса, біз логикадан айырыламыз», дейді ол. Ал Астанадағы мектеп-лицейлердің бірінде сабақ беретін бастауыш сынып мұғалімі Әлия Сапарқызы ментальді арифметикаға баратын балалар есепті тез шығарғанымен, оның жолын түсіндіріп бере алмайтынын айтты.

«Сыныбымда ментальді арифметикаға баратын балалар мәтінді есеп, логикалық сұрақтар болғанда абдырап қалады. Сондықтан мұндай курстарға қарсымын», дейді ол. Ата-аналар не дейді? Бұл пікірлерден соң біз балаларын ментальді арифметикаға берген ата-аналарды іздестіре бастадық.

Байқағанымыздай, олардың көбі балаларына мұндай курстардың еш зияны жоқ деп ойлайтынын айтты. Мысалы, 2 баласын да ментальді арифметикаға берген Эльвира Төлеген мұндай курстардың балаларының сабақ үлгеріміне нақты әсері болмаса да, екеуінің бойында жинақылық пен байқампаздықтың артқанын жеткізді. Ал мектеп психологы Назгүл Ерікқызына хабарласқанымызда, ментальді арифметиканың бала психологиясына әсері туралы арнайы бақылау жүргізіп көрмегенін, бірақ баланың зейініне жақсы әсер ететінін көріп жүргенін айтты.

«Менің де балаларым ментальді арифметикаға барады. Бұл жай ғана қосымша курс. Домбыра сабағына барып жүргендердің барлығы күйші болып кетпейтіні секілді, ментальді арифметика да баладан ғалым жасап шығаруды мақсат етіп отырған жоқ», дейді ол. Астанадағы «Мегаинтеллект» орталығының оқытушысы Ұлжан Асқарқызы ментальді арифметика математиканың бір бөлігі және баланың миын шынықтыру үшін қосымша білім беру бағдарламасы екенін айтты.

«Адам ағзасындағы кез келген бұлшық етті әрдайым шынықтырып отыру керек. Сол секілді миды шынықтырмау ми ауруына, есте сақтау қабілетінің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Бұл ретте ментальді арифметиканың рөлі зор. Ол ойлау қабілетін арттырады және бұл математика емес, арифметика. Біз есептерді кейде тақпақ жаттатып шығартамыз. Жалпы, ментальді арифметика нейронды жүйелердің байланысын нығайтып, есте сақтау қабілетін арттырады.

Әрі оны оқушылардың сабағына кедергі келтіреді деудің еш негізі жоқ деп ойлаймын. Негізінен, ментальді арифметиканы біздің орталық 5-12 жас аралығындағы балаларға үйретеді. Одан бөлек 50-ден асқан адамдарға Альцгеймер ауруының алдын алу шарасы ретінде сабақтар өткізіледі», деді Ұлжан Асқарқызы.

Ментальді арифметикаға баланы неше жастан бастап берген жөн? Жоғарыдағы «Мегаинтеллект» оқушыларды 5 жастан қабылдағанымен, жалпы, бұл бағдарлама 4 жастан асқан балаларға арналғанын жоғарыда айттық. Ал ресейлік математикатердің бірі Надежда Ленивенко ментальді арифметикаға қарсы еместігін, тіпті өз балаларын да бергенін айтып, тек 4 жастан мұндай курстарға беруге түбегейлі қарсы екенін жеткізді. «4 жаста балалар мектепке әлі бармайды.

Яғни, мұғалім көрсеткен әдіс пен оның осы уақыт аралығында үйренгені бір-бірімен сәйкес келмесе, бала үшін соққы болуы мүмкін. Менің ойымша, ментальді арифметикаға баланы 6 жастан бастап берген жөн», дейді ол. Біз осы пікірдің нақтылығына көз жеткізу үшін невропотолог-дәрігер Айжан Жантемірқызына хабарласқан едік.

Ол ментальді арифметикаға қарсы еместігін, бірақ оған 4 жастан бастап балаларды беруді қолдамайтынын айтты. «Ойша есеп шығару мидағы нейрондар байланысына жақсы әсер етеді. Баланың ми өрісі мен ұсақ моториканың тығыз байланысы бар. Бірақ 4 жаста ол толық қалыптаспайды. Кейде ментальді арифметика курсына баратын баланың барлығы арифметикалық тапсырмаларды орындауға қабілетті болмауы мүмкін. Оны да ескеру керек», дейді ол.

Гүлнұр ҚУАНЫШБЕКҚЫЗЫ, «Егемен Қазақстан»
Egemen.kz 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ

СОЗАҚ АУДАНЫ ӘКІМДІГІНІҢ  БІЛІМ БӨЛІМІНІҢ

«ШОЛАҚҚОРҒАН»  ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕБІ

КОММУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ

 САУАТ АШУ  САБАҒЫНДАҒЫ  БІРЛЕСКЕН ЖҰМЫС ӘРЕКЕТТЕРІ

 ХАСЕНОВА ИНДИРА НҰРҒАЛИҚЫЗЫ     БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ

Аннотация

         «Сауат ашу сабағындағы бірлескен жұмыс әрекеттері» тақырыбындағы  бастауыш сынып   мұғалімі  Хасенова Индираның   баяндамасында оқытудың жаңа  технологияларын қолдана отырып,  жеке, жұпта, топта жұмыс істеу  барысында мұғалім мен оқушының ынтымақтастығын қалыптастыру, оқушылардың ойына ерекше құрметпен қарау. Оқушыларды өзін-өзі қадағалай алатын, іс-әрекетін ретімен орындап, өзін - өзі жетілдіретін шығармашыл, ізденімпаз  тұлға қалыптастыру жолдарын жүйелі түсіндіре білген. Алған білім негізін дамыта отырып оқушының шығармашылық деңгейін шыңдап, жетістіктерге жетуіне көмектесе білген.

Жаңа ақпаратты жинақтап салыстырып, жүйелеп, нақты қорытынды жасап, дәлелдей білген.

 Жоспары

І. Кіріспе

ІІ.Негізгі бөлім

а) Бірлескен оқу әрекеттері

ә) Сауат ашу сабағындағы бірлескен жұмыс әрекеттерін жүргізу әдістемесі.

б) Бірлескен жұмыс әрекеті түрлеріннің практикалық мәні.

ІІІ. Қорытынды    

 Кіріспе.
         Қай салада болмасын ондағы жұмыстың нәтижесі сапамен өлшенеді. Сапалы оқыту және өздігінен оқып білім алып алуға баулу негізінде ғана оқушылардан парасатты азамат тәрбиелеп шығаруға болады. Білімнің сапалы болуы тікелей мұғалімге, оның білім дәрежесі мен іздену шеберлігіне байланысты. Сапаны көтерудегі ең өзекті мәселелердің бірі – мұғалімдерді даярлау және кәсіби шыңдау мәселесі болып отыр. Жаңа заман мұғалімі «дайын» білім көзі ғана болмай, оқушылардың танымдық іс - әрекетінің ұйымдастырушысы және үйлестіруші бола білуі, білімнің құндылық ретіндегі сипатына терең мән беруі, нәтижеге бағытталған білім беруде жаңа жолдар мен әдістер табуға дағдыланған маман болуы қажет.

Сауат ашу үдерісін ұйымдастырудың инновациялық тәсілдемелерін білім берудің классикалық негізі ретінде алынған құндылықтық-бағдарлық, іс-әрекеттік, тұлғалық-бағдарлық, коммуникативтік және белсенді іс-әрекеттік тәсілдемелер құрайды. Бұл тәсілдемелер «Сауат ашу» пәнінің түбегейлі жаңа құрылымын құрудың және оқу мақсаттары жүйесі мен білім беру үдерісі нәтижелерінің басымдылығын арттырудың негізгі бағдарлары  болып табылады.

       Сауат ашу үдерісін ұйымдастырудың барлық инновациялық тәсілдемелері оқытуды білім, идеялар және іс-әрекет тәсілдерімен белсенді түрде алмасуды көздейтін оқушының шынайы шығармашылық үдерісіндегі қарым-қатынас моделіне айналдырады.

Белсенді іс-әрекеттік тәсілдеме – нәтижеге жеткізетін ең тиімді тәсілдеме, өйткені адамның жадында бірінші кезекте тек өзінің әрекеттері мен өз қолымен жасағаны ғана қалады. Бұл айтылғандарды қытай ғұламасы Конфуцийдің «Маған айтып берсең – ұмытып қаламын, көрсетсең – есте сақтармын, ал өзіме  жасатсаң – үйренемін» деген тұжырымы нақтылай түседі. Демек  бұл тәсілдемедегі «не білу» емес, «не жасай білу» «Сауат ашу» пәні тапсырмалар жүйесін түзудің негізгі қағидасы  болып табылады.

Бұл тәсілдеме пәндік білімді, әлеуметтік және коммуникативтік дағдыларды ғана емес, сонымен бірге өзінің жеке мүдделері мен болашағын сезінуге, сындарлы шешімдер қабылдауына мүмкіндік беретін тұлғалық қасиеттерді де меңгеруге ықпал етеді.

• лексикалық тақырыптар аясында қазақ тілі фонетикасы, лексикасы, грамматикасы мен пунктуациясы туралы бастапқы түсініктерін және дұрыс жазу дағдыларын қалыптастыру;
• айтылым, тыңдалым, жазылым және оқылым дағдыларын қалыптастыру;
• сөйлеу және қарым-қатынас жасау мәдениеті нормаларын сақтауға дағдыландыру;
• оқушылардың тілін, ойлау, талдау, талқылау, салыстыру қабілеттерін дамыту;
• сөздік қорын байыту және белсендіру, байланыстыра сөйлеу тілін дамыту;
• туған тіліне, тарихына, мәдениетіне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілігін арттыру арқылы рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
• оқушылардың қимыл, әлеуметтік, танымдық, қатысымдық белсенділіктерін дамыту;
• алған тілдік білімі мен дағдыларын жеке қарым-қатынас тәжірибесінде, күнделікті өмірлік жағдаяттарда қолдануға үйрету.

Оқу/оқыту төмендегі жұмыс түрлері арқылы жүзеге асырылады (практикалық  түрде):

• бірлескен жұмыстар (жұптық, топтық, бүкіл сыныппен);
• жеке және бірлескен ізденіс пен зерттеу жұмыстары;
• жағдаяттық және рөлдік ойындар;
• дереккөздермен жұмыс жасау (кітап, интернет, құжаттар, мұражай);
• шығармашылық жұмыстар.

Сауат ашу сабақтарында интербелсенді әдістерді қолдану бастауыш сынып оқушыларының мүмкіндіктерін ашып, қызығушылықтарын арттырады, белсенділіктерін дамытады.

   Интербелсенді әдістер арқылы оқушылар сабақ үстінде еркіндікте болып, бір-бірімен тығыз танымдық, қатысымдық байланысқа түседі және осы арқылы бір-бірін үйретеді. Интербелсенді сөзінің өзі (латынша interaction – интеракция, яғни өзара әсер ету) өзара әсер ету дегенді білдіреді. Бастауыш оқыту үдерісінде  қолданылатын интерактивті әдістер оқушылардың сабақта белсенді іс-әрекеттер жасап, оқу материалын өзара бірлесіп шешуіне мүмкіндік жасайды.

Интербелсенді әдістер арқылы өтілетін  сауат ашу сабақтарында оқушылардың белсенділігін қимыл, әлеуметтік, танымдық, қатысымдық тұрғыдан арттыру көзделеді. Бастауыш сынып оқушыларының қимыл, әлеуметтік, танымдық, қатысымдық белсенділіктерін арттыру жолдарын төмендегіше жүйелеп көрсетуге болады:

             1) Оқушылардың қимыл белсенділігін арттыру жолдары: оқушының түсінбеген жерінен орнынан тұрып, екінші оқушыдан еркін сұрауы; жақсы оқитын оқушының өз тобындағы нашар оқитын оқушыға үйретуі; оқушылардың өз топтарында тапсырма бойынша бір-бірімен сөйлесіп, ақылдасып отыруы; олардың тапсырманы орындап болғаннан кейін өзара тексерісуі.

             2) Оқушылардың әлеуметтік белсенділігін арттыру жолдары: олардың өзара оқушы-оқушы не мұғалім-оқушы, оқушы-мұғалім түрінде бір-біріне сұрақтар беруі; сабақта өзара пікірлесіп отыруы; қарсы топ оқушыларының қиын сұрақтарға жауап беру еркіндігінің болуы.

             3) Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолдары: олардың қарсы топтың пікіріне өзіндік көзқарасын білдіруі; келіспеген жағдайда өзінің көзқарасын дәлелдеуі; өз тобындағы жолдастарының сөзіне қосылатындығы жөнінде өз пікірін білдіруі.

             4) Оқушылардың қатысымдық белсенділігін арттыру жолдары: сабақ барысында оқушылардың бір-бірімен еркін тілдік қатынаста болуы; жауаптарын бірге жоспарлауы; сөйлейтін сөздерін нақты әрі қысқа жеткізуі; айтар ойларын әсерлі бере білуі; сөйлеушінің жаргон, диалект сөздерден таза болуы.

Интербелсенді әдістер қолданылған сабақтарда сыныпты екі немесе үш, төрт ұялы топтарға бөліп, барлығына бірдей бір тапсырма не әр ұялы топқа бөлек-бөлек тапсырма беруге болады.

Оқыту тәжірибесі барысы пікірталасқа негізделген және оқыту үдерісінде қолданылатын дидактикалық ойындар сияқты интербелсенді әдістерді пайдалану тиімді екенін көрсетеді. Соның ішінде дидактикалық ойындар оқушылардың білім алуға деген ынтасын, белсенділігін арттырып, алған білімдерін тәжірибеде дұрыс қолдануына көмектеседі. Ойын барысында оқушылардың бойында жағдаятты (ситуацияны) бағдарлау, яғни жағдайға талдау жасай білу, жағдаят (ситуация) кезінде өзінің атқаратын рөлін сезіну, әңгімеге қатысушы әріптестері арасында байланыс орнату, қарым-қатынас жасауда тілдік ұғымдарды дұрыс пайдалана білу сияқты қабілеттері жетілетіндігі байқалады.

Қорытынды

Қорыта келгенде Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осыған орай мектептегі оқу үдерісінде оқушылардың бірлескен жұмысқа қызығушылықтарын арттыру, дамыту болашақта білімді өз бетінше жинап алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады және пәндерді оқыту барысында көзделетін білімділік, дамытушылық, тәрбиелік міндеттерді жүзеге асыруда оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту және қалыптастыруда сабақта әртүрлі әдіс - тәсілдерді қолданудың тиімділігіне көз жеткізуге болады.

Белгілі педагог К.Ушинский «Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім. Оқуды, ізденуді тоқтатысымен мұғалімдігі де жойылады» дегеніндей, Біз ұстаздар еліміздің болашақ бақыты үшін, аянбай еңбек ету - негізгі парызымыз деп білемін. Әрбір сұрақтың оң шешімін таба білумен қатар, кез келген кедергілерден  сүрінбей өткізу, ұстаз  ұтқырлығы  болмақ. Оқушыға қарапайымнан күрделіге  оқыту білімін шыңдайтынына сенімділік орнату. Тағы бір түсінгенім, оқушыға өзіне-өзі сенімділік орнату арқылы білімді болуды үйрету.

Баяндама тақырыбы:  Психикалық дамуы тежелген балалардың ғылыми-теориялық және коррекциялық жұмыстарының ерекшеліктері.

Мазмұны:

І.  Кіріспе:

• ПДТ мектепке дейінгі балалардың дамуының теориялық негіздері.

ІІ. Негізгі бөлім:

2.1ПДТ балалардың танымдық процестерінің  ерекшеліктері.

2.2ПДТ балаларды Зерттеу жұмыстары:

2.3ПДТ балалардың іс-әрекет ерекшеліктері

2.4ПДТ балалармен коррекциялық жұмыстың принциптері мен міндеттері.

2.5ПДТ балалармен түзете-дамыту жұмыстары

ІІІ. Қорытынды:

І. Кіріспе

1.1  Психикалық дамуы тежелген мектепке депйінгі балалар дамуының теориялық негіздері.

Орта мектептің бағдарламасын игере алмайтын балалар арасында ПДТ балалар жиі кездеседі. Сондықтан да мектепке дейінгі ересек балалар арасында осы категорияға жататын балаларды дер кезінде анықтау және олардың психофизикалық ерекшелігін зерттеу өте маңызды саналады.

Қазіргі кезде ПДТ балалар мәселесі барынша кең зерттелген. Танымал дефектолог Т.А.Власова, В.И.Лубовский, У.В.Уленькова, К.С.Лебединский педагогика ғылымының аталған саласының дамуына үлкен үлес қосты және психикалық дамуы тежелген мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалардың жалпы ерекшеліктерін айқындап берді.

Психикалық дамуы тежелген балалар мәселесін жан-жақты зерттеу ХХ ғасырдың 1960 жылдардан басталған. Осы жылдары енгізілген орта білім беру жүйесіндегі өзгерістер жалпы білім беретін мектептердің бағдарламаларының күрделенуіне алып келді, соның нәтижесінде көптеген балалардың сабақ үлгерімі төмендеді. Тіптен, кейбіреулері бағдарламаны игере алмады, білім сапасы күрт нашарлады. Осы кезеңде шет елдерде  де оқу үлгерімінің сапасы мен білім деңгейін көтеру бағытында ғылыми зерттеулер қалыптаса бастады. АҚШ, Англия, Германия сияқты дамыған мемлекеттерде сабақ үлгерімі төмен, оқуға ынтасы аз балаларды ғылыми психологиялық, педагогикалық тәсілдермен зерттеу арқылы «оқуға қабілеті төмен», «оқытуда қиындықтар кездеседі», «педагогикалық дұрыс тәрбие алмаған», «тәртібі бұзылған», «бейімделмеген», «миында болмашы зақымданулары бар» балалар деген топтар айқындала бастады. Мектеп жасындағы бұл балалардың бәріне тән кемістік – үлгермеушілік. Ал оның басты себебі – кіші мектеп жасында анық байқалатын психикалық әрекеттердің кейбір түрлерінің тежелуі немесе уақытша қалыптаспауы. Бұл ауытқу көбінесе 5-6 жастан 11-12 жас аралығында кездеседі. Оларды ақыл-ойы кемістігінің жеңіл түрлері бар балалардан ажырату үшін, Сухарева Г.С. «Психикалық дамуы тежелген балалар (ПДТБ)»  немесе «Психикалық дамуында кешеуілдеуі бар балалар» деген терминді енгізді. Бұл термин осы уақытқа дейін қолданылады.

ПДТ балаларға арналған мектепке дейінгі ұйымдар ең алғаш рет У.В.Ульенкованың басшылығымен 1973 жылы Нижний Новгород қаласында ашылды.  Мектепке дейінгі ұйымдарға арналған типтік бағдарламалар  1990 жылы ғана (26 қараша 1990 ж. 37-14/2) құжат түрінде шығарылды. Осы типтік бағдарлама негізінде ПДК балаларға арналған мектепке дейінгі ұйымдарға (К.С. Лебединскаяның классификациясымен) қабылдау жүргізіледі. Топтарға ПМПК арқылы  10-12 баладан қабылданады. Балаға қойылатын диагноз бен қорытындыны анықтаудың қиындығы туындаған кезде бала бақылау тобына белгілі бір уақытқа жіберіледі.   Қорытынды комиссияның жұмысы хаттамаға тіркеледі.  Арнайы мекемеге қабылдаудағы ескерілетін жағдайлар ақыл-ой дамуының кешеуілдеуі, энурез, шизофрения, эпилепсия, есту, көру, тірек-қимылдағы ауытқулар байқалса, балалар аталған мекемеге қабылданбайды. 

Психикалық дамуының кешеуілдеуі – бұл психологиялық-педагогикалық ұғым. Көптеген авторлардың айтуынша, ол психикалық немесе психомоторлық функциялардың жеткілікті дамымауын және қандай да бір жағымсыз факторлардың әсерінен болатын ми жүйелерінің баяу жетілуін көрсетеді. Қазіргі мәліметтер бойынша, балалар популяциясында түрлі генезді психикалық дамуының тежелуі бар балалар саны 10-15% құрайды.

Психикалық даму тежелуі -  әртүрлі себептер нәтижесінде пайда болуы мүмкін: соматикалық ауру, орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануы нәтижесінде болады. Бұл ұғым психолого-педагогикалық түсінік болып табылады. Психикалық дамуы тежелген балаларды педагогикалық шектен шыққан балалардан ажырата білу керек, өйткені  екі жағдайда да  оқудың төмен деңгейі әртүрлі болып келеді. Психикалық дамудың тежелуі мидың органикалық зақымдануының (туғаннан бергі немесе кейін қалыптасқан жатырішілік, туу кезіндегі, сондай-ақ  өмірдің алғашқы кезеңдерінде) солғын көрінісіне байланысты пайда болады. Психикалық даму тежелуінің олигофрениядан яғни ақыл-ой кемістігінен айырмашылығы, патогендік факторлар балалар дамуы қарқынының бұзылуына әкеп соғады, бұл  ауру белгілерінің  қайтымдылығымен дәлелденеді. Бұл жерде  ауру белгілерінің толық қайтымдылығы түзету және емдік жұмыстары жүргізілгеннен кейін жүзеге асуы мүмкін.

ПДТ балаларды топтастыру мәсілесімен айналысқан ғалымдардың ішінен ең танымалдардың бірі - К.С.Лебединская, оның ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ПДТ-нің этиопатогенетикалық жүйесі ұсынылды. Психикалық дамуының тежелудің негізгі клиникалық типтері этиопатогенетикалық принциптер бойынша былай жіктеледі:

1) Конституционалды текті психикалық даму тежелуі тұқымқуалаушылық, яғни физиологиялық және психологиялық жағынан адам ағзасының даму сатысының баяу жүруі. Балалардың эмоционалды-еріс өрісі жасына сәйкес келмейді. Бұндай балалар ойынға құмарлық басым болады.

2) Соматогенді текті психикалық даму тежелуі себептеріне әртүрлі текті соматикалық жетіспеушілік жатады, сонымен бірге тұрақты астения, я болмаса түрлі жұқпалы аурулармен ауыру салдары. Мұндай балалар қорқақ, өзіне өзі сенімсіз, кез келген келеңсіз жағдай жүйесіне тез әсер ететіндіктен аурушаң, ашуланғыш, жылауық болып келеді.  

3) Психогенді текті психикалық даму тежелуі тәрбиенің қолайсыз жағдайларымен байланысты болады, бұл бала тұлғасының патологиялық дамуына әкеп соғады. Отбасында шектен тыс қаталдыққа, қысымшылыққа, дөрекілікке тап болып, таяқ жеп өскен бала жасқаншақ келеді. Психологиялық басты ерекшелігі маңайындағылармен қарым-қатынас барысында кез келген әрекетті теріс қабылдап, қорғануға бейім тұрады. өзінше қорғана жүріп, қарсылығын ашу шақыру, қырсығу, ызалану арқылы білдіреді. Мұндай балалар құрбы-құрдастарымен тіл табысып түсінісе алмай қатты қиналады.

4) Церебралды-органикалық типті психикалық даму тежелуіне баланың эмоционалды реңк өрісі және танымдық іс-әрекеті бұзылады. Тежелудің бұл түрі баланың құрсақта жатып даму кезеңінен бастау алуы мүмкін. Бұл кемшіліктер әйелдің жүктілік кезінде өз денсаулығын қадағаламауының, ағзасы арқылы сәбиінің бойына баратын дәрумендерді қажетті мөлшерде қабылдамауынан өз жұмысына жауапкершілікпен қарамауының салдарынан орын алатыны анық.     

Қазіргі таңда Елімізде психологиялық-педагогикалық және арнайы әдебиеттерде психикалық дамуындағы кешеуілдеуі бар балалардың психофизиологиялық даму ерекшеліктерін зерттеу мәселелерін кеңінен қарастыруда  Г.Е. Намазбаева, Л.О Сарсенбаева, М.Ш.Адилова ерекше айтып өткен жөн.

ІІ. Негізгі бөлім.

2.1. ПДТ балалардың танымдық процестерінің  ерекшеліктері.

Психикалық дамуы тежелген балалардың психологиялық ерекшеліктерін қарастырған У.В.Ульенкова. Ол мұндай балалардың жас шамасына байланысты мүмкіндіктері орындалмай қалатынын айтады. Барлық негізгі психикалық жаңа түзілімдері кешігумен қалыптасады және сапа жағынан ерекшеленеді.

Психикалық дамуының тежелген балаларға зейін алаңдығы тән, олар ұзақ уақыт бойы назар ұстап тұруға және оны бір әрекеттен екіншісіне көшуде тез ауыстыруға  қиналады. Олар үшiн жоғары алаңдатушылық тән, әсіресе, сөздiк қоздырғышқа. Іс-әрекеттің мақсаттылығы жеткiлiксiз, балалар импульстi қимылдайды, оңай алаңдап, тез шаршап қалады. Селқостықтың көріністерін де байқауға болады, мұндай жағдайда бала бiр тапсырмадан басқасына зорға ауысады. Сонымен бiрге оларда іс-әрекетті және мінез-құлықты ерік түрде  бағыттау  қабiлеттiлiгi жеткiлiксiз қалыптасқан, бұл оқу тапсырмаларын орындауды қиындатады. 

ПДТ балалардың есте сақтау ерекшеліктері зейін мен қабылдаудың  бұзылуына байланысты. Ерікті және еріксіз естің дамуында бірқатар кемшіліктер байқалады. ПДТ балалар көрнекі материалдарды есінде жақсы сақтайды.

В.Л. Подобедтің айтуынша, ПДТ балаларға есте сақтау көлемінің төмендігі және есте сақтаудың тұрақсыздығы тән. Есте сақталынған информацияның тез жойылуы және дұрыс сақталмауы байқалады. Елеулі өзгерістерге баланың вербалдық есте сақтауы ұшырайды. Оның бұзылу деңгейі психикалық дамуының тежелу түріне байланысты. 

ПДТ балалардың сенсорлы дамуы да сапалы өзiндiк ерекшелiкпен сипатталады. Балаларда  көру мен есту қабілеттері сақталған, бірақ  қабылдау процесінің ауытқушылығы байқалады: оның екпiнi баяу, көлемі аз және анықтығы жеткіліксіз. Л.И. Переслени жүргізілген  зерттеулердің нәтижелері бойынша, ПДТ балалардың уақыт бiрлiгiне қабылдайтын мәліметтердің көлемі аздау, яғни персептивті операциялардың орындау жылдамдылығы төмен. Заттардың қасиеттері мен сапаларын зерттеуге  бағытталған әрекеттері қиындатылған. Көрнекі-практикалық тапсырмаларды шешуде балалар алдын ала байқап, өлшеу жасап көруді көп талап етеді, затты толық жан-жақты  зерттеуге қиналады.

Психикалық дамуының тежелуі және ақыл-есі төмендікті ажырату кестесі:

2.2. ПДТ балаларды Зерттеу жұмыстары:

Мектеп жасына дейінгі ПДТ балалардың өзіндік бақылау әрекеттерінің қалыптасуын, қалыпты дамудағы балалармен салыстыра зерттеп қарастыру негізінде төмендегі нәтижелерге қол жеткізілді.

1. У.В.Ульенкованың «Тест тапсырмалары». Тест барысы: тест тапсырмаларының моделі ретінде топпен бірге орындалатын графикалық диктант беріледі. Балалар 15 минут ішінде, жай қарындашпен дәптер парағының бір жолына, таяқшалар мен сызықшалар салып шығады. Тапсырманы орындау барысында, келесі тәртіп сақталуы керек:

• таяқшалар мен сызықшаларды, берілген үлгі бойынша белгілі бір ретпен жазу;
• қызыл жиектен шығармай жазу;
• белгілерді бір жолдан екінші жолға, дұрыс ретпен көшіру;
• жолдардың бәріне бірдей емес, жол аралатып жазу;

Бғалау критерийлері ретінде, өзіндік бақылау әрекеттері қалыптасуының келесі белгілері пайдаланылады:

• тапсырманы толық қабылдау деңгейі (толық, жартылай, мүлде қабылдамайды)
• тапсырманы соңына дейін толық сақтау деңгейі (барлық компоненттерін, жартылай, толық жоғалту);
• тапсырманы орындау барысындағы өзіндік бақылау сапасы (қателерін байқайды, түзетеді, түзетпейді);
• іс-әрекет нәтижесін бағалау барысындағы, өзіндік бақылау сапасы (өз жұмыстарын тексеругетырысады және мұқият тексереді, үстірт шолумен шектеледі, мүлде тексермейді).

2. ПДТ балалардың моторлы саласын зерттеуде Н.И.Озерцкийдің әдістемесі кең таралған. Ол М.О.Гуревичпен бірігіп жазған монографиясында /1930/ шәкіл аяқталған түрде тұжырымдалған және 4 жас пен 16 жас аралығындағы балалардың психомоторикасын зерттеуге арналған. Шәкіл сәйкесінше тесттің 13 жас ерекшелік қатарға бөлінген, олардың әрқайсысы психомоториканың әртүрлі компоненттерін: қол және дененің статикалық және динамикалық үйлесімділігін, қимылдардың жылдамдығын, бір мезгілдігін, айқындылығын зерттеуге мүмкіндік беретін 6 тесттен тұрады. Толық шәкіл күрделілігі мен құрылымы әртүрлі 78 тесттен тұрады.

Н.И.Озерцкийдің әдістемесін жекелеген шет ел зерттеушілері ұлттық денсаулық сақтау, білім беру және т.б. жүйелерінің ерекшеліктеріне сәйкес  бірнеше рет жаңартты. Қазіргі кезде шет елде америкалық В.Слоуэн мен неміс ғалымы Г.Гельництің модификациясы кеңінен таралған.

1955 жылы В.Слоуэн шәкілдің екінші редакциясын жасап, оны қалай пайдалану керектігі туралы нұсқаулық берді. Толық аяқталған нұсқа мынадай болды: «Н.И.Озерцкийдің қайта қаралған және жаңадан стандартталған, нұсқаулары жеңілдетілген және нәтижені бағалау әдістері жақсартылған тесттері».

І. Ауыз қуыс праксисі;

ІІ. Қол саусақтары мен білек  моторикасы;

ІІІ. Жалпы моторика.

2.3. ПДТ балалардың іс-әрекет ерекшеліктері

ПДТ баланың мектепке дейінгі жасында, яғни алғашқы 7 жылында, ересек адамдармен қарым-қатынас жасау түрлерінде, қажетті адамдардың қандай да бір даму кезеңіндегі тәжірибе жинақтауын қамтамасыз ететін, тұтас әрекеттер түрлерінде тежелу болады.

Бұл балалардың жетекші әрекеттерінің алмасуында тежелу байқалады. Бұл тежелу әсіресе, мектепке дейінгі жаста сюжеттік-рөлдік ойындар жетекші әрекет болып саналатын кезеңде, анық көрініс береді. Тежелу қаншалықты айқын болса, соншалықты ойынның барлық компоненттері зақымданады. Церебральді-органикалық генезде, психикалық дамуы тежелуінде жан-жақты ашылған, сюжеттік-рөлдік ойындар арнаулы үйретусіз қалыптаспайды. Балалар өздігінен рөлдерді бөлісе алмайды, ойын ережелерін сақтамайды.

Психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері  3 жасқа дейінгі уақытта байқалады. Олардың бойында байқалатын кемшіліктердің түрлері мыналар:

- кеңістікті бағдарлау қабілетінің төмендігі;

- ересектермен қарым-қатынасқа түсудегі эмоцияның әлсіздігі;

- сөйлеу тіліне дейінгі кезеңдердің кешеуілдеуі (уілдеу, былдырлау);

- моторика мен көру координациясының баяу дамуы.

2.4. ПДТ балалармен коррекциялық жұмыстың принциптері мен міндеттері.

Психикалық дамуы тежелген балаларды оқыту мен тәрбиелеудің коррекциялық бағыттары  арнаулы білім беру мекемелеріндегі диагностикалық, тәрбиелілік, коррекциялық-дамытушылық, сауықтыру және білім беру  міндеттері арқылы жүзеге асады.

Диагностикалық міндеттер балаға медициналық-психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізу мен жеке даму бағдарламасын құруда жетекші қызмет атқарады.

Тәрбиелілік міндеттер баланың әллеуметтенуін, ата-анасы мен қарым-қатынасын құру арқылы адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуді қамтиды.

Коррекциялық міндеттер бала психикасы мен әрекетін компенсациялау, кемшіліктерді түзету, танымдық қабілеттерді дамытады.

Сауықтыру бағытындағы жұмыстар бала денсаулығын жақсарту, емдеу, профилактикалау жұмыстары орындалады.

Білім берушілік міндеттер бала әрекетінің барлық түрлерін дамыту, мектепке оқуға дайындау, жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып оқыту мен тәрбиелеу арқылы шешіледі. 

         Күн сайынғы жүргізілетін сабақтарда сүйенетін принциптерге талдау жүргізе отырып, біз,  мынадай принциптерге сүйендік:

Жүйелілік және бірізділік принципі.

Бұл принцип келесі ғылыми тұжырымдарды негізге алады: қоршаған орта болмысының айқын бедерлері мида нақты бейнеленсе ғана, оқушы шынайы білім топтай алады; ғылыми білімдер жүйесін қалыптастырудың басты тәсілі - белгілі жолмен ұйымдастырылған оқу; ғылыми білімдер жүйесінің бірізділігі оқу материалының ішкі қисынымен және оқушылардың танымдық мүмкіндіктерімен байланысты; жеке элементтерден тұратын оқу үдерісінің тиімді әрі жоғары нәтижеге жетуі ол үдерісте орынсыз үзілістердің, ескерілмей қалған қажетті сәттердің болмауына және бірізділіктің қандай да себептермен бұзылмауына тәуелді. Егер дағдылар тиісті жаттығулармен жүйелі бекімесе, олар көп ұзамай жойылады; егер оқушылар қисынды ойлауға үйретілмесе, олар өздерінің ойлау іс-әрекетінде үлкен қиыншылықтарға кезігеді; егер оқу ісінде жүйелілік және бірізділік сақталмаса, оқушылардың даму үдерісі бәсеңдейді.

Жас ерекшеліктерін ескеру принципі.

Жас ерекшеліктерін ескеру  іргелі педагогикалық принциптердің бірі. Оны арқау ете отырып, мұғалімдер оқу жүктемесін ретке келтіреді, әрқилы еңбек түрлерінің көлеміне негіздеме береді, даму үшін қолайлы күн тәртібін, еңбекпен айналысу және демалу уақыттарын  белгілейді. Жас ерекшеліктері оқу пәндерінің және әр пәндегі оқу материалдарының іріктелуімен оқу бағдарламасында жайғасуына орай мәселелерді дұрыс шешуге міндеттейді. Оқу -  тәрбие қызметінің формалары мен әдістерін таңдауда осы принципке тәуелді.

Жеке ерекшеліктерін ескеру принципі.

Балалардың даралық ерекшеліктерін ескеру - өте маңызды, тартымды және қажетті болып келеді. Әр балада оны басқалардан ерекшелейтін даралық болады. Мұндай даралық оқушылардың түйсігінде, қабылдауында, ойлауында, есінде, қиялында, қызығуларында, икемділігінде, қабілеттерінде, темпераментінде, мінезінде көрінеді. Даралық ерекшеліктер тұлға дамуына ықпал жасайды. Бұл принцип әр баланы өзінің қабілетіне сай оқытуды көздейді.

2.5. ПДТ балалармен түзете-дамыту жұмыстары

        Күнделікті түзете-дамыту сабақтарында анималотерапияны негізге ала отырып, ПДТ балалардың сенсорлық және психомоторикалық дағдыларын қалыптастыру.

        Анималотерапия тарихы сонау ерте замандардан бастау алады. Анималотерапия жайлы заманауи түсініктің негізі жануарлардан бірдеңе шығатыны туралы мұрагерлікке берілетін тәжірбиеде жатыр. Зоопсихология анималотерапияның адам психологиясын зерттеудегі заңдылықтарындағы психологиялық әдістердің бірі болып табылады.

        Анималотерапия әдісінің міндеті-ересектермен балалардың тұлғалық және мінез құлқындағы қосымша мүмкіндіктерін ашу, әлеуметтік бейімделуді байытудағы бақылау арқылы, осындай механизмдерді оқыту мен жаттығу арқылы, айналамен ортадағы тепе-теңдікте әрекетте болу жануарлармен максималды түрде өмір заңдылықтарына бейімделуде жатыр.

         Басқа әдістер секілді анималотерапияныңда өзіндік кең тараған жануарлар бейнесі секілді құралдары бар. Олар: бейнелер, суреттер, ертегі кейіпкерлері, ойыншықтар мен қауіпсіз қатынасқа түсуге болатын тірі жануарлар. Анималотерапияда аттар, қояндар, мысықтар, иттер, торайлар және атжалман секілді «әлеуметтік» деп аталатын жануарларға басымдық беріледі. Үй жағдайында жануарлармен қарым-қатынас жасаудың сезінбеу немесе мақсатты бағыттаумен түсінудегі терапиялық мақсаты табиғи анималотерапия деп аталады. Коррекциялық танымдық әрекеттерді, сезімдік-тұлғалықтағы проблемалары түзету үшін  жануарларды және олардың бейнелерін  мақсатты бағыттауға арналған, арнайы дайындалған программа арқылы пайдалану процессі –бағытталған анималотерапия деп аталады.

        Анималотерапияның маңыздылығы оның таңбалы қылықтарының тәжірбиесін кеңейтуге болатындығы болып табылады. Балалардың жануарлармен байланысқа түсуі олардың аяушылық және бірге қайғыру, айналаның жағдайын түсіну сияқты т.б. эмпатиялық қасиеттері арқылы табысты қарым-қатынас жасауға үйренеді.

Тіпті қарапайым тірі жануарларға сырттай қараудың өзі пайдалы, олар босаңсытады, тыныштық орнатады тіпті көптеген эстетикалық күйзеліске түсіреді. Жануарларды жүріс-тұрыс, іс-әрекеттерін бақылау қуану, қайырымдылық, мұңаю, ренжу секілді сезімнің көптүрлігін кеңейтеді. Тіпті өштіктің өзі түсінікті болады. Сонымен қатар жануарларды бақылау балалардың интеллектуалдық мүмкіндерінің дамуын арттырады деп айтылады.

Көпғасырлық тәжірбиенің өзі тірі үй жануарларының өзімен ғана емес олардың бейнелері арқылы яғни, ойыншық бейнелері, суреттері және олар туралы әңгімелер арқылы емделуге болады деген теорияны қолдайды.

ПДТ балалардың зейін көлемін және шоғырлануын, саусақ ұштарының жұмыс жасаудағы ептілігін дамыту. ПДТ балаларда бақылампаздықты дамытуға арналған  ойын түрлері:

Автор:  Жанна Ибраимова

«Кімнің үйі?» ойыны:

Мақсаты: бақылампаздықты дамытады.

Керекті құрал-жабдықтар: адамдар мен үйлер салынған суреттер.

Сипаттама: Балаға қағаздың жан-жағына салынған адамдар мен үйлердің суреттері ұсынылады. Суретке мұқият қарап, үйдің қожайыны, яғни иесі кім екені табулары қажет.

Нұсқау: «Суретке мұқият қара. Онда ауыл бейнеленген. әр үйдің иесін тап. Өз таңдауыңды түсіндіріп бер».

«Моншақтарды тізбектеу» ойыны:

Мақсаты: зейіннің көлемін және шоғырлануын, саусақ ұштарының жұмыс жасаудағы ептілігін дамыту.

Керекті құрал жабдықтар: моншақтар, тізбектелген моншақтар, тапсырманы күрделірек ету үшін – ірі моншақтар.

Сипаттама: балаларға үлгі бойынша моншақ өткізу ұсынылады.

Нұсқау: «Суреттегі моншаққа қара. Мен саған моншақ пен жіп беремін. Суретте қалай көрінеді, дәл сондай етіп жіпке тізіп шығуың керек».

Ескерту: балаларға ірі моншақтармен жұмыс жасау қиынға соғады. Бірақ ірі моншақтарды қолдана отырып, ойынды күрделендіруге болады. Бұл балалардың моторикасын дамытуға мүмкіндік береді.

«Аралас орман» ойыны:

Мақсаты: бақылампаздықты дамытады, зейіннің бөлінуін қалыптастырады.

Керекті құрал-жабдықтар: ағаштардың жасырынған бейнесі салынған суреттер.

Сипаттама: балаларға ағаштардың жасырынған бейнесі салынған суреттер ұсынылады, олардың арасынан терек, қайың, шыршаны іздеп тауып беру керек.

Нұсқау: мына суреттерде ағаштардын бейнелері жасырынған. Шырша, терек, қайыңды тауып бер! Қалай тез табуға болады?

Психикалық дамуы тежелген балалардың сенсорлық процестері мен сауаттылығын арттыруға арналған әдіс-тәсілдер.

Автор: Пірназарова А.

         «Үстінде», «астында», «жанында», «оң жағында», «сол жағында» түсініктерін қалыптастыру, сол сияқты заттарды салыстыра білуге үйрету: «үлкен-кіші», «жуан-жіңішке» т.б.

Балада заттардың орыналасу ретін үйрету, грамматикалық жүйені қалыптастыруға арналған әдіс-тәсілдер:

 Тапсырма барысы:  Балаға тапсырмалар беріп, орындату:

1. Кітапты столдың үстіне, астына, жанына, тартпасына қой.
2. Аюдың оң, сол, артына, алдына қоянды орналастыр
3. «Дүкен көрмесі» ойыны:

Мақсаты: бақылампаздықты және зейіннің көлемін дамытады.

Керекті құрал-жабдықтар: дүкен көрмесі (витрина) бейнеленген суреттер

Нұсқау: «Мына суретте дүкен көрмесі бейнеленген, онда кәмпиттер қойылған. Олар түрлі көлемдегі жылтыр қорапшаға салынған. Педагог балаға айтады: «Кез келген қорапшаны таңдауыңа болады». Ал баласы кәмпиті көп қорапшаны алғысы келеді. Бала кәмпиті көп қорапшаны табуға көмектесуіміз керек». (Қораптарды ашпай ак салмағы бойынша көп кәмпиті бар қорапшаны табу керек).

Қарапайым математика. 1 ден – 10 ға дейінгі сандарды қосып, азайтуды үйрету.

1. Алғашқы қадам, баланың 10 саусақтары бойынша санатып үйрету.
2. 1ден 10 ға дейін тура және кері санатып үйрету
3. балада қосса көбейеді, алса азаяды түсінігін қалыптастыру. 1ден – 10ға дейнгі сандар арасында карапайым есептер арқылы алу-қосу есептерін дидактикалық материалдар арқылы үйрету.
4. Есеп: Сырғанақта 8 бала ойнап жатыр еді, 3 бала үйлеріне кетті. Сырғанақты неше бала қалды? (көрнекіліктерді міндетті түрде пайдалану).

ПДТ балаларда ұсақ моторикасын дамытудың әдіс-тәсілдері.

Саусақтармен жұмыс балаларды қуантуға, сонымен қатар, сөйлеуі мен ұсақ моторикасын дамытуға мүмкіндік береді. Осындай әдіс-тәсілдердің нәтижесінде бала әртүрлі сенсорлық әсер алады, сондай-ақ мида шоғырлану қабілеті мен зейінділік дамиды. Мұндай әдіс-тәсілдер балалармен, ересектермен мейірімді өзара қарым-қатынасты қалыптастырады.

Қолдың ұсақ моторикасын дамыту бойынша жаттығулардың барлық кешенін шартты түрде 2 құрылымға бөлуге болады:

1. Саусақтарға гимнастика. Саусақтарға арналған жаттығулар – бұл саусақтардың көмегі арқылы қандай да бір ұйқастырылған тарихты, тақпақтарды, ертегілерді сахналау. Саусақтармен ойнау барысында балалардың ересектердің қозғалысын қайталай отырып, қолдарының моторикасын белсендіреді. Соның нәтижесінде өз қозғалыстарын басқара білу іскерлігін дағдыландырып, іс-әрекеттің бір түріне зейінін шоғырландырады.
2. Әртүрлі заттарды пайдалану арқылы қолдың білезіктері мен саусақтарына арналған жаттығулар ұсынылады:

• пирамида, мозаика, матрешка құрастыру
• тоқымаға шеңбер өткізу
• қағазға түйме, жіп, замок әртүрлі ұзындықта жапсыру жұмысы
• тиындарды іріктеу
• жарманы жинау
• сіріңкемен жұмыс
• қағазбен жұмыс
• жапсыру (балшықтан, пластилиннен, қамырдан)
• арнайы шеңберге, бәтеңкеге бау байлау
• жуан жіппен түйіншек жасау
• құммен, сумен ойнау
• өзінің саусағына жұқа сымды орау (жүзік немесе орам жасалады)
• конструктор, кубиктер құрастыру
• ауада сурет салу
• әртүрлі материалдармен сурет салу (қарындаш, қалам, бор, көмір т.б.)
• қолөнер.

ІІІ. Қорытынды:

Түзете – дамыту сабақтарынан кейінгі психикалық дамуы тежелген балалардың  қорытынды нәтижесі:

• Сәйкестендіру, бейнелеу, түсіндіру, құрастыру т.б. әдіс-тәсілдері арқылы ойлау, есте сақтау, зейін, қиял және қабылдау процестері қалыптасуда;
• Қарындаштың көсегі арқылы жасалатын жаттығулар арқылы ұсақ моторикасы мен графомоторлы дағдылары дамыды;
• “Аз – көп”, “үлкен – кіші” мөлшер ұғымы қалыптасты;
• Қарапайым математикалық ұғымдар қалыптасу барысында балалардың жас ерекшелігі бойынша 1-ден 5-ке дейін және 1-ден 10-ға дейін санап үйренді. Сол сандар аралығында “қосы, азайту” ұғымдарын меңгеруде;
• Бала белгілі ортаға бейімделіп, педагогпен еркін қарым-қатынасқа түсу әрекеті дамыды, бірақ әліде белгіленбеген ортада  еркін қарым-қатынасқа бірден түсіп кетуі қиын.
• Геометриялық  пішіндер ұғымы сәйкестендіру, жапсыру, қию, бояу, аттарын атау тәсілдері бойынша толық түсінік қалыптасты;
• Анималотерапиясы арқылы баланың сабаққа деген қызығушылығы оянды.

 Тақырыпты қортындылай келе, психикалық дамуы тежелген мектепке дейінгі жастағы балалармен бірізділікпен ұйымдастырылған түзете-дамыту сабақтарында анималотерапияны қолдана отырып, баланың білім деңгейіне (қарапайым математикалық ұғымдарға, геометриялық түсініктерге, сенсорлық эталондарына, қоршаған ортамен таныстығына, бейнелеу өнеріне т.б.) тікелей әсер ету арқылы бірінші сынып бағдарламасын игеріп кете алатын бала дайындауға болады.

 «ҮШ ТІЛ – ҮШ МӘДЕНИЕТ»  МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҮШ ТІЛДІ ТӘРБИЕ БЕРУ

Байжұманова Меруерт Ерғазықызы

Шахтинск қаласы, «Снегурочка» сәбилер-балабақшасы КМҚК

 қазақ тілі мұғалімі

Үш тілде жетік сөйлесу – заман талабы. Қазақстан Республикасы Президенттігінің «Тілдердің үштұғырлығы» бағдарламасындағы ең басты мақсат – қазақ тілінде қысым жасау емес, керісінше оның бәсекеге қабілетті орыс және ағылшын тілдері дәрежесіне дейін көтеру болып табылады. Сол себептен халық арасында орыс тілін білуді жоғалтпауымыз қажет, ал, ағылшын тілін –болашаққа бағытталған даму жолы деп қабылдауымыз қажет. Себебі ағылшын тілі –әлем мойындаған халықаралық қатынас тілі болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Нaзaрбaeв білім жәнe ғылым caлacы қызмeткepлepiнің III cъeзіндe cөйлeгeн cөзiндe: «Aғылшын тiлiнiң қaжeттiлiгi әлeмгe тән қaжеттiлiк, бүгiнгi күн тaлaбы. Aл оpыc тiлiн жaқcы бiлу – бiздiң бaйлығымыз» дece, 2007 жылғы «Жaңa әлeмдeгi жaңa Қaзaқcтaн» aтты Жoлдayындa: «Қaзaқcтaн бүкiл әлeмдe хaлқы үш тiлдi пaйдaлaнaтын жoғaры бiлiмдieл рeтiндe тaнылуғa тиic. Бұлap: қaзaқ тiлi-мeмлeкеттiк тiл, opыс тiлi-ұлтapaлық қaтынac тiлi жәнeaғылшын тiлi-жaһaндық экoнoмикaғaoйдaғыдaй кipiгy тiлi» дeгeн бoлaтын.[1. 2 бет].

Үштілділік–ұлттық және рухани бірліктің ерекшеліктерімен айқындалған. Үш тілді білу Қазақстандық әр азаматының мектепке дейінгі жастан бастап үйренетін міндеті мен борышы, қоғамдық өмірге белсене қатысуы мен  бәсекеге қабілеттілігін айқындайтын ынталылық көрсеткіші. [ 2. 4бет]. Қоғамда әр баланың бойында патриотизм меназаматтылықты тәрбиелеудің маңызды факторы сол мемлекеттің тіліне деген аса құрмет  болып табылады. Ғылымда бала тілді үйренуді қаншалықты ерте бастаса, соғұрлым тез меңгеретіндігі айқын көрсетілген. Қазіргі қоғамның негізгі мақсаты – тіл үйренушітұлғаларына ойлау қабілеттерін біртіндеп үш тілділендіру, сөйлеуге үйрету және тіл мәдениетін мақтауға тәрбиелеу.

Біздің балабақшада да осы саясат жүргізіліп отыр. Осы бағыт бойынша «Үш тіл-үш мәдениет» әлеуметтікжоба жұмыс жасайды. Жобаның мақсаты: туған тілдің базалық құндылығын меңгерген, мемлекеттік және басқа тілдердегі әлеуметтік қарым қатынасқа дайын мектепке дейінгі жастағы балалардың көптілді тұлғасын қалыптастыру.

• Жобаның жұмысы барысындағы басты міндеттер: Балалар мен олардың ата-аналарының және педагогтардың тілдік құзіреттіліктерін көтеруге арналған мектепке дейінгі оқыту мен тәрбие сапасын басқару Моделін жобалау.
• Критериалды-диагностикалық материал құру.
• Тіл үйренуге деген қызығушылықты арттыру мен коммуникативті дағдыларды дамыту бойынша нормативтік-құқықтық және әдістғмғлік базаны пысықтау.
• Балалар мен олардың ата-аналарының және педагогтардың тілдік құзіреттіліктерін көтеруге арналған мектепке дейінгі оқыту мен тәрбие сапасын басқару Моделімен таныстыру.

Жобаның гепотизасы: Егер тілдерді үйренуге қызығулықтарын дамыту мен қолдау нормативтік-әдістемелік база құрылып, қолдау жасалса және әдістемелік ресурстармен қамтамасыз етілсе, бұл балалардың мектепке психологиялық дайындығы, мектепке дейінгі жастағы балалардың коммуникативті, танымдық, әлеументтік білікті қалыптастыруға мүмкіндік береді.

            Жоба жұмысы үшбағытта жұргізіледі: балалармен, қызметкерлермен, ата-аналармен жұмыс.

Балалармен жұмыс кезінде балаларға арналған ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін жоба тәсілінде ұйымдастылады. Өткізілетін тақырыпқа орай оқытудың техникалық құралдарын қолдану арқылы көптеген ойындар құрастырылады. Ойын – балаларға қарым-қатынас жасаудың әдіс-тәсілдерін және заттармен іс-әрекет жасауды үйрететін, баланы тәрбиелеу мақсатында қолданылатын балалар әрекетінің бір түрі. Бала ойын ойнаған кезінде, өзіне кішігірім ұжымдық орта қалыптастырады. Мысалы: бала ешуақытта жалғыз ойнамайды, қасындағы құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-бірімен өзара қарым-қатынасқа түседі, тілдері дамиды. Ал мұның өзі оның тілінің дамуына әсер ететін маңызды фактор екені түсінікті. [3. 2бет]

Үйретілетін тілді түсінуі тіл үйретушінің  кең тараған  сөздер мен сөз тіркестерін күнделікті сабақтарында қаншалықты жиі қолдануына байланыстыболып табылады. Мысалы: «Сенің атың кім?», «Мынау не?»,«Тұр», «Отыр»,  «Жақсы», «Рахмет», сөздерін балалар күнделікті үш тілде естіп отырса, есінде жылдам сақталады.

Балық адамдармен сәлемдесуі, қоштаса білуі, аты- жөнін, заттарды атай білуі тіл үйрену сабақтарындағы балалардың алдына  қойылатын басты талап болуы қажет. Сабақта үйренген сөздер мен сөз тіркестерін күнделікті өмірде қолдана білулері қажет. Балаларға тілді түсіну үшін ым-ишиара арқылы түсіндірген тиімді болып саналады. Себебі, олар құр сөзден гөрі символды, қимылды, штрихтарды тез қабылдайды. Сонымен бірге олардың нені білдіретіндерін де тез жаттап алады. Мысалға мәтін құру кезінде мнемо кестелерді қолданған өте тиімді. Мысалы күз туралы мәтін құру керек болса, біздің мнемокесте құруға қажетті картинкалар: күз, жаңбыр, сарғайған жапырақ, жел, құстар,  жеміс-көкөністер. Осы сөздер бойынша мәтін құрастырып көрейік: Күз келді. Жаңбыр жауады. Жапырақтар сарғайып түседі. Жел соғады. Құстар ұшып кетеді. Жеміс-көкөніс піседі.

Тіл үйрету сабақтарында алған білімдері сабақтан тыс уақыттарды күн тәртібі, жағдаяттық қойылымдарда қолданылып, нығайтылып отырылады. Мысалы балалар жуыну бөлмесінде өз қимыләрекеттерін қазақша айтып отырады. Кранды ашамын. Сабынды аламын. Қолымды жуамын. Кранды жабамын.сүлгіні аламын. Қолымды сүртемін.  Немесе серуенге киінген жағдайда қандай киім кигенін айтып беріпотырады. Мен кеудеше кидім.шалбар кидім. Қолғап кидім т.б.

Сонымен қатар, аптасына екі рет балаларға арналған үйірме сабақтары да жүргізіледі. Бұл балалардың бос уақытында тіл үйрену жұмыстарымен айналысып, тілге деген қызығушылықтарын арттыруға бірден бір сабептігін тигізеді. Осы бағдарлама аясында «Үш тіл-үш мәдениет» тақырыбында оқу құралы құрастырылып шығарылды. Үйірме сабақтарына қатысқан балаларға арналған үй тапсырмалары беріліп отырылады. Ол балалардың үйде де тілді үйренуін тоқтатпай ата-аналармен біргеқайталап, нығайтылып отырылады.  

Балалар білімдері жылына үш мәрте диагностикалық сараптамадан өткізіліп отырады. Осындай қарқынды жұмыстардың арқасында соңғы үш жылдағы көрсеткіш едәуір жоғарылады.

Балаларды тілдерді игеру кезінде қоршаған адамдардың да оқытылатын тілдерді білген жөн. Сол себептен мекеме қызметкерлеріне арналған мемлекеттік тілді үйрену сағаттары ұйымдастырылған. Әр аптаның сейсенбі мен бейсенбі күндері мекеме қызметкерлері екі топқа бөлініп (бастаушы, жалғастырушы) сабақ өтеді. Сабақтарға қойылатын басты мақсат: тіл үйренушілердің тілдік дағдыларын дамыту, олардың грамматикалық, фонетикалық және лексикалық сөздік құрамына басты назар аудару. Сабақта алған білімдерін күнделікті өмірде қолдана білуге дағдыландыру. Тәрбиешілерге көмек ретінде «Үш тіл –үш мәдениет» бағдарламасы аясында «Үш тілді сөздік» шығарылды. Сөздікте 300-ге жуық сөздермен бірге ойындар, сергіту сәттері, сөз тіркестері және де күнделікті қолданылатын сұрақтар мен жауаптар қоса берілген.

Жыл соңында тәрбиешілерге тестілеу жұмыстары жүргізіледі.

Қызметкерлерге арналған жұмыстарды атай кетсек, жылына 2-3 рет облыстық семинарлар өткізіліп отырылады. Семинар арысында балабақша жұмыстары мен қатар үштілділікке аса қатты мән беріледі. Сол себептен ұйымдастырылғаншаралардың 50%-ы мемлекеттік тілде жүргізіледі. Биылғы жылды айта кетсек «Жас оқырман» әлеуметтік жоба аясында оқырмандық қабілетті дамыту семинары болып өтті. Бұл  семинарда «Үш тіл-үш мәдениет» дартс инетербелсенді зияткерлік ойынын ұйымдастырдық. Семинар қатысушылары орыс, қазақ, ағылшын әдебиетіне шолу жасап, бар білімдерін ортаға салды. Қойылған сұрақтар негізі: берілген шығармалардың авторларын табу және жазушылардың шығармаларын атап, олардың өмір сүрген кездеріне шолу жасау. Берілген тапсырмаларды барлығы ойдағыдай орындап шықты. Осындай жұмыстар одан әрі де жалғасын табады.    

Мектепке дейінгі жастағы балалардың қатынас ортасы отбасы мен мектепке дейінгі ұйымдар болғандықтан, бала тәрбиесіне қатысты мәселер отбасы мен мектепке дейінгі ұйымдарға ортақ. Отбасы мен мектепке дейінгі ұйымдардың алға қайған ортақ талаптары – саналы да салауатты ұрпақ тәрбиелеу.

Отбасы – баланың тұлғалық ерекшеліктерінің  негізі қаланатын алғашқы әлеуметтік орта. Отбасы – баланың өмір сүретін,  қамқорлыққа бөлену ортасы, қоғамдыққа өмірге бейімдеуші қарапайым білімдер мен біліктіліктермен қаруланатын, өзіне жақын адамдардың мейіріміне бөленетін орта.[4. 2бет]. Сол себептен баланы тәрбиелеуде отбасы мүшелерімен бірлесе жұмыс жасаған көп нәтижеге әкеледі. Осы бағыт барысында отбасы мүнелерінің қатысуымен

«Мықты отбасы – Мықты ұлт» тақырыбындағы семинарлар, ашық сабақтар, кеңестік кездесулер өткізіліп отырылады. Әлеуметтік жобалар аясында жоба апталықтары өткізіліп отырылады. Жобаның мақсаты ата-аналарды балалардың тіл меңгеру жұмыстарына жан-жақты жұмылдыру. «Үш тіл-үшмәдениет» әлеуметтік обасы аясында «Тіл үйрену сабақтарына асыға барамыз» атты семинар сабақтары жүргізілді. 1желтоқсан Тұңғыш Президент күніне арналған мәнерлеп оқу сайысы жүргізілді.   Тілдер күніне арналған мерекелік шараларұйымдастырылып отырылады. Бұл шарадабалалар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде тақпақтар оқып, әндер айтты.

         Осындай жұмыстарды атқару арқылы мектеп жасына дейінгі жастағы балаларға тіл үйрену жұмыстары нәтижелі көрсеткіштер көрсетуіне кәміл сенеміз.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
2. «Мектепке дейінгі ұйымдарды тілдердің үштұғырлығын дамыту» әдістемелік құралы. Астана 2013 жыл.
3. «Бала мен балабақша» республикалық педагогикалық журнал. №8, 2013 жыл.
4. «Бала мен балабақша» республикалық педагогикалық журнал. №4, 2013 жыл.

 Мектепте жаңартылған мазмұн бойынша оқыту мақсатында 70 мыңнан астам мұғалім дайындықтан өтті. Нөлінші сыныпқа арналған «Әліппе» («Букварь») апробациядан өтті. 100 пайыз мектептер онлайн және офлайн цифрлы контентпен қамтамасыз етілді. Бұл туралы Білім және ғылым министрлігінің кеңейтілген алқа мәжілісінде айтылды.

Жиында Премьер-Министрдің орынбасары Ерболат Досаев елімізде 124 мектеп салынып, ЭЫДҰ талабына сәйкес орта білім мазмұны жаңартылып жатқанын, жан басына шаққандағы қаржыландыру енгізілетінін және кәсіптік-техникалық білім тегін берілеті­нін атап өтті. Вице-премьердің айтуынша, Елбасы тапсырмасымен былтыр грант саны 100 мыңға дейін артты. Колледждерде дуалды оқыту енгізілді. Жоғары оқу орындары академиялық және қаржылық еркіндігін ала отырып, Назарбаев Университетінің тәжірибесімен жұмыс істей бастады. Шетелдік жетекші университеттермен бірге 270 қос дипломды бағдарлама жүзе­ге асырылуда. Сонымен бірге 8 жоға­ры оқу орны әлемдік үздік рейтингке кі­рді.

Ғылым жүйесінде қазақстандық ғалым­дардың шетелдік басылымдардағы жарияланымдары көбейді. Халықаралық деңгейде биотехнология, ядролық реактор, экология, медицина салалары бойынша 12 ірі ғылыми жоба іске асырылуда. Жеке бизнестің ғылымға қатысуы артып, 2 миллиард теңгені құрады. Десе де, вице-премьер әрдайым көз алдымызда тұратын білім саласының бірқатар жаңа жобалары сынға да іліккенін жеткізді. Е.Досаевтың айтуынша, мұғалім мен оқушыға деген қамқорлық кейін ысырылып, оның орнын бюрократиялық, қаржылық-шаруашылық және инфрақұрылымдық мәселелер басып кетуде, сондықтан білім жүйесі алдымен мұғалім мен оқушы мүддесіне бағынышты болуы тиіс.

Бұл ретте мектепте, колледжде, университетте қандай білім мен дағды берілуі керек? Біз білім жүйесі мен оқу бағдарламасын түпкі тұтынушы – жұмыс берушілер сұранысына сай құра білуіміз керек, деді Е.Досаев. Осы орайда Білім және ғылым министрлігіне мұғалім мәртебесін көтеру үшін заңнамалық өзгерістер мен тиісті бағдарламаларды жандандыру жөнінде тапсырма берілгенін, Мемлекет басшысының мұғалімдердің еңбекақысын көтеру жөніндегі тапсырмасы биыл толығымен орындалуы керектігін атап өтті. Сондай-ақ педа­го­гикалық қауымдастық пен сарапшылар пікірін ескеру мен талдауға байланысты тиімді онлайн портал мен цифрлы технология сияқты кері байланыс тетіктерінің жеткіліксіздігін сынға алды. Және қоғам­дастық пен парламентшілер тарапы­нан сын-ескертпелер болмауы үшін дер уағындағы сапалы түсіндіру жұмыстары мен қателікке бой алдырмау­дың маңыз­ды­лығын жеткізді. Алдағы ҰБТ сынағына да ата-аналар мен оқушылар тарапынан түрлі сұрақ туындамауы үшін ертерек әзір болуды тапсырды.

Тағы бір мәселе – цифрландыру ісінің алдында жүруі тиіс білім саласындағы жаңа жүйелер педагогика мамандарын даярлауды және білім мен ғылым мекемелері жетекшілерінің менеджментті жетілдіруін талап етеді. Сондықтан білім берудің барлық деңгейінде оқу үдерісін автоматтандыру керек. Бұл есеп беру мен тексерулерді азайтып, мұғалім жұмысын жеңілдетпек. Ал Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиевтің айтуынша, Қазақстан ЭЫДҰ-ның екі комитетіне білім және ғылым бойынша мүше болды және жа­һандық бәсекеге қабілеттілік индек­сін­де бастауыш біліммен қамту көр­сет­­кіші бойынша 4-орынға шықты.

Бұл Елбасы Жолдауында көрсетілген адами капиталды дамыту бойынша атқа­рыл­­ған жұмыстардың бір парасының жемісі. Ағымдағы жұмыстар бойынша балабақша саны артқанын, педагогтың кәсіби стандарты бекітілгенін, мектеп директорын тағайындаудың жаңа ережесі қабылданғанын айтуға болады. Кей­бір пәндерді ағылшын тілінде оқытудың ұлттық қанатқақты жобасы басталды. 4 мыңнан астам мектепке электронды күнделік енгізіліп, оны қазір 3 млн-нан астам оқушылар мен ұстаздар, ата-аналар пайдаланып отыр. Мектептер толықтай онлайн және офлайн цифрлы контентпен қамтамасыз етілді. Енді оны жоғары деңгейде қолдану қажет, деді Е.Сағадиев. Министр сонымен бірге техникалық және кәсіптік білім бойынша әлемдік WorldSkills стандарттарына көшу жалғасатынын, ЭЫДҰ мемлекеттерінің 500-ден астам оқулығы қазақ тіліне аударылып, колледждерге берілгенін айтты.

Ал жоғары білім бойынша уни­верситеттердің академиялық дербестігін кеңейтетін заң жобасы әзірленіп, қазір­­гі уақытта Мәжілісте қаралып жатыр. 16 мемлекеттік университеттің ректоры жа­ңа механизм бойынша сайлау арқылы тағайындалды. Бұл – жақсы нәтиже. Университеттердің педагогикалық ұжымдары осы механизмге жоғары баға беріп отыр, деді ол. Ғылым саласындағы басты жетістік ретінде ұлттық ғылыми кеңестер жаңа ереже бойынша сайланатынын, ғылыми гранттар алуға өтініш беру, есеп қабылдаудың барлығы электронды түрде өткізілетінін айтуға болады. Биыл базалық қаржыландыру ғылы­ми институттарға бірінші рет қаңтар айында берілді. Ал үш жылға берілетін грант­тар бойынша келісімшарттар шегі­не жетіп қалды.

Білім және ғылым министрі 2018 жылы қандай міндеттер күтіп тұрғанын да атап өтті. Мектепке дейінгі білімге тоқталар болсақ, 1-сыныпқа келетін бала толығымен дайын болуы керек. Қазіргі уақытта балалардың 85 пайызы әріпті де, санауды да біледі, бірақ қалған 15 пайызымен жұмыс істеу мұғалімдерге қиындық тудыруда. – Біздің алғашқы жоспарымызда нөлінші сыныпты енгізу 2019 жылға қойылған. Бүгінде бірыңғай бағдарлама мен мұғалімдерді дайындау кестесі дайын, оқулықтар экспертизаға берілді. Енді 400 мыңға жуық балаға нөлінші сыныптың жаңа оқулықтарын басып шығару керек. Латын әріпіне көшетін болғасын, оқулықтарды біржола латынша басқанды жөн санап отырмыз.

Бұл қаржы жағынан да тиімді. Барлығына уақыт керек. Сондықтан бұл мәселені мұғалімдермен, ата-аналармен талқылайтын боламыз. Қазіргі уақытта латынға көшуге байланысты 4 комиссия жұмыс істеп жатыр. Оның екеуін – терминологиялық және әдістімелік комиссияны министрлік өзі басқарып отыр, деді Е.Сағадиев. Ал орта білім беру бойынша жаңар­тылған білім беру мазмұнына жаңа оқу жылынан бастап 3, 6, 8-сыныптар көше­ді. Оқулықтар қазір сараптама мен қоғамдық талқылаудан өтуде. Жаңар­тылған мазмұнға ауысқан мұғалім­дердің жалақысына 30 пайыздық қосымша ақы қаңтар айынан төлене бастады. Бұл қосымша ақыны биыл 200 мыңнан астам (68%) мұғалім алады. Сондай-ақ 10-11-сыныптарда 4 пәнді ағылшын тілінде оқытуға дайындық жұмыстары жүргізілуде. Жиында жоғары сыныптардағы бірқатар пәнді ағылшын тілінде оқыту, мұғалімдерді бірыңғай тестілеуден өткізу сияқты көптеген мәселелер егжей-тег­жейлі сөз болып, білім саласындағы бар­лық өзгеріс ұстаздармен талқыланып, ата-аналармен келісу арқылы жүзеге асырылатыны айтылды.

Думан АНАШ, «Егемен Қазақстан»

Алматы облысы Көксу ауданы 

 Балпық би ауылы

 М. Құрманов атындағы №2 орта мектеп

 география пән мұғалімі                                                                                                                 Жумадилова Гулбакыт Каукербековна.

 Баяндама:

«Өлкетану қолданбалы курсын жүргізу аясында

оқушылардың функционалдық сауаттылығын

дамыту.»

Елбасы  Н.Назарбаевтың  «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауымен жүктелген міндетке сәйкес,  елімізде оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі бесжылдық ұлттық жоспар  қабылданды.

Елбасының  «Қазақстанның әлеуметтік  жаңғыруы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай жиырма қадам»  бағдарламалық   мақаласының   талаптары аясында  Ұлттық жоспарды жүзеге асырудың маңызы зор.

Ұлттық  жоспардың мақсаты -  Қазақстан Республикасында білімнің сапасын жетілдіру  үшін негізгі бағдар ретінде оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі іс-қимылдардың  тұтастығын және  жүйелігін қамтамасыз  ету.

  Осыған орай Қазақстан орта білім беру мекемелерінде "өлкетану" курсының өскелең ұрпақтың ұлтжандылық , өзінің туған өлкесінің тарихы мен географиялық тұрғыдан дамуын қалыптастыруда ерекше орын алары сөзсіз, бағдарлама міндеттерінің орындалыуы маңызды.

Өлкетану деп белгілі бір аймақты жан-жақты зерттеп тану ісін айтамыз. Әдетте, ондай зерттеуге өлкенің әлеуметтік-экономикалық, саяси, тарихи және мәдени дамуы, сондай-ақ, оның табиғи сипаты нысан болады.Туған өлке тарихы бойынша белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген нақты білім беру-басты міндет. Оқу-тәрбиелік міндеттермен қатар тарихи-географиялық өлкетану қоғам мүддесіндегі міндеттерді де шешеді. Ол, өз кезегінде, оқушылардың бойында қоғамдық пайдалы істерге  деген дағдыларды қалыптастырып, сонымен бірге, оларды тарихи жәдігерлерді, географиялық қорғалатын аймақтарды жетік білу және қорғауға ынталандырады.     

  ХХІ ғасыр жаңарған, дамыған реформалар ғасыры болып тарих сахнасына енуде. Сондықтан оқу-ағарту, ғылым саласында жаңа реформалар жасалуда. Әр елдің ұлттық салт-дәстүрі терең зерттеліп, соны игеруге мол мүмкіндік туды.Қазақстан Республикасы соңғы 25 жыл ішінде әлем таныған ел болды. Қазіргі жастарға зор міндеттер жүктелді, білімді ұрпақ қажеттілігі туындадаы. Қазақ халқының көне тарихын, мол мұрасын оқып үйрену жаңа буын оқулықтарында көрсетілген. Соған қарамастан, қазіргі тарих оқулықтарында жергілікті өлкеміздің тарихы аз жазылған, толық зерттелмеген мәліметтер көп.Сондықтан оқушыларға өзіндік іздену жұмыстарыменайналысуы қажет.

     Өлкетану-мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін (жол ашатын) бірнеше ғылыми пәндер кешені.

Міндеттері:Оқушылар туған өлке тарихы бойынша белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген нақты білім беру-басты міндет. Оқу-тәрбиелік міндеттермен қатар тарихи өлкетану қоғам мүддесіндегі міндеттерді де шешеді. Ол, өз кезегінде, оқушылардың бойында қоғамдық пайдалы істерге деген дағдыларды қалыптастырып, сонымен бірге, оларды тарихи жәдігерлерді қорғауға ынталандырады.

Оқушы белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген өлкетану бойынша негізгі тақырыптық мәселелерді білуі, сондай-ақ, мектепте  оқытылатын тарих , география сабақтарына алған білімдерін туған өлкені зерттеп-тану барысында алған білімдері мен дағдылары арасындағы байланыстарды бақылап, айқындай алуы қажет.Сол сияқты, өлкенің тарих және мәдени ескерткіштерін өз бетімен ғылыми зерттеу тұрғысынан тану жұмыстары дағдыларын меңгеру.

Жетісу өлкесі- өзінің көркімен, тума табиғатымен, жануарлар және өсімдік дүниесінің байлығымен талай жұртты таңдандырған әрі тамсандырған өлке. 

«Адам ұрпағымен мың жасайды» - дейді халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. «Надан жұрттың күні – қараң, келешегі тұман»,- деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.

Өзіндік тарихы жоқ өлке болмайды. Адамзат алдында тұратын ұлы міндет - өзінің өмірін жалғастырушы саналы ұрпақ тәрбиелеу. Өлкеміздің тарихы мен өнерін жинақтап зерттеудің мол тәжірибесі негізінде болашақ ұрпақты тәрбиелеудің қажеттілігі арта түсуде. 

Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында «…білім беру жүйесі міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру» атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған жерінің табиғатын қорғайтын мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз. Қазіргі таңдағы қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару процестері өткен тарихымыз бен мәдени мұраларымызды қайта қарауға, рухани құндылықтарымызды саралап, оны мектептің оқу-тәрбие процесіне ендіру арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға қолайлы жағдайлар жасалып отыр. Экологиялық мәдениетті халық педагогикасы арқылы қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының мүмкіндіктері мол. Өлкетану жұмыстары оқушылардың қоршаған табиғи құбылыстары мен заттары туралы, олардың өзара байланыс заңдылықтары туралы түсініктерін қалыптастыруға көмектесіп, өмірге деген қызығушылықтарын арттырады. Өлкетану материалдары қоршаған ортаға тікелей бақылау жасауға мүмкіндік береді. Ол туған өлке табиғатын, оның байлықтарын, даму заңдылықтарын, жергілікті жердің халқы мен шаруашылық түрлерін және олардың байланыстарын ұғынуға көмектеседі. Оқу-тәрбие процесінде халық педагогикасының құралдарын өлкетану жұмысында пайдалану арқылы оқушылар тек нақты білім мен ұғымды меңгеріп қана қоймай, дүниенің біртұтастығы мен әр түрлілігі, дамудың үздіксіздігі, өзара байланыс пен әрекеттестік, дүниенің нақты заттар мен құбылыстардан тұратындығын танып, олардың дүниетанымдық көзқарастары кеңейеді. Өскелең ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматын тәрбиелеу ұзақ әрі күрделі процесі болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.Географиялық ортадағы орындарын белгілей білу,Жетісу аумағы мен Көксу ауданынң белгілі бір бөлігінің қоныстану тарихы туралы, сол ауданның топонимикасы туралы түсініктерді меңгеру, жекелеген аудан немесе облысқа сипат дарытатын ерекшеліктерді ажыратып, айқындай білу әдістемесін меңгеріп практикалық жұмыс барысында қолдана білу осылардың барлығы оқушының өлкетану бойынша білімін құрайды.

Өлкетану  арнайы курс бағдарламасы 7 сыныптарда аптасына 1 сағаттан, жылына 34 сағат.

"Өз елінің дәстүрін, тарихының өткені мен бүгінгісін білмеген жас ұрпақ    болашаққа көз жүгірте алмайды" деген қағидаға сүйене отырып, "Өлкетану" арнай курс бағдарламасы құрастырылды.

     Өзінің мекен етіп отырған жерінің өткені мен бүгінгісіне көз жүгіртіп, тарихына сыр шертуге, ізденіс қабілеттірін дамытуға, қосымша мәліметтермен жұмыс істеуге дағдыланады. Өз елінің географиялық орнын, оның аумағын, шекаралас мемлекет пен аудандарын  әрбір адам баласы білуі қажет. Өйткені ол өзінің туған топырағы, мөлдір таза суы, ата-бабасы мекен еткен жері.       Өз елінің патриотты азаматы болу, ақпараттық қоғамда қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуді дамыту мақсаты болып отыр.

     Осы "Өлкетану" арнай курс бағдарламасында алға қойған мақсатым:

Жетісу өлкесінің географиялық орнымен танысу;

Елді мекеннің тарихына, оның бүгінгі келбетіне баға беру, салыстыру;

Жергілікті жерін топонимикалық жағынан қарастыру міндеті тұр.

     Бұл арнайы курста бірнеше оқыту формалары қолданыламын:

1. Сарамандық жұмыс (Өз елінің шығу тегі, мәдени мұралары т.б тақырыптарда, қосымша материалдармен жұмыс істеу кезінде қолданылады)
2. Экскурсия (Ауыл шежіресі, Тарихи ескерткіштер )

 "Өлкетану" курсында оқушыларды бағыттай отырып:

• Оқушылырға өз өлкесінің шығу тарихы, орналасқан жері, аумағы, халқы, мәдениеті жөнінде білім беру.
• Оқушылардың өлкетану сабақтарында өз жерін оқи отырып патриоттық сезімдерін қалыптастыру.
• Сабақта өз жерінде шыққан (аумақтан, ауылдан, облыстан) атақты адамдар жайлы материалдар жинап білімдерін толықтыру.
• Жаңа технологиялық ақпарат көздерімен жұмыс істеуге, мәлімет іздеуге дағдыландыру

Мынандай принцптерді ұстанамын:

• Өлкетану сабағында материалдарды нақты игеру;
• Әртүрлі әдебиеттерді пайдаланып, берілген сұрақтарға жауап беру;
• Өз өлкесінің мәдени-ағарту ісіне үлес қосқан адамдар жайлы материалдарды іздеу;
• Ақпарат құралдарды пайдаланып оның ішінде: газет, журнал, интернет арқылы мәліметтер жинау.

Қорыта келгенде, оқушылар өлке жөнінде түрлі ақпараттар, материалдық ескерткіш үлгілерін т.б. мәліметтер жинақтауда. Өлкетану –  мұғалімнің басшылығымен оқушылардың туған өлкесінің ( мектеп алаңы, ауыл, аудан, қала, облыс, өлке, Қазақстан ) табиғи, әлеуметтік, экономикалық және тарихи жағдайларын жан-жақты зерттеуі. Осы арқылы оқу мен тәрбиені өмірмен, қоршаған дүниемен тығыз байланыста қарастырудан туады. Өлкетану ұғымын түсіндіруде көптеген авторлар оның белгілі бір территория туралы мағлұмат жинау ғана емес, сонымен қоса бір факторлардың екінші факторларға әсерін анықтау, яғни сол жердегі өмірдің және табиғаттың кешенді көрінісін беру екенін дәлелдеуге ұмтылады. Өлкетану жұмыстарын мектептің экологиялық жүйесінің негізі мен бірізділігі нақты іс-әрекеттер барысында іске асыруды қамтиды. Аталған жұмыстарды жүргізу, яғни мектептегі экологиялық өлкетану ретінде  пән- аралық педагикалық процесс, қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану, оқушылардың бұрынғы және бүгінгі күнгі экожүйемен танысуға бағытталған әрекеттерінің бірлігін ұйымдастыру, аймақтық проблемалармен байланысты жергілікті экологиялық өлке проблемаларын анықтау, оларды шешудің жолдары мен оқушыларға оны жетілдіруге болатын шешімдері мен жолдарын іздестіруден тұрады .

Нәтижесінде

• Өлкетану пәнінің мазмұны, мәні, мазмұнын біледі;
• Алматы облысына тарихи-географиялық сипаттама бере алады;
• Өз өлкесінің тарихын, орналасқан жерін, аумағын, оған кіретін аудандар мен округтер туралы мәлімет алады;

• Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайы;

• Балпық би ауылдының құрылу, аталу тарихы,географиялық жағдайы, жер бедері, ауылымныздың картасы, жер көлемі, қай жерлермен шектесетіндігі жайлы біледі;
• Ауыл тарихына байланысты естеліктерді саралайды;
• Аңыз әңгімелер, шапқыншылықтар мен шайқастар болған жерлерді анықтайды;
• Ауылдан шыққан тарихи тұлғалар: билер, батырлардың өмірі, ерлік істері, ауылдың тарихи кезеңдегі келбеті, т.б туралы білетін болады;
• Өз өлкесінің мәдни мұраларын, тарихи-мәдени ескерткіштерін, мұражайларын, кітапханаларын біледі;
• Ауылындағы қолөнер шеберлерін білу және олардың көрмелерімен танысады;
• Жергілікті жердегі Ұлы Отан Соғысына қатысқан адамдар жайында мәлімет жинайды;
• Ауылының бүгінгі тірлігі жайымен танысады;
• Көксу ауданынан шыққан атақты тұлғалары туралы мәлімета алады;
• З.Тамшыбаеваның өмірбаянын, еңбектерін біледі;
• Балпық бабамыздың өмірбаянын, өлеңдерін, Қазақ халқына сіңірген еңбегін талдайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. "География және Табиғат" ғылыми-педагогикалық журнал, наурыз-сәуір 2 басылым.

2. «Қазақстан Энциклопедиясы»

3. «Қазақстан тарихы» журналы Алматы1994 жыл "Атамұра" баспасы. 1 басылым. 13-15 бет.

4. «Зерде» 24 ші басылым, "Алматы" баспасы, 1998 жыл 31-33 бет, ғылыми-көпшілік журнал.

Нурмышева Айнаш Шакебаевна, ОҚО, Сарыағаш ауданы,

№119  Райхан Әлібекұлы атындағы жалпы орта

мектебінің ағылшын тілі оқытушысы

          Адамзат баласының  өз ұрпағын оқыту мен тәрбиелеудегі ең озық, тиімді әдістері мен тәжірибелерін жалғастырып,  тың жаңалықтар іздеу, классикалық педогогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту қашанда жалғаса бермек.

       Қазіргі таңда  жеке тұлғаны қалыптастыруда оқушының өзі арқылы, оның іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы ойлау дағдыларын дамыта отырып, жүзеге асырылады.

      Білім –жолы қиын да қастерлі жол. Болашақ жастарды оқыту, тәрбие беру, қазіргі өмір ағысына бейімдеу ұстаз алдында тұрған ең басты міндет. Қазіргі заманғы білім беру жүйесі оқытудың инновациялық  нысандары мен әдістерін енгізу  арқылы педагог қызметкерлердің тұлғасы мен  кәсіби құзыреттілігіне жоғары талаптар  қоюда.       

      Білім берудегі мақсат тек білімді кәсіби мамандандырылған адам дайындау ғана емес, рухани дүниесі бай және адамгершілігі зор,қоғамдық өмірдің барлық аясында ұлттық құндылықтарды бағалауға және дамытуға қабілетті тұлғаны қалыптастыру  керек  екенін баса айтқан жөн.   

       Елбасымыз өз жолдауында үш тілді меңгеру қазақстандықтардың өздері үшін міндетті шарт екендігін және 2020 жылға қарай ағылшын тілін меңгерген халықтың үлесі кем дегенде 20 пайызды құрауы қажет екендігін атап өтті.

      Сондықтан  да  тілді  үйретуде  жаңа  инновациялық  технологиялардың  маңыздылығы  ерекше. Оқыту  мен  оқу  үрдісінде  қолданылып жүрген технологиялар қатарында ағылшын тілін оқытуда коммуникативті оқыту технологиясы маңызы зор. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда қойылып жүрген ортақ міндет- тілді коммуникативті бағытта үйрету.     

 Инновация – жаңалыққа талпыну – бұл сән немесе еліктеушілік емес, қатал шындық - өмір қажеттілігі. Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі. Үйретілетін тілдік материалдарға, жалпы оқу бағдарламасына өзгерістер еніп, бұрынғыға қарағанда күрделеніп, тілді үйретудің әдіс-тәсілдерінің де жетілдіріліп жатқаны да белгілі.

Қазір әдістеме ғылымында оқытудың жаңа технологиясы деген ұғым кеңінен қолданылуда. Оқыту технологиясы мен әдістеме ғылымы бір-бірімен тығыз байланыста. Екеуінің де мақсаты бір, яғни оқытудың тиімді жолдары.

Инновация - дегеніміз білім, тәрбие жұмысына жаңалық енгізу, яғни, жаңа әдістемелік, амал-тәсілдерді, құрал-жабдықтарды, жаңа концепцияларды жасап, оларды қолдану деп анықталған.

Бүгінгі таңда біздің міндетіміз – оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту үшін, жұмысымызды жаңашаландыру – жаңа технологияны енгізу. Бұл ұғым біздің өмірімізге берік еніп келеді, дегенмен оның мән-мағынасы туралы пікірлер сан алуан.

Технология грек сөзі, түсіндірмелі сөздікте бұл – қандай да болсын жаңа істегі шеберлік, өнерпаздың, іскерлік деген ұғымды білдіреді. Технология инновациялық іс-әрекет оқытудың жаңа формалары, амалдарынан іздене отырып, белгілі бір уақытта алдыға нақты, тұжырымды мақсат қоя отырып, жоғарғы нәтижеге жетуді талап етеді. Жаңа педагогикалық технология ұғымы тың, белгісіз, жаңа оқыту амалдары, іс-әрекеттерінен ізденуді, яғни, білім мен тәрбиеде ғылымның нәтижеге қол жеткізуі, жаңа ізденістерді оңтайлы пайдалану, сол арқылы жоғарғы көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғарғы көрсеткіш білім деңгейін шығармашылық деңгейге жеткізу. Осы мақсатта жұмыс істеу бүгінгі күн педагогтарының көкейкесті мәселесі. Олай болса, бүгінгі күні тіл тағдырына тек сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де көңіл бөліп, «тіл тағдыры – ел тағдыры» деген мақалдың  мәніне шын үңілсек, оны оқыту дәрежесі де бізді ойландыруы тиіс.

Оқытушы сабақ беруде өз шеберліктерін шыңдап, дамыту үшін жаңа оқу технологиясының алуан түрлерін меңгеріп, оны өзінің күнделікті сабағында қолданып отыруы керек.

        Оқушыларды  оқыту бұл бүгінгі күннің талабына ғана емес, ертеңгі күннің талабына да  сай болуы керек. Бұл үшін оқу процесіне жаңа формалар мен оқыту әдістемелері, жаңа педагогикалық технологиялар енгізілуде.  Кәсіптік даярлық, жаңа технологияларды пайдалана білу,  әлемдік ақпараттық қоғамның толыққанды мүшесі ретінде қалыптасу, технологиялық жаңалықтарды пән қасиеттілігіне қарай қолдана білу – оқыту мақсатының бірден-бір жолы. Кез-келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің, оқыту процесінің белсенділігін арттырады, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталады.

Оқу процесіндегі негізгі  инновациялық технологиялар :

       1.Кейс –технология

2. WEB технология
3. Коммуникациялық технология
4. Ақпараттық технология
5. Интерактивтік әдіс технологиясы
6. Мультимедия технологиясы
7. Телекоммуникация  немесе электронды оқыту технологиясы.

Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі.

Технологияның тиімділігі, оның болашағы маманның психологиялық ерекшелігіне, іскерлігіне байланысты. Бұдан шығатын басты талап субъектінің мән бере оқуы, жеке бастың даму диагностикасы, жағдайларды жобалау, ойлы ізденістер диалогы, оқулықтағы тапсырмаларды өмірмен байланыстырып беру. Оқытушы көбінесе оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданғаны жөн.

Оқыту технологиялары оқу процесіне, сабақ түріне байланысты жан-жақты: проблемалық оқыту, ойын арқылы оқыту, тірек сигнал арқылы оқыту, компьютерлік оқыту, электронды оқыту, коммуникативтік технологиялар, инновациялық оқыту, жаңа технологиялар бойынша оқыту.

Ағылшын тілі сабағында компьютерді қолдану мәтіндер мен ақпараттарды білуге жол ашады. Тыңдаушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдысын және олардың танымдық белсенділігін арттырады. Орфографиялық, лексикалық дағдыларын қалыптастырады. Компьютер әсіресе, тіл үйренушілердің әр түрлі тілдік жаттығу жұмыстарын орындау кезінде одан көп көмегін тигізеді. Негізінен мына әдіс-тәсілдер қолданылады:

1) Сұрақ-жауап диалогы, тапсырманың мәні компьютердің сұрағына тура жауап беру; сұрақ құрастыру үшін негізгі тілдік мәтін пайдаланылады.

2) Таңдап алынған жауаптар диалогы. Жауап беруші ұсынылған жауаптар тізбегінен өз жауабын таңдайды.

3) Бос орынды толтыруға арналған жаттығулар.

4) Сөздікті қаншалықты меңгергендігін бақылауға арналған жаттығулар: компьютер аударуды керек ететін сөздер тізімін ұсынады; орысша-қазақша жазылған сөздер ұсынылады. Олардың ішінен дұрыс эквиваленттерін тауып, жұп құрау қажет.

Компьютер интерактивті оқытудың жоғарғы сатысын қамтамасыз етеді. Бұл жаттығу жасау барысында оқушының іс-әрекеті компьютердің үнемі әрі тез реакциясы арқылы жүзеге асады. Оқушылар жұмыс қарқының өздері белгілейтін болғандықтан, компьютерлік оқу өз бетімен оқудың принциптеріне толық жауап береді.

Әдіскер ғалымдардың зерттеу еңбектерінен мұғалім өзіне қолайлысын, оқушыға тиімдісін ала отырып, оны өз сабақтарында қолдану үстінде кәсіби шеберліктерін арттырып отыруы тиіс.

Оқу – тәрбие процесінде жаңа технологияның кейбір аспектілерін даралап көрсетуге болады:

1. Тыңдаушылардың оқу үрдісіне қызығушылығын тудыру.
2. Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, оны жетілдіру.
3. Кең көлемде дамытып, білімді терең игеруіне жағдай туғызу.
4. Білім сапасын көтеру.

   Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Өйткені, компьютерді басқа құралдармен салыстырғанда оның басымдылығы жоғары:

-         әр түрлі жұмысты тез және қысқа мерзімде орындай алуы;

-         бейнелеу мүмкіндігінің жан-жақтылығы;

-         дидактикалық мүмкіндігінің жоғары деңгейлігі.

     Тіл меңгертуде компьютерді  қолдану мынадай мүмкіндіктер береді:

-         тіл үйренушінің өз бетімен жұмыс істей алуы;

-         компьютердегі сілтемелерге сүйене отырып, өз іс-әрекетін өзінің басқара алуы;

-         өз қатесін өзі тексеріп, өзі түзете алуы;

-         тапсырмаларға қайта орала алуы;

        Компьютерге үйретуші техника ретінде қарау, оны ағылшын тілін үйрету үшін пайдалану мүмкіндігі оқыту үдерісін өзгертті және оқыту әдістемесіне түбегейлі түрде әсер етті. Психологтардың пайымдауынша, сабақта әр түрлі компьютерлік технологияларды пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырады және өз қабілетіне сенімділігін тудырады.

        Бүгінгі күні мультимедиаға ұсынылған жаңа аудиовизуалдық техникалық құралдар әдістемеші ағылшын тілі мұғалімдерінің тілді оқытуға жаңаша қарауын және өз әдістерінің жетілдірілуін талап етеді. Бұдан бірнеше жыл бұрын “оқытудың техникалық құралдары”, “лаборатория” ұғымы – үнтаспа, оқу теледидарын пайдаланумен, лингафон кабинетіндегі сабақтармен немесе техникалық және нақты ғылымдар саласындағы зерттеулермен ғана байланысты болып келді, бірақ тілді оқытуда компьютерді, сондай-ақ интернет желісі ресурстарын пайдалануға ешқандай мүмкіндік болмады. Қазір ағылшын тілін оқытушылардың қарамағында компьютерлік техниканы қолдануға негізделген ОТҚ-ның (оқытудың техникалық құралдары) бірнеше түрі бар. Ал мұндай күрделі техникалық жүйені меңгеру арнайы дайындықты қажет етеді.

Оқыту процесін оңтайландыру – жаңартылған компьютерлік бағдарламалар базасында оқу лабораторияларын жетілдіруді және де мемлекеттік тілді оқытуда ОТҚ-ның аталған түрін қолдану әдістемесін әзірлеуді қарастыру қажет. Әрине, жаңа компьютерлік бағдарламалар мен тұтас ақпараттық оқу кешенін әзірлеу бүгінгі отандық жоғары мектептердің ең өзекті қажеттілігі саналады. Алайда оны қанағаттандыру – қазақ тілін оқыту процесінде компьютерді қолданудың теориялық негіздерін түпкілікті білмейінше, мүмкін емес. Енді осы үдерістің теориялық негіздері мен әдістемелік қағидаларын сипаттап көрсетелік.

1. Қағидалардың бірі жеткілікті мөлшерде жалпылама, белгілі шекте әмбебаптық сипатқа ие болатындығы белгілі, енді біреулері өзінің қолданылу саласында жекелік (даралық) сипатта болуы мүмкін. Бұлар осымен байланысты, бәрінен бұрын, тар шеңберде ұсынылатын жалпылама әдістемелік қағидаларды дамытады, нақтылайды.
2. Олардың қолданылуы қазіргі кезде мультимедиаға ұсынылған белгілі компьютерлік бағдарламалардың көмегімен ағылшын тілін оқытудың нақтылы, қиын ерекшелігі саласымен шектелетін де әдістемелік қағидалар бар: тілдік жүйенің кейбір жекелеген қырын және де сөйлеу қызметі түрлерінің бірін оқыту қағидасы немесе ағылшын тілді оқыту негізінде оқу құралдарының айрықша маңыздыларын пайдалану.

Оқытушы ағылшын  тілі сабағында компьютерлік презентацияларды, дыбыс және бейне материалдарды, слайдтарды,қарапайым және күрделі анимациялы графикалық объектілерді пайдалана алады.

Желілік технологиялар мен мультимедиялық үйретуші бағдарламаларды пайдалану тіл үйретудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, психологиялық тұрғыдан компьютердің көмегімен тіл үйренушінің қызығушылығын, ынтасын арттыруға  және әрбір жұмыс барысында қысылмай, өз білімін еркін қолдануына мүмкіндік болады. Мультимедиялық үйретуші бағдарлама тіл үйретуде өте тиімді. Тіл үйренушінің психологиялық, тілдік кедергісін жоюға көмектеседі.Оқыту жүйесіне енгізілген жаңа технология оқытудың тұлғасына, мазмұнына және әдістемесіне әсерін тигізеді. Ол оқытудағы уәждемені және оқыту үдерісіндегі дидактиканы күшейтеді.

Ағылшын тілін оқытудың мультимедиялық үйретуші бағдарламасы оқушылардың қандай да бір сұрауларына жауап бермесін, мемлекеттік тілдегі оқу-тәрбие процесінің әрбір бөлігінде сол немесе өзге жаттығу жұмыстары көлемі немесе ұзақтығына байланысты басты назарда болады. Тек дұрыс құрастырылған жаттығулар топтамасы ғана оқыту процесін мақсатты, коммуникативті және нәтижелі етеді.

Жаңа технологияның көмегімен ағылшын  тілді оқытудың әрбір кезеңінде шешуші фактор болып табылатын ауызша жаттығуларға толы болуы керек. Мұны елемеу оқытылып жүрген тілді практикалық игеру жолында бөгет болатын дайындық және тілдік жаттығуларының күштеп тықпалануына әкеп соғады. Алайда мұндай көзқарас дайындық жаттығуларының орындалу қажеттілігін теріске шығармайды, бірақ, біріншіден, олардың негізгі үлесі ауызша жаттығулармен салыстырғанда өте аз болады, ал, екіншіден, кез келген дайындық жаттығуларының орындалуын коммуникативтік мақсатқа жету үшін танылған құбылыстың тілде қалай қызмет атқаратынын көрсетумен аяқтау керек.

Ағылшын  тілді меңгеру саласында оқыту деңгейіне жету, негізінен, жаттығу жұмысы кіретін жаңа тілдік стереотиптер құру қажеттілігімен байланысты. Тек бірыңғай тілдік бірліктер мен олардың комбинацияларының бірнеше рет қайталануының нәтижесінде ғана оқытылатын тілдік қатынас құралы ретінде қолданылатын мықты іскерлік пен еп-дағдылары жасалады.

Қазіргі заман талабына сай әр түрлі техникалық құралдармен жабдықталған  кабинеттерде тіл үйретуді талап етеді. Сондықтан, мультимедиялық кабинеттерді, интерактивтік тақтаны пайдалану бұл - заман талабы.

Мультимедиялық кабинеттерде интерактивтік тақтаны қолдану біріншіден, көп тыңдаушыларды қамтуға екіншіден, танымдық үдерісті жандандыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл - өз алдына интерактивтік желілік оқытудың синхрондық моделінің  баламасы. Қазіргі заманға сай мультимедиялық дәрісханалар негізінде тілді жеделдетіп үйретудің әдістемесі , «Қазақ тілі» мультимедиялық үйретуші бағдарлама әзірленуде.

Мультимедиялық үйретуші бағдарлама өзгетілді дәрісханаларға 100 сағатта ағылшын тілін жеделдетіп үйретуге арналған. Мультимедиялық үйретуші бағдарламада тіл үйретудің бастапқы деңгейіне қажетті материалдар 20 сабаққа жинақталған. Әр сабақта өз бетінше орындайтын материалдар, тест тапсырмалар, аудиоматериалдар, бейнематериалдар ұсынылады. Бұл тыңдау мен сөйлеу дағдыларын жылдамдатады, таныс емес сөздерді ұғынуға көмектеседі. Тіл үйренуші түсінбеген материалына қайта оралу мүмкіндігі бар.

Мультимедиялық үйретуші бағдарламаны, интерактивтік тақтаны,сөйлесу сеансын бірге пайдалану оқытушы мен тыңдаушы арасындағы бірыңғай ақпараттық кеңістікті құруға мүмкіндік береді. Бұл – оқыту уақытын азайту, оқу үдерісін бақылау, және  оқыту сапасын арттыру.

Жаңа технологияларды сабақта қолдану тіл үйренушінің танымдық қызметін қалыптастырады, белгілі бір мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет жасауына ықпал етеді. Ең басты мақсат- тілді үйрену, меңгеру дағдысын қалыптастыру.

Ғалым Қ.Қ.Қадашева былай дейді: «Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда оқытушы-түсіндіруші, ал үйренуші-тыңдаушы немесе оқытушы-үйренуші деген ұғымды мүлдем жояды. Оқытудың бұл түрінде тіл үйренуші оқыту объектісінен білімді меңгеруші, өзі тілді үйренуді іске асыратын субъект қызметіне көшеді».Яғни, оқытушы бақылаушы бағыт беруші ролінде болады.  Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда талап та, қарым-қатынас та өзгереді. Кез келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің қарқындығы мен белсенділігін арттырғандығымен де, кейбір технологияда бұл құралдар басты идеяны және нәтиже тиімділігінің негізін құрап, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталған. Олар: проблемалық оқыту технологиясы, коммуникативтік технология, дамыта оқыту технологиясы, пікірсайыс, ойын әдістері т.б.

Сонымен қатар ағылшын тілін үйретуде оқыту әдістемесінің сапасын арттыру үшін жоғары белсенділікті дамыту әдістемесін де қолдануға болады.

Жаңа әдістерді пайдалануы – бүгінгі күннің талабы. Жаңаша жаңғыртып оқыту, интерактив әдістер, жаңа технологиялар тіл үйренушінің танымдық, білімдік белсенділігін тудыруға, уәждемесін тудыруға бағытталған. Ағылшын  тілін үйренуде бұл әдістер арқылы елеулі  нәтижелерге жетуге болады. Бірақ бұның бәрі оқытушының  шеберлігіне байланысты, оқытушы  үнемі ізденісте болуы қажет.

Әдебиеттер:

1.Қадашева Қ. Қазақ тілі: оқытудың тиімді әдістемелері. –А. 2000.

2.Оразбаева Ф.. Тілдік қатынас теориясы және әдістемесі. –А. 2001.

        Инновация – жаңалыққа талпыну – бұл сән немесе еліктеушілік емес, қатал шындық - өмір қажеттілігі. Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі. Үйретілетін тілдік материалдарға, жалпы оқу бағдарламасына өзгерістер еніп, бұрынғыға қарағанда күрделеніп, тілді үйретудің әдіс-тәсілдерінің де жетілдіріліп жатқаны да белгілі.

Қазір әдістеме ғылымында оқытудың жаңа технологиясы деген ұғым кеңінен қолданылуда. Оқыту технологиясы мен әдістеме ғылымы бір-бірімен тығыз байланыста. Екеуінің де мақсаты бір, яғни оқытудың тиімді жолдары.

Инновация - дегеніміз білім, тәрбие жұмысына жаңалық енгізу, яғни, жаңа әдістемелік, амал-тәсілдерді, құрал-жабдықтарды, жаңа концепцияларды жасап, оларды қолдану деп анықталған.

Бүгінгі таңда біздің міндетіміз – оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту үшін, жұмысымызды жаңашаландыру – жаңа технологияны енгізу. Бұл ұғым біздің өмірімізге берік еніп келеді, дегенмен оның мән-мағынасы туралы пікірлер сан алуан.

Технология грек сөзі, түсіндірмелі сөздікте бұл – қандай да болсын жаңа істегі шеберлік, өнерпаздың, іскерлік деген ұғымды білдіреді. Технология инновациялық іс-әрекет оқытудың жаңа формалары, амалдарынан іздене отырып, белгілі бір уақытта алдыға нақты, тұжырымды мақсат қоя отырып, жоғарғы нәтижеге жетуді талап етеді. Жаңа педагогикалық технология ұғымы тың, белгісіз, жаңа оқыту амалдары, іс-әрекеттерінен ізденуді, яғни, білім мен тәрбиеде ғылымның нәтижеге қол жеткізуі, жаңа ізденістерді оңтайлы пайдалану, сол арқылы жоғарғы көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғарғы көрсеткіш білім деңгейін шығармашылық деңгейге жеткізу. Осы мақсатта жұмыс істеу бүгінгі күн педагогтарының көкейкесті мәселесі. Олай болса, бүгінгі күні тіл тағдырына тек сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де көңіл бөліп, «тіл тағдыры – ел тағдыры» деген мақалдың  мәніне шын үңілсек, оны оқыту дәрежесі де бізді ойландыруы тиіс.

Оқытушы сабақ беруде өз шеберліктерін шыңдап, дамыту үшін жаңа оқу технологиясының алуан түрлерін меңгеріп, оны өзінің күнделікті сабағында қолданып отыруы керек.

        Оқушыларды  оқыту бұл бүгінгі күннің талабына ғана емес, ертеңгі күннің талабына да  сай болуы керек. Бұл үшін оқу процесіне жаңа формалар мен оқыту әдістемелері, жаңа педагогикалық технологиялар енгізілуде.  Кәсіптік даярлық, жаңа технологияларды пайдалана білу,  әлемдік ақпараттық қоғамның толыққанды мүшесі ретінде қалыптасу, технологиялық жаңалықтарды пән қасиеттілігіне қарай қолдана білу – оқыту мақсатының бірден-бір жолы. Кез-келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің, оқыту процесінің белсенділігін арттырады, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталады.

Оқу процесіндегі негізгі  инновациялық технологиялар :

       1.Кейс –технология

2. WEB технология
3. Коммуникациялық технология
4. Ақпараттық технология
5. Интерактивтік әдіс технологиясы
6. Мультимедия технологиясы
7. Телекоммуникация  немесе электронды оқыту технологиясы.

Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі.

Технологияның тиімділігі, оның болашағы маманның психологиялық ерекшелігіне, іскерлігіне байланысты. Бұдан шығатын басты талап субъектінің мән бере оқуы, жеке бастың даму диагностикасы, жағдайларды жобалау, ойлы ізденістер диалогы, оқулықтағы тапсырмаларды өмірмен байланыстырып беру. Оқытушы көбінесе оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданғаны жөн.

Оқыту технологиялары оқу процесіне, сабақ түріне байланысты жан-жақты: проблемалық оқыту, ойын арқылы оқыту, тірек сигнал арқылы оқыту, компьютерлік оқыту, электронды оқыту, коммуникативтік технологиялар, инновациялық оқыту, жаңа технологиялар бойынша оқыту.

Ағылшын тілі сабағында компьютерді қолдану мәтіндер мен ақпараттарды білуге жол ашады. Тыңдаушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдысын және олардың танымдық белсенділігін арттырады. Орфографиялық, лексикалық дағдыларын қалыптастырады. Компьютер әсіресе, тіл үйренушілердің әр түрлі тілдік жаттығу жұмыстарын орындау кезінде одан көп көмегін тигізеді. Негізінен мына әдіс-тәсілдер қолданылады:

1) Сұрақ-жауап диалогы, тапсырманың мәні компьютердің сұрағына тура жауап беру; сұрақ құрастыру үшін негізгі тілдік мәтін пайдаланылады.

2) Таңдап алынған жауаптар диалогы. Жауап беруші ұсынылған жауаптар тізбегінен өз жауабын таңдайды.

3) Бос орынды толтыруға арналған жаттығулар.

4) Сөздікті қаншалықты меңгергендігін бақылауға арналған жаттығулар: компьютер аударуды керек ететін сөздер тізімін ұсынады; орысша-қазақша жазылған сөздер ұсынылады. Олардың ішінен дұрыс эквиваленттерін тауып, жұп құрау қажет.

Компьютер интерактивті оқытудың жоғарғы сатысын қамтамасыз етеді. Бұл жаттығу жасау барысында оқушының іс-әрекеті компьютердің үнемі әрі тез реакциясы арқылы жүзеге асады. Оқушылар жұмыс қарқының өздері белгілейтін болғандықтан, компьютерлік оқу өз бетімен оқудың принциптеріне толық жауап береді.

Әдіскер ғалымдардың зерттеу еңбектерінен мұғалім өзіне қолайлысын, оқушыға тиімдісін ала отырып, оны өз сабақтарында қолдану үстінде кәсіби шеберліктерін арттырып отыруы тиіс.

Оқу – тәрбие процесінде жаңа технологияның кейбір аспектілерін даралап көрсетуге болады:

1. Тыңдаушылардың оқу үрдісіне қызығушылығын тудыру.
2. Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, оны жетілдіру.
3. Кең көлемде дамытып, білімді терең игеруіне жағдай туғызу.
4. Білім сапасын көтеру.

   Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Өйткені, компьютерді басқа құралдармен салыстырғанда оның басымдылығы жоғары:

-         әр түрлі жұмысты тез және қысқа мерзімде орындай алуы;

-         бейнелеу мүмкіндігінің жан-жақтылығы;

-         дидактикалық мүмкіндігінің жоғары деңгейлігі.

     Тіл меңгертуде компьютерді  қолдану мынадай мүмкіндіктер береді:

-         тіл үйренушінің өз бетімен жұмыс істей алуы;

-         компьютердегі сілтемелерге сүйене отырып, өз іс-әрекетін өзінің басқара алуы;

-         өз қатесін өзі тексеріп, өзі түзете алуы;

-         тапсырмаларға қайта орала алуы;

        Компьютерге үйретуші техника ретінде қарау, оны ағылшын тілін үйрету үшін пайдалану мүмкіндігі оқыту үдерісін өзгертті және оқыту әдістемесіне түбегейлі түрде әсер етті. Психологтардың пайымдауынша, сабақта әр түрлі компьютерлік технологияларды пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырады және өз қабілетіне сенімділігін тудырады.

        Бүгінгі күні мультимедиаға ұсынылған жаңа аудиовизуалдық техникалық құралдар әдістемеші ағылшын тілі мұғалімдерінің тілді оқытуға жаңаша қарауын және өз әдістерінің жетілдірілуін талап етеді. Бұдан бірнеше жыл бұрын “оқытудың техникалық құралдары”, “лаборатория” ұғымы – үнтаспа, оқу теледидарын пайдаланумен, лингафон кабинетіндегі сабақтармен немесе техникалық және нақты ғылымдар саласындағы зерттеулермен ғана байланысты болып келді, бірақ тілді оқытуда компьютерді, сондай-ақ интернет желісі ресурстарын пайдалануға ешқандай мүмкіндік болмады. Қазір ағылшын тілін оқытушылардың қарамағында компьютерлік техниканы қолдануға негізделген ОТҚ-ның (оқытудың техникалық құралдары) бірнеше түрі бар. Ал мұндай күрделі техникалық жүйені меңгеру арнайы дайындықты қажет етеді.

Оқыту процесін оңтайландыру – жаңартылған компьютерлік бағдарламалар базасында оқу лабораторияларын жетілдіруді және де мемлекеттік тілді оқытуда ОТҚ-ның аталған түрін қолдану әдістемесін әзірлеуді қарастыру қажет. Әрине, жаңа компьютерлік бағдарламалар мен тұтас ақпараттық оқу кешенін әзірлеу бүгінгі отандық жоғары мектептердің ең өзекті қажеттілігі саналады. Алайда оны қанағаттандыру – қазақ тілін оқыту процесінде компьютерді қолданудың теориялық негіздерін түпкілікті білмейінше, мүмкін емес. Енді осы үдерістің теориялық негіздері мен әдістемелік қағидаларын сипаттап көрсетелік.

1. Қағидалардың бірі жеткілікті мөлшерде жалпылама, белгілі шекте әмбебаптық сипатқа ие болатындығы белгілі, енді біреулері өзінің қолданылу саласында жекелік (даралық) сипатта болуы мүмкін. Бұлар осымен байланысты, бәрінен бұрын, тар шеңберде ұсынылатын жалпылама әдістемелік қағидаларды дамытады, нақтылайды.
2. Олардың қолданылуы қазіргі кезде мультимедиаға ұсынылған белгілі компьютерлік бағдарламалардың көмегімен ағылшын тілін оқытудың нақтылы, қиын ерекшелігі саласымен шектелетін де әдістемелік қағидалар бар: тілдік жүйенің кейбір жекелеген қырын және де сөйлеу қызметі түрлерінің бірін оқыту қағидасы немесе ағылшын тілді оқыту негізінде оқу құралдарының айрықша маңыздыларын пайдалану.

Оқытушы ағылшын  тілі сабағында компьютерлік презентацияларды, дыбыс және бейне материалдарды, слайдтарды,қарапайым және күрделі анимациялы графикалық объектілерді пайдалана алады.

Желілік технологиялар мен мультимедиялық үйретуші бағдарламаларды пайдалану тіл үйретудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, психологиялық тұрғыдан компьютердің көмегімен тіл үйренушінің қызығушылығын, ынтасын арттыруға  және әрбір жұмыс барысында қысылмай, өз білімін еркін қолдануына мүмкіндік болады. Мультимедиялық үйретуші бағдарлама тіл үйретуде өте тиімді. Тіл үйренушінің психологиялық, тілдік кедергісін жоюға көмектеседі.Оқыту жүйесіне енгізілген жаңа технология оқытудың тұлғасына, мазмұнына және әдістемесіне әсерін тигізеді. Ол оқытудағы уәждемені және оқыту үдерісіндегі дидактиканы күшейтеді.

Ағылшын тілін оқытудың мультимедиялық үйретуші бағдарламасы оқушылардың қандай да бір сұрауларына жауап бермесін, мемлекеттік тілдегі оқу-тәрбие процесінің әрбір бөлігінде сол немесе өзге жаттығу жұмыстары көлемі немесе ұзақтығына байланысты басты назарда болады. Тек дұрыс құрастырылған жаттығулар топтамасы ғана оқыту процесін мақсатты, коммуникативті және нәтижелі етеді.

Жаңа технологияның көмегімен ағылшын  тілді оқытудың әрбір кезеңінде шешуші фактор болып табылатын ауызша жаттығуларға толы болуы керек. Мұны елемеу оқытылып жүрген тілді практикалық игеру жолында бөгет болатын дайындық және тілдік жаттығуларының күштеп тықпалануына әкеп соғады. Алайда мұндай көзқарас дайындық жаттығуларының орындалу қажеттілігін теріске шығармайды, бірақ, біріншіден, олардың негізгі үлесі ауызша жаттығулармен салыстырғанда өте аз болады, ал, екіншіден, кез келген дайындық жаттығуларының орындалуын коммуникативтік мақсатқа жету үшін танылған құбылыстың тілде қалай қызмет атқаратынын көрсетумен аяқтау керек.

Ағылшын  тілді меңгеру саласында оқыту деңгейіне жету, негізінен, жаттығу жұмысы кіретін жаңа тілдік стереотиптер құру қажеттілігімен байланысты. Тек бірыңғай тілдік бірліктер мен олардың комбинацияларының бірнеше рет қайталануының нәтижесінде ғана оқытылатын тілдік қатынас құралы ретінде қолданылатын мықты іскерлік пен еп-дағдылары жасалады.

Қазіргі заман талабына сай әр түрлі техникалық құралдармен жабдықталған  кабинеттерде тіл үйретуді талап етеді. Сондықтан, мультимедиялық кабинеттерді, интерактивтік тақтаны пайдалану бұл - заман талабы.

Мультимедиялық кабинеттерде интерактивтік тақтаны қолдану біріншіден, көп тыңдаушыларды қамтуға екіншіден, танымдық үдерісті жандандыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл - өз алдына интерактивтік желілік оқытудың синхрондық моделінің  баламасы. Қазіргі заманға сай мультимедиялық дәрісханалар негізінде тілді жеделдетіп үйретудің әдістемесі , «Қазақ тілі» мультимедиялық үйретуші бағдарлама әзірленуде.

Мультимедиялық үйретуші бағдарлама өзгетілді дәрісханаларға 100 сағатта ағылшын тілін жеделдетіп үйретуге арналған. Мультимедиялық үйретуші бағдарламада тіл үйретудің бастапқы деңгейіне қажетті материалдар 20 сабаққа жинақталған. Әр сабақта өз бетінше орындайтын материалдар, тест тапсырмалар, аудиоматериалдар, бейнематериалдар ұсынылады. Бұл тыңдау мен сөйлеу дағдыларын жылдамдатады, таныс емес сөздерді ұғынуға көмектеседі. Тіл үйренуші түсінбеген материалына қайта оралу мүмкіндігі бар.

Мультимедиялық үйретуші бағдарламаны, интерактивтік тақтаны,сөйлесу сеансын бірге пайдалану оқытушы мен тыңдаушы арасындағы бірыңғай ақпараттық кеңістікті құруға мүмкіндік береді. Бұл – оқыту уақытын азайту, оқу үдерісін бақылау, және  оқыту сапасын арттыру.

Жаңа технологияларды сабақта қолдану тіл үйренушінің танымдық қызметін қалыптастырады, белгілі бір мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет жасауына ықпал етеді. Ең басты мақсат- тілді үйрену, меңгеру дағдысын қалыптастыру.

Ғалым Қ.Қ.Қадашева былай дейді: «Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда оқытушы-түсіндіруші, ал үйренуші-тыңдаушы немесе оқытушы-үйренуші деген ұғымды мүлдем жояды. Оқытудың бұл түрінде тіл үйренуші оқыту объектісінен білімді меңгеруші, өзі тілді үйренуді іске асыратын субъект қызметіне көшеді».Яғни, оқытушы бақылаушы бағыт беруші ролінде болады.  Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда талап та, қарым-қатынас та өзгереді. Кез келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің қарқындығы мен белсенділігін арттырғандығымен де, кейбір технологияда бұл құралдар басты идеяны және нәтиже тиімділігінің негізін құрап, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталған. Олар: проблемалық оқыту технологиясы, коммуникативтік технология, дамыта оқыту технологиясы, пікірсайыс, ойын әдістері т.б.

Сонымен қатар ағылшын тілін үйретуде оқыту әдістемесінің сапасын арттыру үшін жоғары белсенділікті дамыту әдістемесін де қолдануға болады.

Жаңа әдістерді пайдалануы – бүгінгі күннің талабы. Жаңаша жаңғыртып оқыту, интерактив әдістер, жаңа технологиялар тіл үйренушінің танымдық, білімдік белсенділігін тудыруға, уәждемесін тудыруға бағытталған. Ағылшын  тілін үйренуде бұл әдістер арқылы елеулі  нәтижелерге жетуге болады. Бірақ бұның бәрі оқытушының  шеберлігіне байланысты, оқытушы  үнемі ізденісте болуы қажет.

Әдебиеттер:

1.Қадашева Қ. Қазақ тілі: оқытудың тиімді әдістемелері. –А. 2000.

2.Оразбаева Ф.. Тілдік қатынас теориясы және әдістемесі. –А. 2001.

        Инновация – жаңалыққа талпыну – бұл сән немесе еліктеушілік емес, қатал шындық - өмір қажеттілігі. Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі. Үйретілетін тілдік материалдарға, жалпы оқу бағдарламасына өзгерістер еніп, бұрынғыға қарағанда күрделеніп, тілді үйретудің әдіс-тәсілдерінің де жетілдіріліп жатқаны да белгілі.

Қазір әдістеме ғылымында оқытудың жаңа технологиясы деген ұғым кеңінен қолданылуда. Оқыту технологиясы мен әдістеме ғылымы бір-бірімен тығыз байланыста. Екеуінің де мақсаты бір, яғни оқытудың тиімді жолдары.

Инновация - дегеніміз білім, тәрбие жұмысына жаңалық енгізу, яғни, жаңа әдістемелік, амал-тәсілдерді, құрал-жабдықтарды, жаңа концепцияларды жасап, оларды қолдану деп анықталған.

Бүгінгі таңда біздің міндетіміз – оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту үшін, жұмысымызды жаңашаландыру – жаңа технологияны енгізу. Бұл ұғым біздің өмірімізге берік еніп келеді, дегенмен оның мән-мағынасы туралы пікірлер сан алуан.

Технология грек сөзі, түсіндірмелі сөздікте бұл – қандай да болсын жаңа істегі шеберлік, өнерпаздың, іскерлік деген ұғымды білдіреді. Технология инновациялық іс-әрекет оқытудың жаңа формалары, амалдарынан іздене отырып, белгілі бір уақытта алдыға нақты, тұжырымды мақсат қоя отырып, жоғарғы нәтижеге жетуді талап етеді. Жаңа педагогикалық технология ұғымы тың, белгісіз, жаңа оқыту амалдары, іс-әрекеттерінен ізденуді, яғни, білім мен тәрбиеде ғылымның нәтижеге қол жеткізуі, жаңа ізденістерді оңтайлы пайдалану, сол арқылы жоғарғы көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғарғы көрсеткіш білім деңгейін шығармашылық деңгейге жеткізу. Осы мақсатта жұмыс істеу бүгінгі күн педагогтарының көкейкесті мәселесі. Олай болса, бүгінгі күні тіл тағдырына тек сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де көңіл бөліп, «тіл тағдыры – ел тағдыры» деген мақалдың  мәніне шын үңілсек, оны оқыту дәрежесі де бізді ойландыруы тиіс.

Оқытушы сабақ беруде өз шеберліктерін шыңдап, дамыту үшін жаңа оқу технологиясының алуан түрлерін меңгеріп, оны өзінің күнделікті сабағында қолданып отыруы керек.

        Оқушыларды  оқыту бұл бүгінгі күннің талабына ғана емес, ертеңгі күннің талабына да  сай болуы керек. Бұл үшін оқу процесіне жаңа формалар мен оқыту әдістемелері, жаңа педагогикалық технологиялар енгізілуде.  Кәсіптік даярлық, жаңа технологияларды пайдалана білу,  әлемдік ақпараттық қоғамның толыққанды мүшесі ретінде қалыптасу, технологиялық жаңалықтарды пән қасиеттілігіне қарай қолдана білу – оқыту мақсатының бірден-бір жолы. Кез-келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің, оқыту процесінің белсенділігін арттырады, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталады.

Оқу процесіндегі негізгі  инновациялық технологиялар :

       1.Кейс –технология

2. WEB технология
3. Коммуникациялық технология
4. Ақпараттық технология
5. Интерактивтік әдіс технологиясы
6. Мультимедия технологиясы
7. Телекоммуникация  немесе электронды оқыту технологиясы.

Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі.

Технологияның тиімділігі, оның болашағы маманның психологиялық ерекшелігіне, іскерлігіне байланысты. Бұдан шығатын басты талап субъектінің мән бере оқуы, жеке бастың даму диагностикасы, жағдайларды жобалау, ойлы ізденістер диалогы, оқулықтағы тапсырмаларды өмірмен байланыстырып беру. Оқытушы көбінесе оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданғаны жөн.

Оқыту технологиялары оқу процесіне, сабақ түріне байланысты жан-жақты: проблемалық оқыту, ойын арқылы оқыту, тірек сигнал арқылы оқыту, компьютерлік оқыту, электронды оқыту, коммуникативтік технологиялар, инновациялық оқыту, жаңа технологиялар бойынша оқыту.

Ағылшын тілі сабағында компьютерді қолдану мәтіндер мен ақпараттарды білуге жол ашады. Тыңдаушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдысын және олардың танымдық белсенділігін арттырады. Орфографиялық, лексикалық дағдыларын қалыптастырады. Компьютер әсіресе, тіл үйренушілердің әр түрлі тілдік жаттығу жұмыстарын орындау кезінде одан көп көмегін тигізеді. Негізінен мына әдіс-тәсілдер қолданылады:

1) Сұрақ-жауап диалогы, тапсырманың мәні компьютердің сұрағына тура жауап беру; сұрақ құрастыру үшін негізгі тілдік мәтін пайдаланылады.

2) Таңдап алынған жауаптар диалогы. Жауап беруші ұсынылған жауаптар тізбегінен өз жауабын таңдайды.

3) Бос орынды толтыруға арналған жаттығулар.

4) Сөздікті қаншалықты меңгергендігін бақылауға арналған жаттығулар: компьютер аударуды керек ететін сөздер тізімін ұсынады; орысша-қазақша жазылған сөздер ұсынылады. Олардың ішінен дұрыс эквиваленттерін тауып, жұп құрау қажет.

Компьютер интерактивті оқытудың жоғарғы сатысын қамтамасыз етеді. Бұл жаттығу жасау барысында оқушының іс-әрекеті компьютердің үнемі әрі тез реакциясы арқылы жүзеге асады. Оқушылар жұмыс қарқының өздері белгілейтін болғандықтан, компьютерлік оқу өз бетімен оқудың принциптеріне толық жауап береді.

Әдіскер ғалымдардың зерттеу еңбектерінен мұғалім өзіне қолайлысын, оқушыға тиімдісін ала отырып, оны өз сабақтарында қолдану үстінде кәсіби шеберліктерін арттырып отыруы тиіс.

Оқу – тәрбие процесінде жаңа технологияның кейбір аспектілерін даралап көрсетуге болады:

1. Тыңдаушылардың оқу үрдісіне қызығушылығын тудыру.
2. Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, оны жетілдіру.
3. Кең көлемде дамытып, білімді терең игеруіне жағдай туғызу.
4. Білім сапасын көтеру.

   Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Өйткені, компьютерді басқа құралдармен салыстырғанда оның басымдылығы жоғары:

-         әр түрлі жұмысты тез және қысқа мерзімде орындай алуы;

-         бейнелеу мүмкіндігінің жан-жақтылығы;

-         дидактикалық мүмкіндігінің жоғары деңгейлігі.

     Тіл меңгертуде компьютерді  қолдану мынадай мүмкіндіктер береді:

-         тіл үйренушінің өз бетімен жұмыс істей алуы;

-         компьютердегі сілтемелерге сүйене отырып, өз іс-әрекетін өзінің басқара алуы;

-         өз қатесін өзі тексеріп, өзі түзете алуы;

-         тапсырмаларға қайта орала алуы;

        Компьютерге үйретуші техника ретінде қарау, оны ағылшын тілін үйрету үшін пайдалану мүмкіндігі оқыту үдерісін өзгертті және оқыту әдістемесіне түбегейлі түрде әсер етті. Психологтардың пайымдауынша, сабақта әр түрлі компьютерлік технологияларды пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырады және өз қабілетіне сенімділігін тудырады.

        Бүгінгі күні мультимедиаға ұсынылған жаңа аудиовизуалдық техникалық құралдар әдістемеші ағылшын тілі мұғалімдерінің тілді оқытуға жаңаша қарауын және өз әдістерінің жетілдірілуін талап етеді. Бұдан бірнеше жыл бұрын “оқытудың техникалық құралдары”, “лаборатория” ұғымы – үнтаспа, оқу теледидарын пайдаланумен, лингафон кабинетіндегі сабақтармен немесе техникалық және нақты ғылымдар саласындағы зерттеулермен ғана байланысты болып келді, бірақ тілді оқытуда компьютерді, сондай-ақ интернет желісі ресурстарын пайдалануға ешқандай мүмкіндік болмады. Қазір ағылшын тілін оқытушылардың қарамағында компьютерлік техниканы қолдануға негізделген ОТҚ-ның (оқытудың техникалық құралдары) бірнеше түрі бар. Ал мұндай күрделі техникалық жүйені меңгеру арнайы дайындықты қажет етеді.

Оқыту процесін оңтайландыру – жаңартылған компьютерлік бағдарламалар базасында оқу лабораторияларын жетілдіруді және де мемлекеттік тілді оқытуда ОТҚ-ның аталған түрін қолдану әдістемесін әзірлеуді қарастыру қажет. Әрине, жаңа компьютерлік бағдарламалар мен тұтас ақпараттық оқу кешенін әзірлеу бүгінгі отандық жоғары мектептердің ең өзекті қажеттілігі саналады. Алайда оны қанағаттандыру – қазақ тілін оқыту процесінде компьютерді қолданудың теориялық негіздерін түпкілікті білмейінше, мүмкін емес. Енді осы үдерістің теориялық негіздері мен әдістемелік қағидаларын сипаттап көрсетелік.

1. Қағидалардың бірі жеткілікті мөлшерде жалпылама, белгілі шекте әмбебаптық сипатқа ие болатындығы белгілі, енді біреулері өзінің қолданылу саласында жекелік (даралық) сипатта болуы мүмкін. Бұлар осымен байланысты, бәрінен бұрын, тар шеңберде ұсынылатын жалпылама әдістемелік қағидаларды дамытады, нақтылайды.
2. Олардың қолданылуы қазіргі кезде мультимедиаға ұсынылған белгілі компьютерлік бағдарламалардың көмегімен ағылшын тілін оқытудың нақтылы, қиын ерекшелігі саласымен шектелетін де әдістемелік қағидалар бар: тілдік жүйенің кейбір жекелеген қырын және де сөйлеу қызметі түрлерінің бірін оқыту қағидасы немесе ағылшын тілді оқыту негізінде оқу құралдарының айрықша маңыздыларын пайдалану.

Оқытушы ағылшын  тілі сабағында компьютерлік презентацияларды, дыбыс және бейне материалдарды, слайдтарды,қарапайым және күрделі анимациялы графикалық объектілерді пайдалана алады.

Желілік технологиялар мен мультимедиялық үйретуші бағдарламаларды пайдалану тіл үйретудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, психологиялық тұрғыдан компьютердің көмегімен тіл үйренушінің қызығушылығын, ынтасын арттыруға  және әрбір жұмыс барысында қысылмай, өз білімін еркін қолдануына мүмкіндік болады. Мультимедиялық үйретуші бағдарлама тіл үйретуде өте тиімді. Тіл үйренушінің психологиялық, тілдік кедергісін жоюға көмектеседі.Оқыту жүйесіне енгізілген жаңа технология оқытудың тұлғасына, мазмұнына және әдістемесіне әсерін тигізеді. Ол оқытудағы уәждемені және оқыту үдерісіндегі дидактиканы күшейтеді.

Ағылшын тілін оқытудың мультимедиялық үйретуші бағдарламасы оқушылардың қандай да бір сұрауларына жауап бермесін, мемлекеттік тілдегі оқу-тәрбие процесінің әрбір бөлігінде сол немесе өзге жаттығу жұмыстары көлемі немесе ұзақтығына байланысты басты назарда болады. Тек дұрыс құрастырылған жаттығулар топтамасы ғана оқыту процесін мақсатты, коммуникативті және нәтижелі етеді.

Жаңа технологияның көмегімен ағылшын  тілді оқытудың әрбір кезеңінде шешуші фактор болып табылатын ауызша жаттығуларға толы болуы керек. Мұны елемеу оқытылып жүрген тілді практикалық игеру жолында бөгет болатын дайындық және тілдік жаттығуларының күштеп тықпалануына әкеп соғады. Алайда мұндай көзқарас дайындық жаттығуларының орындалу қажеттілігін теріске шығармайды, бірақ, біріншіден, олардың негізгі үлесі ауызша жаттығулармен салыстырғанда өте аз болады, ал, екіншіден, кез келген дайындық жаттығуларының орындалуын коммуникативтік мақсатқа жету үшін танылған құбылыстың тілде қалай қызмет атқаратынын көрсетумен аяқтау керек.

Ағылшын  тілді меңгеру саласында оқыту деңгейіне жету, негізінен, жаттығу жұмысы кіретін жаңа тілдік стереотиптер құру қажеттілігімен байланысты. Тек бірыңғай тілдік бірліктер мен олардың комбинацияларының бірнеше рет қайталануының нәтижесінде ғана оқытылатын тілдік қатынас құралы ретінде қолданылатын мықты іскерлік пен еп-дағдылары жасалады.

Қазіргі заман талабына сай әр түрлі техникалық құралдармен жабдықталған  кабинеттерде тіл үйретуді талап етеді. Сондықтан, мультимедиялық кабинеттерді, интерактивтік тақтаны пайдалану бұл - заман талабы.

Мультимедиялық кабинеттерде интерактивтік тақтаны қолдану біріншіден, көп тыңдаушыларды қамтуға екіншіден, танымдық үдерісті жандандыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл - өз алдына интерактивтік желілік оқытудың синхрондық моделінің  баламасы. Қазіргі заманға сай мультимедиялық дәрісханалар негізінде тілді жеделдетіп үйретудің әдістемесі , «Қазақ тілі» мультимедиялық үйретуші бағдарлама әзірленуде.

Мультимедиялық үйретуші бағдарлама өзгетілді дәрісханаларға 100 сағатта ағылшын тілін жеделдетіп үйретуге арналған. Мультимедиялық үйретуші бағдарламада тіл үйретудің бастапқы деңгейіне қажетті материалдар 20 сабаққа жинақталған. Әр сабақта өз бетінше орындайтын материалдар, тест тапсырмалар, аудиоматериалдар, бейнематериалдар ұсынылады. Бұл тыңдау мен сөйлеу дағдыларын жылдамдатады, таныс емес сөздерді ұғынуға көмектеседі. Тіл үйренуші түсінбеген материалына қайта оралу мүмкіндігі бар.

Мультимедиялық үйретуші бағдарламаны, интерактивтік тақтаны,сөйлесу сеансын бірге пайдалану оқытушы мен тыңдаушы арасындағы бірыңғай ақпараттық кеңістікті құруға мүмкіндік береді. Бұл – оқыту уақытын азайту, оқу үдерісін бақылау, және  оқыту сапасын арттыру.

Жаңа технологияларды сабақта қолдану тіл үйренушінің танымдық қызметін қалыптастырады, белгілі бір мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет жасауына ықпал етеді. Ең басты мақсат- тілді үйрену, меңгеру дағдысын қалыптастыру.

Ғалым Қ.Қ.Қадашева былай дейді: «Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда оқытушы-түсіндіруші, ал үйренуші-тыңдаушы немесе оқытушы-үйренуші деген ұғымды мүлдем жояды. Оқытудың бұл түрінде тіл үйренуші оқыту объектісінен білімді меңгеруші, өзі тілді үйренуді іске асыратын субъект қызметіне көшеді».Яғни, оқытушы бақылаушы бағыт беруші ролінде болады.  Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда талап та, қарым-қатынас та өзгереді. Кез келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің қарқындығы мен белсенділігін арттырғандығымен де, кейбір технологияда бұл құралдар басты идеяны және нәтиже тиімділігінің негізін құрап, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталған. Олар: проблемалық оқыту технологиясы, коммуникативтік технология, дамыта оқыту технологиясы, пікірсайыс, ойын әдістері т.б.

Сонымен қатар ағылшын тілін үйретуде оқыту әдістемесінің сапасын арттыру үшін жоғары белсенділікті дамыту әдістемесін де қолдануға болады.

Жаңа әдістерді пайдалануы – бүгінгі күннің талабы. Жаңаша жаңғыртып оқыту, интерактив әдістер, жаңа технологиялар тіл үйренушінің танымдық, білімдік белсенділігін тудыруға, уәждемесін тудыруға бағытталған. Ағылшын  тілін үйренуде бұл әдістер арқылы елеулі  нәтижелерге жетуге болады. Бірақ бұның бәрі оқытушының  шеберлігіне байланысты, оқытушы  үнемі ізденісте болуы қажет.

Әдебиеттер:

1.Қадашева Қ. Қазақ тілі: оқытудың тиімді әдістемелері. –А. 2000.

2.Оразбаева Ф.. Тілдік қатынас теориясы және әдістемесі. –А. 2001.

        Инновация – жаңалыққа талпыну – бұл сән немесе еліктеушілік емес, қатал шындық - өмір қажеттілігі. Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі. Үйретілетін тілдік материалдарға, жалпы оқу бағдарламасына өзгерістер еніп, бұрынғыға қарағанда күрделеніп, тілді үйретудің әдіс-тәсілдерінің де жетілдіріліп жатқаны да белгілі.

Қазір әдістеме ғылымында оқытудың жаңа технологиясы деген ұғым кеңінен қолданылуда. Оқыту технологиясы мен әдістеме ғылымы бір-бірімен тығыз байланыста. Екеуінің де мақсаты бір, яғни оқытудың тиімді жолдары.

Инновация - дегеніміз білім, тәрбие жұмысына жаңалық енгізу, яғни, жаңа әдістемелік, амал-тәсілдерді, құрал-жабдықтарды, жаңа концепцияларды жасап, оларды қолдану деп анықталған.

Бүгінгі таңда біздің міндетіміз – оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту үшін, жұмысымызды жаңашаландыру – жаңа технологияны енгізу. Бұл ұғым біздің өмірімізге берік еніп келеді, дегенмен оның мән-мағынасы туралы пікірлер сан алуан.

Технология грек сөзі, түсіндірмелі сөздікте бұл – қандай да болсын жаңа істегі шеберлік, өнерпаздың, іскерлік деген ұғымды білдіреді. Технология инновациялық іс-әрекет оқытудың жаңа формалары, амалдарынан іздене отырып, белгілі бір уақытта алдыға нақты, тұжырымды мақсат қоя отырып, жоғарғы нәтижеге жетуді талап етеді. Жаңа педагогикалық технология ұғымы тың, белгісіз, жаңа оқыту амалдары, іс-әрекеттерінен ізденуді, яғни, білім мен тәрбиеде ғылымның нәтижеге қол жеткізуі, жаңа ізденістерді оңтайлы пайдалану, сол арқылы жоғарғы көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғарғы көрсеткіш білім деңгейін шығармашылық деңгейге жеткізу. Осы мақсатта жұмыс істеу бүгінгі күн педагогтарының көкейкесті мәселесі. Олай болса, бүгінгі күні тіл тағдырына тек сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де көңіл бөліп, «тіл тағдыры – ел тағдыры» деген мақалдың  мәніне шын үңілсек, оны оқыту дәрежесі де бізді ойландыруы тиіс.

Оқытушы сабақ беруде өз шеберліктерін шыңдап, дамыту үшін жаңа оқу технологиясының алуан түрлерін меңгеріп, оны өзінің күнделікті сабағында қолданып отыруы керек.

        Оқушыларды  оқыту бұл бүгінгі күннің талабына ғана емес, ертеңгі күннің талабына да  сай болуы керек. Бұл үшін оқу процесіне жаңа формалар мен оқыту әдістемелері, жаңа педагогикалық технологиялар енгізілуде.  Кәсіптік даярлық, жаңа технологияларды пайдалана білу,  әлемдік ақпараттық қоғамның толыққанды мүшесі ретінде қалыптасу, технологиялық жаңалықтарды пән қасиеттілігіне қарай қолдана білу – оқыту мақсатының бірден-бір жолы. Кез-келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің, оқыту процесінің белсенділігін арттырады, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталады.

Оқу процесіндегі негізгі  инновациялық технологиялар :

       1.Кейс –технология

2. WEB технология
3. Коммуникациялық технология
4. Ақпараттық технология
5. Интерактивтік әдіс технологиясы
6. Мультимедия технологиясы
7. Телекоммуникация  немесе электронды оқыту технологиясы.

Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Мемлекеттік тілді жан-жақты меңгертуде ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдана білу, сабақ жүргізудің жаңа оқыту әдістерін әзірлеу қазіргі кезеңде ең өзекті мәселелердің бірі.

Технологияның тиімділігі, оның болашағы маманның психологиялық ерекшелігіне, іскерлігіне байланысты. Бұдан шығатын басты талап субъектінің мән бере оқуы, жеке бастың даму диагностикасы, жағдайларды жобалау, ойлы ізденістер диалогы, оқулықтағы тапсырмаларды өмірмен байланыстырып беру. Оқытушы көбінесе оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданғаны жөн.

Оқыту технологиялары оқу процесіне, сабақ түріне байланысты жан-жақты: проблемалық оқыту, ойын арқылы оқыту, тірек сигнал арқылы оқыту, компьютерлік оқыту, электронды оқыту, коммуникативтік технологиялар, инновациялық оқыту, жаңа технологиялар бойынша оқыту.

Ағылшын тілі сабағында компьютерді қолдану мәтіндер мен ақпараттарды білуге жол ашады. Тыңдаушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдысын және олардың танымдық белсенділігін арттырады. Орфографиялық, лексикалық дағдыларын қалыптастырады. Компьютер әсіресе, тіл үйренушілердің әр түрлі тілдік жаттығу жұмыстарын орындау кезінде одан көп көмегін тигізеді. Негізінен мына әдіс-тәсілдер қолданылады:

1) Сұрақ-жауап диалогы, тапсырманың мәні компьютердің сұрағына тура жауап беру; сұрақ құрастыру үшін негізгі тілдік мәтін пайдаланылады.

2) Таңдап алынған жауаптар диалогы. Жауап беруші ұсынылған жауаптар тізбегінен өз жауабын таңдайды.

3) Бос орынды толтыруға арналған жаттығулар.

4) Сөздікті қаншалықты меңгергендігін бақылауға арналған жаттығулар: компьютер аударуды керек ететін сөздер тізімін ұсынады; орысша-қазақша жазылған сөздер ұсынылады. Олардың ішінен дұрыс эквиваленттерін тауып, жұп құрау қажет.

Компьютер интерактивті оқытудың жоғарғы сатысын қамтамасыз етеді. Бұл жаттығу жасау барысында оқушының іс-әрекеті компьютердің үнемі әрі тез реакциясы арқылы жүзеге асады. Оқушылар жұмыс қарқының өздері белгілейтін болғандықтан, компьютерлік оқу өз бетімен оқудың принциптеріне толық жауап береді.

Әдіскер ғалымдардың зерттеу еңбектерінен мұғалім өзіне қолайлысын, оқушыға тиімдісін ала отырып, оны өз сабақтарында қолдану үстінде кәсіби шеберліктерін арттырып отыруы тиіс.

Оқу – тәрбие процесінде жаңа технологияның кейбір аспектілерін даралап көрсетуге болады:

1. Тыңдаушылардың оқу үрдісіне қызығушылығын тудыру.
2. Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, оны жетілдіру.
3. Кең көлемде дамытып, білімді терең игеруіне жағдай туғызу.
4. Білім сапасын көтеру.

   Бүгінгі таңда мультимедиялық үйретуші бағдарламалар, электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторларының бірі болып саналады.

Өйткені, компьютерді басқа құралдармен салыстырғанда оның басымдылығы жоғары:

-         әр түрлі жұмысты тез және қысқа мерзімде орындай алуы;

-         бейнелеу мүмкіндігінің жан-жақтылығы;

-         дидактикалық мүмкіндігінің жоғары деңгейлігі.

     Тіл меңгертуде компьютерді  қолдану мынадай мүмкіндіктер береді:

-         тіл үйренушінің өз бетімен жұмыс істей алуы;

-         компьютердегі сілтемелерге сүйене отырып, өз іс-әрекетін өзінің басқара алуы;

-         өз қатесін өзі тексеріп, өзі түзете алуы;

-         тапсырмаларға қайта орала алуы;

        Компьютерге үйретуші техника ретінде қарау, оны ағылшын тілін үйрету үшін пайдалану мүмкіндігі оқыту үдерісін өзгертті және оқыту әдістемесіне түбегейлі түрде әсер етті. Психологтардың пайымдауынша, сабақта әр түрлі компьютерлік технологияларды пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырады және өз қабілетіне сенімділігін тудырады.

        Бүгінгі күні мультимедиаға ұсынылған жаңа аудиовизуалдық техникалық құралдар әдістемеші ағылшын тілі мұғалімдерінің тілді оқытуға жаңаша қарауын және өз әдістерінің жетілдірілуін талап етеді. Бұдан бірнеше жыл бұрын “оқытудың техникалық құралдары”, “лаборатория” ұғымы – үнтаспа, оқу теледидарын пайдаланумен, лингафон кабинетіндегі сабақтармен немесе техникалық және нақты ғылымдар саласындағы зерттеулермен ғана байланысты болып келді, бірақ тілді оқытуда компьютерді, сондай-ақ интернет желісі ресурстарын пайдалануға ешқандай мүмкіндік болмады. Қазір ағылшын тілін оқытушылардың қарамағында компьютерлік техниканы қолдануға негізделген ОТҚ-ның (оқытудың техникалық құралдары) бірнеше түрі бар. Ал мұндай күрделі техникалық жүйені меңгеру арнайы дайындықты қажет етеді.

Оқыту процесін оңтайландыру – жаңартылған компьютерлік бағдарламалар базасында оқу лабораторияларын жетілдіруді және де мемлекеттік тілді оқытуда ОТҚ-ның аталған түрін қолдану әдістемесін әзірлеуді қарастыру қажет. Әрине, жаңа компьютерлік бағдарламалар мен тұтас ақпараттық оқу кешенін әзірлеу бүгінгі отандық жоғары мектептердің ең өзекті қажеттілігі саналады. Алайда оны қанағаттандыру – қазақ тілін оқыту процесінде компьютерді қолданудың теориялық негіздерін түпкілікті білмейінше, мүмкін емес. Енді осы үдерістің теориялық негіздері мен әдістемелік қағидаларын сипаттап көрсетелік.

1. Қағидалардың бірі жеткілікті мөлшерде жалпылама, белгілі шекте әмбебаптық сипатқа ие болатындығы белгілі, енді біреулері өзінің қолданылу саласында жекелік (даралық) сипатта болуы мүмкін. Бұлар осымен байланысты, бәрінен бұрын, тар шеңберде ұсынылатын жалпылама әдістемелік қағидаларды дамытады, нақтылайды.
2. Олардың қолданылуы қазіргі кезде мультимедиаға ұсынылған белгілі компьютерлік бағдарламалардың көмегімен ағылшын тілін оқытудың нақтылы, қиын ерекшелігі саласымен шектелетін де әдістемелік қағидалар бар: тілдік жүйенің кейбір жекелеген қырын және де сөйлеу қызметі түрлерінің бірін оқыту қағидасы немесе ағылшын тілді оқыту негізінде оқу құралдарының айрықша маңыздыларын пайдалану.

Оқытушы ағылшын  тілі сабағында компьютерлік презентацияларды, дыбыс және бейне материалдарды, слайдтарды,қарапайым және күрделі анимациялы графикалық объектілерді пайдалана алады.

Желілік технологиялар мен мультимедиялық үйретуші бағдарламаларды пайдалану тіл үйретудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, психологиялық тұрғыдан компьютердің көмегімен тіл үйренушінің қызығушылығын, ынтасын арттыруға  және әрбір жұмыс барысында қысылмай, өз білімін еркін қолдануына мүмкіндік болады. Мультимедиялық үйретуші бағдарлама тіл үйретуде өте тиімді. Тіл үйренушінің психологиялық, тілдік кедергісін жоюға көмектеседі.Оқыту жүйесіне енгізілген жаңа технология оқытудың тұлғасына, мазмұнына және әдістемесіне әсерін тигізеді. Ол оқытудағы уәждемені және оқыту үдерісіндегі дидактиканы күшейтеді.

Ағылшын тілін оқытудың мультимедиялық үйретуші бағдарламасы оқушылардың қандай да бір сұрауларына жауап бермесін, мемлекеттік тілдегі оқу-тәрбие процесінің әрбір бөлігінде сол немесе өзге жаттығу жұмыстары көлемі немесе ұзақтығына байланысты басты назарда болады. Тек дұрыс құрастырылған жаттығулар топтамасы ғана оқыту процесін мақсатты, коммуникативті және нәтижелі етеді.

Жаңа технологияның көмегімен ағылшын  тілді оқытудың әрбір кезеңінде шешуші фактор болып табылатын ауызша жаттығуларға толы болуы керек. Мұны елемеу оқытылып жүрген тілді практикалық игеру жолында бөгет болатын дайындық және тілдік жаттығуларының күштеп тықпалануына әкеп соғады. Алайда мұндай көзқарас дайындық жаттығуларының орындалу қажеттілігін теріске шығармайды, бірақ, біріншіден, олардың негізгі үлесі ауызша жаттығулармен салыстырғанда өте аз болады, ал, екіншіден, кез келген дайындық жаттығуларының орындалуын коммуникативтік мақсатқа жету үшін танылған құбылыстың тілде қалай қызмет атқаратынын көрсетумен аяқтау керек.

Ағылшын  тілді меңгеру саласында оқыту деңгейіне жету, негізінен, жаттығу жұмысы кіретін жаңа тілдік стереотиптер құру қажеттілігімен байланысты. Тек бірыңғай тілдік бірліктер мен олардың комбинацияларының бірнеше рет қайталануының нәтижесінде ғана оқытылатын тілдік қатынас құралы ретінде қолданылатын мықты іскерлік пен еп-дағдылары жасалады.

Қазіргі заман талабына сай әр түрлі техникалық құралдармен жабдықталған  кабинеттерде тіл үйретуді талап етеді. Сондықтан, мультимедиялық кабинеттерді, интерактивтік тақтаны пайдалану бұл - заман талабы.

Мультимедиялық кабинеттерде интерактивтік тақтаны қолдану біріншіден, көп тыңдаушыларды қамтуға екіншіден, танымдық үдерісті жандандыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл - өз алдына интерактивтік желілік оқытудың синхрондық моделінің  баламасы. Қазіргі заманға сай мультимедиялық дәрісханалар негізінде тілді жеделдетіп үйретудің әдістемесі , «Қазақ тілі» мультимедиялық үйретуші бағдарлама әзірленуде.

Мультимедиялық үйретуші бағдарлама өзгетілді дәрісханаларға 100 сағатта ағылшын тілін жеделдетіп үйретуге арналған. Мультимедиялық үйретуші бағдарламада тіл үйретудің бастапқы деңгейіне қажетті материалдар 20 сабаққа жинақталған. Әр сабақта өз бетінше орындайтын материалдар, тест тапсырмалар, аудиоматериалдар, бейнематериалдар ұсынылады. Бұл тыңдау мен сөйлеу дағдыларын жылдамдатады, таныс емес сөздерді ұғынуға көмектеседі. Тіл үйренуші түсінбеген материалына қайта оралу мүмкіндігі бар.

Мультимедиялық үйретуші бағдарламаны, интерактивтік тақтаны,сөйлесу сеансын бірге пайдалану оқытушы мен тыңдаушы арасындағы бірыңғай ақпараттық кеңістікті құруға мүмкіндік береді. Бұл – оқыту уақытын азайту, оқу үдерісін бақылау, және  оқыту сапасын арттыру.

Жаңа технологияларды сабақта қолдану тіл үйренушінің танымдық қызметін қалыптастырады, белгілі бір мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет жасауына ықпал етеді. Ең басты мақсат- тілді үйрену, меңгеру дағдысын қалыптастыру.

Ғалым Қ.Қ.Қадашева былай дейді: «Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда оқытушы-түсіндіруші, ал үйренуші-тыңдаушы немесе оқытушы-үйренуші деген ұғымды мүлдем жояды. Оқытудың бұл түрінде тіл үйренуші оқыту объектісінен білімді меңгеруші, өзі тілді үйренуді іске асыратын субъект қызметіне көшеді».Яғни, оқытушы бақылаушы бағыт беруші ролінде болады.  Тілді жаңаша жаңғыртып оқытуда талап та, қарым-қатынас та өзгереді. Кез келген оқыту технологиясы іс-әрекеттің қарқындығы мен белсенділігін арттырғандығымен де, кейбір технологияда бұл құралдар басты идеяны және нәтиже тиімділігінің негізін құрап, жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталған. Олар: проблемалық оқыту технологиясы, коммуникативтік технология, дамыта оқыту технологиясы, пікірсайыс, ойын әдістері т.б.

Сонымен қатар ағылшын тілін үйретуде оқыту әдістемесінің сапасын арттыру үшін жоғары белсенділікті дамыту әдістемесін де қолдануға болады.

Жаңа әдістерді пайдалануы – бүгінгі күннің талабы. Жаңаша жаңғыртып оқыту, интерактив әдістер, жаңа технологиялар тіл үйренушінің танымдық, білімдік белсенділігін тудыруға, уәждемесін тудыруға бағытталған. Ағылшын  тілін үйренуде бұл әдістер арқылы елеулі  нәтижелерге жетуге болады. Бірақ бұның бәрі оқытушының  шеберлігіне байланысты, оқытушы  үнемі ізденісте болуы қажет.

Әдебиеттер:

1.Қадашева Қ. Қазақ тілі: оқытудың тиімді әдістемелері. –А. 2000.

2.Оразбаева Ф.. Тілдік қатынас теориясы және әдістемесі. –А. 2001.

 Қай заманда да адамды адам ететін үш мамандықтың өкілдеріне адамзат баласы аса құрметпен қарап, қадір тұтқан. Олар: адамның жанын емдейтін – мұғалімдер, адамның тәнін емдейтін – дәрігерлер, қоғамдағы әділдікті қамтамасыз ететін – заңгерлер. 

Десек те, соңғы 15-20 жыл ауқымында «мұғалімдік мамандықтың беделі төмендеді», «қазір мұғалімдік мәртебелі мамандықтар қатарында емес», «жастар мұғалімдік мамандыққа бар­ғысы келмейді» деген секілді әңгі­ме­лер ел арасында жиі айтылып жүр.

Мұның себебі неде? Күнделікті өмірден нақ­ты дерек бере отырып, себептерін анық­талық.

Біріншіден, қазіргі студент-жастармен пікірлесе бастасақ, «ой, ағай, 40-45 мың теңгеге біреудің 25 баласымен алысқанша, өзіміздің әлеуметтік-ма­те­ри­алдық жағдайымызды реттеп алмаймыз ба?» деген көзқарасын білдіреді.

Екін­шіден, педагогикалық бағытта жоғары білім алатын студенттердің 90 пайыздан астамы ақылы оқу топтарында (оқу ақысын түгелдей ата-аналары төлейді) оқи­тындықтан, білім беру саласының бас­шылығы «сен мектепке барып, жұ­мыс істеуге тиістісің» деп міндеттеуге еш­қандай құқығы жоқ.

Үшіншіден, әсі­ресе соңғы 10-15 жыл шеңберінде мұға­лім қоғамның «майлыққа да, сулыққа да» жүретін қолбаласына айналып, елі­міз­де қоғамдық-саяси науқан, тазалық жұ­мыс­тары, халық санағы және басқа да осын­дай шаралар басталғанда, жоғары бас­шылықтың қысымынан өзінің кәсіби міндетін атқаруға уақыт таппайды. Қазіргі өркениетті елдер ұстаздың бойында бала қызыға қарайтын, бала еліктейтін қасиеттердің болғаны дұрыс деп есептейді. Себебі баланың ұстазына деген айрықша құрметі оның жақсы білім алуына тиімді әсер етеді.

Кез келген адам жақсы ұстаз бола алмайды. Сондықтан ілгері дамыған елдерде бастауыш сынып ұс­таздарын дайындауға ерекше көңіл бө­лінеді. Бұл елдер мұғалімнің кәсіби мәр­тебесін қалыптастыруды жоғары дә­режеде ұйымдастырып қойған.

Атап айт­қанда, дамыған елдер үздік мектеп тү­лек­терінің ғана құжаттарын мұғалім ма­ман­дығына қабылдайды, талапкерлер пе­дагогикалық кәсіпке қабілеттіліктерін анық­тайтын арнайы тест тапсырады, оқу орындарында дәріс бірінші курс­тан бастап тәжірибеге негізделіп жүр­гі­зі­леді. Жақсы бітірген бакалавр-мұғалім ма­гистратураға қабылданады. Магистр-мұғалім мектепке жұмысқа келгенде, қоғамдық комиссия алдында күрделі сынақтан өтеді. Жұмысқа қабылданған жас магистр-мұғалімге тәлімгер (коучер) тағайындалады.

Ол жас мұғаліммен алғашқы күннен бастап, өз бетімен жақсы сабақ бере алатын деңгейге жеткенше бірлесіп жұмыс істей береді. Шындығына келгенде, мұғалім тек жас ұрпақ санасына оқу-тәрбие үрдісін қалыптастыруға тиісті тұлға болуы керек.

Осындай себеп-салдарлар бүгінгі жас­тардың мұғалімдік мамандыққа қы­рын қарауына әкеліп соқтыруда. Бұл ты­ғырықтан шығар жол бар ма? Әрине, бар. Балтық жағалауындағы Латвия Рес­публикасы – бүгінгі таңда әлемдегі бәсе­кеге қабілетті 50 елдің қатарында. Осы ел 1991 жылы өзінің тәуелсіздігін жа­риялағаннан кейін білім беру, ден­сау­лық сақтау салаларын ғана мемлекет қ­ұз­ырында қалдырады да, өзге салалар бойынша жеке секторды дамытуға мүм­кінд­ік береді. Біздің мемлекетіміз де са­налы түрде білім беруді «болашаққа инвестиция құятын сала» деп есептеп, толықтай өз қамқорлығына алуға тиіс.

Біріншіден, педагогикалық бағытта орта арнаулы және жоғары білім алу, әсіресе ер-азаматтарға тегін болуы керек; екін­шіден, студент жастарға қазіргі ба­ғам­ды ескере отырып, кемінде 25-30 мың теңге көлемінде стипендия төленуі қа­жет; үшіншіден, мұғалімдердің орта­ша айлық жалақысы 250-300 мың тең­ге­ден кем болмауы тиіс.

Себебі Қазақстандағы мұғалімнің ай­лық жалақысы еліміздегі орташа жала­қы­дан 25 пайыз төмен. Германияда мұ­ға­лімнің бір айлық жалақысы 4 мың еуро, ал Қытайда 1 мың доллар. Біздің елі­мізде футбол командасының бір ойын­шысына 2016 жылғы мәлімет бойынша, ай сайын 9 миллион теңге жалақы төленіпті. Балаға білім бергеннен гөрі, екі аяққа ерік беріп, доп қуалап кеткен дұрыс секілді. Төртіншіден, орта мектептерге қызметке барған (шалғай ауылдарға) жас мамандарды қызметтік пәтерлермен қамтамасыз ету алдыңғы кезекте шешілуі тиіс. Егер ол жергілікті тұр­ғынға үйленіп немесе тұрмысқа шыға­тын болса, қызметтік пәтердің өз­де­­рінің жеке меншігіне айналуына мүм­кін­дік туғызған дұрыс. Осы ұсыныстар ертегідей болып кө­рін­генімен, мемлекетіміздің әлеу­мет­тік-экономикалық ахуалы білім беру саласын көтеруге толық жетеді. Осы­дан кейін ғана, болашақ педагог-ма­ман «Мұғалім – мәңгілік нұрдың қыз­мет­шісі» (Я.А.Коменский) дегенді мақ­та­ныш­пен айтатын болады.

Елімізде 2007 жылы «Білім туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданды. Осы заңның 7-тарауы «Педагог қызметкердің мәртебесі» деп ата­лады. Бұл заңға 2011 жылдың қараша айында өзгерістер мен толықтырулар ен­гізілді.

Ал, енді «Білім туралы» заң­ның жаңа редакциясы Парламент Мә­жілісі мен Сенатының талқылауына ұсы­нылып отыр. Сонымен қатар қазіргі жағ­дайда Еуразиялық экономикалық одақ­қа мүше екендігімізді ескере отырып, әрі сан мыңдаған ұстаздар қауымы ара­сында қоғамдық пікір туғызар деген ни­етпен төмендегі ұсыныстарымызды біл­діргенді жөн көріп отырмыз. Яғни білім беру мекемелерінің бас­шы­лары ұжым келісімі негізінде сайланып қойылуы тиіс. Оқушыларды білім мекемелеріне қабылдаған кезде ата-ана мен мектеп арасында нақты келісім-шарт дайындалуы қажет. Мұғалім мате­ри­алдық-әлеуметтік жағынан ешкімге тәуел­сіз, дербес саяси көзқарасы қа­лып­­тасқан жаңа формация тұлғасы бо­луға ти­іс.

Білім беру ұйымдары қыз­мет­кер­ле­рі­нің еңбегіне ақы төлеуде оларды мем­лекеттік қызметкерлерге теңестіріп, мұ­ғалімдерге мемлекеттік қызметкер мәр­тебесін беру қажет. Білім беру қызметкерлеріне өсімсіз не­сиемен тұрғын үй беру немесе тегін коммуналдық пәтерлермен қамтамасыз ету мәселесін шешу керек. Селолық жер­­лерде еңбек ететін педагог-қыз­мет­кер­лерге тегін коммуналдық қызмет көр­сету және айлық ақылары мен тариф­т­ік бағамдарына үстеме қаржы кө­зін қарастыру қажет. Педагог-қы­з­- мет­керлердің денсаулығын сақтау үшін жы­лына бір рет тегін жолдама арқылы ты­нығу орындары мен шипажайларға жі­беріп тұру керек.

Азаматтардың шет мемлекеттерде педагогикалық білім алуын ұйымдастыруда селолық жерлерден талантты жастарды іріктеп, таңдап алу жүйесін енгізу қажет. Мұғалім мәртебесіне орай қозғалған ой-пікірімізді жинақтасақ, өскелең ұр­пақ­­ты оқытып, тәрбиелейтін маман­дар­ға әлемдегі өркениетті елдер аса құр­­метпен қарайды. Алдымен жағдай ту­­ғызады, содан соң сапалы білім мен са­­налы тәрбиені талап етеді. Өкінішке қа­рай, елімізде мұғалімдерге талап қою мен міндеттер жүктеу тым ұшқары болып көрінеді.

Тәуелсіз еліміздегі бүгінгі мектептің бас­ты міндеті – оқушыны оқуға, ой­ла­нуға, болашақ тағдырын жете танып, білуге үйрету екендігі айқын.

Ел Үкі­ме­ті мұғалімдердің әлеуметтік-ма­те­ри­алдық мәртебесін көтеруге шынайы қам­қорлық көрсете отырып, жоғарыдағы мін­деттерді орындауды әрбір мұғалімнен те­геурінді түрде талап етсе, еліміздің бо­лашағына сеніммен қарауға толық негіз бар. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, жалпы білім беру саласынан қаржы үнемдеу болашақты ұрлаумен тең екендігін ұмытпағанымыз абзал.

Айдар САБЫРОВ,  Х.Досмұхамедов атындағы  Атырау мемлекеттік университеті «Педагогика»  кафедра-лабораториясының доценті

Egemen.kz 

«ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДЕ

СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУ ЕРЕКШЕЛІГІ»

Мусабекова Рабига Исматовна

«Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы

 «Өрлеу» БАҰО АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ» филиалы

Тараз қ., Қазақстан Республикасы

Замишева Венера Исматовна

Химия пәнінің мұғалімі

М.Әуезов атындағы орта мектебі

Жасөркен ауылы

Жамбыл ауданы

Жамбыл облысы

Мұғалім оқушыға қалай оқу керектігін үйретеді, ал бұрынғы дәстүрлі оқыту процесінде мұғалім білімді беруші болған болса, жаңа оқыту үдерісінде мұғалім бағыттаушы болып табылады. Сабақтағы басты тұлға, басты кейіпкер – оқушы. Оқушыны өз бетімен білім алуға, ол үшін ізденуге, терең ойлауға, зерттеуге дағдыларын қалыптастыру қажет екенін аңғара отырып, жаңа білімді меңгерту үшін ең тиімді әдіс сұрақ – жауап, әңгімелесу, диалог болып табылады. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту бұл арнайы қажеттілігі бар балаларды жалпы білім беретін мектептерде жағдай туғызып, оларды жалпы білім беру жүйесіне қосу қажет. Сындарлы оқытуда әрбір бала, мүмкіндігінше қажетті деңгейде білім алуы тиісті. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясын пайдаланып, сынып жұмысын жақсарту ісінде көптеген тәсілдер мұғалім жұмысының амалдарына шоғырланады. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясымен қазіргі таңда барлық әлем жұртшылығының назарын аударып отырған мәселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыру. Осы жаһандық мәселеге әлем ғалымдары мынадай анықтама береді: инклюзивтік білім беру дегеніміз - барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. Ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясының негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады.

Мемлекеттік бағдарлама негізінде 2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату, тұтқалармен, арнайы парталармен, үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық құралдармен жабдықтау арқылы құруы жоспарланған. Мектепте мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және тәрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалу міндеті алға қойылған. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясының үйде білім алатын мүгедек балалар жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, компьютерлік техникамен қамтамасыз ету сияқты істері жүзеге асырылуда. Осылайша мемлекетіміз мүмкіндігі шектеулі жандарды әлеуметтік қорғау, олардың қоғамға етене араласуына, оларды оңалту, жұмысқа орналастыру және жаңа жұмыс орындарын құру, білім алу, оқыту, қайта мамандандыруда қолдан келгенше жағдай жасалмақшы.

Сындарлы оқыту теориясын инклюзивті білім беруде ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданады. Негізінде балалардың қандай да бір алалауды жоққа шығару, барлық адамдарға теңдік қатынасты қамтамасыз ету, оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.

Инклюзивті білім беруде сындарлы оқытудың негізгі мақсаты-оқушы пәнді терең түсіну қабілетін дамыту алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. Бұл сындарлы оқыту оқушылардың ойлауын дамыту, олардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалім, оқушы және достарынан алған білімдерін араластыра жүзеге асады деген тұжырымдамаға негізделген. Оқушыны өз бетімен білім алуға, ол үшін ізденуге, терең ойлауға, зерттеуге дағдыларын қалыптастыру қажет екенін аңғара отырып, жаңа білімді меңгерту үшін ең тиімді әдіс сұрақ – жауап, әңгімелесу, диалог болып табылады. Өз ойларын жарыса айтып, қызу пікірталас тудыра алады. Инклюзивті білім беруде сындарлы ойланып, жетістікке жетелейтін сыни тұрғыдан ойлану жақсы нәтижеге жеткізеді. Оқушылар сабақта қалай оқу керектігін меңгереді, яғни метатаным пайда болады, өздері үдеріс барысында ой қорытады, нәтижеге жетуге ұмтылады. Топтық жұмыс арқылы «оқушы мен оқушы» арасында, «оқушы мен мұғалім» арасындағы диалогты тиімді ұйымдастыру арқылы мақсатқа қол жеткізе алады. Оқушылар күткеннен де артық әсер алады. Өз ойларын жарыса айтып, қызу пікірталас тудырады. Жаңа сабақты өз беттерімен тез меңгереді. Сабақта «үнсіз» оқушылар да сөйлеп кетеді, себебі мотивациясы төмен оқушылардың өзі тым болмағанда постермен жұмыс жасау барысында сызбамен айналысады. Сондықтан инклюзивті оқытуда сындарлы оқытудың тиімділігі тәжірибе кезінде білінеді. Оқушылар өз бетімен оқып, ой елегінен өткізе біледі. Сабақ барысында сыныпта нақты қызу жұмыс жасалады. Сұрақтар мен тапсырмаларды шешу барысында топ ішінде дұрыс шешім қабылдай білу, қорытынды жасау, өз қателіктерін көру, өздерін және достарын әділ бағалау әрекеттеріне тез дағдыланып алады.

             Сындарлы оқытуда талантты және дарынды балаларды дамыту үшін анағұрлым инклюзивті тәсіл пайдаланады. Дарынды және талантты балаларға қатысты бұл - ойлауды, талқылауды және мұқият жоспарлауды талап ететiн едәуір күрделі мәселе. Талантты және дарынды оқушыларға білім беруді дамытудың инклюзивті тәсілі негізінде осындай балаларды анықтау туралы ой-пікірлер мен зерттеулер жатыр. Бұл оқушылардың қажеттіліктерін түсінуге қатысты ой-пікірлерді, барлық оқушыларды кеңінен оқытуға ықпал ететін оқу бағдарламаларын кеңейту және барлық оқушылардың осындай қажеттіліктерін қанағаттандыратын оқыту мен оқудың сараланған стратегияларын таңдау жөніндегі идеяларды қамтиды.

             Сындарлы оқыту шығармашылық ортаны қалыптастыруда ерекше рөл атақарады. Заманауи әлемде әр адамның алдында шығармашылық үрдіске енуі үшін үлкен мүмкіндіктер ашылған. Шығармашылықпен байланысты сындарлылық ғылыми мәліметтердің жиынтығы, өнертапқыштыққа деген белсенділік, жаңашылдық міндеттерді шешу ретінде түсіндіріледі. Инклюзивті білім беруде кәсіби сындарлы шығармашылық жұмыс әрқайсымыздан жаңа сапаларды талап етеді: жаңа бастамаларға деген қажеттілік; басқалар көріп, біле алмайтын мәселелерді ұғыну, түсіну; баламаларды іріктеу және түсіну қабілеті; алғашқы қадамнан анықтау қиын өндірістің жаңа қырларын айқындау; қиындықтарды тез жеңе білу қабілеті; компьютерлік құралдармен жұмыс жасауға мүмкіндік беретін сапалар жиынтығы.

Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясы арқылы барлық мұғалімдер балаларға білім беруде барынша жоғары жетістіктерге қол жеткізу үшiн қолайлы орта жасауға тырысады. Әртүрлi теориялар мен стратегиялар балаларды оқытудың мазмұнын анықтау үшін тиісті бағдарлама шеңберiнде қолданылады. Тәжiрибеге жасалған талдау оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруда мектеп бүкіл оқушылар үшін мектеп стандартын күрделендіре отырып, «кеңейтілген» мектеп тәсілін құрған жағдайда анағұрлым жоғары нәтижелерге қол жеткізе алатынын көрсетеді. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясының тапсырмаларын күрделендіруде талантты және дарынды балаларға бағытталған өзгеріс енгізу стратегиясының бірі оқушыларға сыныпта және сыныптан тыс жерлерде өтетін оқудың күрделендірілген бағдарламасын ұсыну болып табылады. Тапсырманы кеңейту анағұрлым тереңдетіп оқыту, кең көлемді жобалар немесе зияткерлік тапсырмаларды кеңейту түрінде берілуі мүмкін. IGGY жобасы соған үлгі бола алады, бұл орта мектеп оқушыларына арналған кеңейтілген оқу бағдарламалары желісін ұсынатын жоба. Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту үшін балаларға осы айтылған сайтқа кіру ұсынылады, бұл сайтта мұғалімдер тапсырмаларды күрделендіруге және міндеттерді қоюға көмектеседі. Инклюзивті білім беруде сыни тұрғыдан ойланып,  сыныптар мектептегі жетістіктерге үлкен әсер етеді. Олар тәртіптің белгілі нормалары арқылы емес, белгілі оқу ахуалын жасай отырып әсер етеді. Сыныптарда ойлануға және оқушыға бағытталған ахуал жасалған кезде, жоғары үлгерімге қол жеткізіледі.

Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясы арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тәрбиелейді. Егер оқытуға бағдарлауды, оқушыға бағдарланудың белгілі дәрежесі болғанда сыныпқа енгісе, мұндай өзгеріс сәтті аяқталады.

Инклюзивті білім беруде сындарлы оқыту теориясының ерекшелігі мұғалімдер сыныптағы оқушыға бағытталған жұмыс формаларын көбірек қабылдағанын сезген сайын, тек қана академиялық көрсеткіштер өзгеріп қоймай сондай-ақ ынта, мектепке келуі, сабақтың өтуіне кедергі келтіретін мектеп оқиғалары санының азаю секілді басқа да академиялық емес нәтижелер жақсарады. Инклюзивті білім беруде сындарлы ойлауға ие адам, туындаған проблеманы шешуге, жағдайды талап етілген деңгейге сай өзгертуге   немесе нақты әрекет жасай отырып, нақты жағдайда туындаған проблеманы бейтараптандыру үшін дұрыс шешім қабылдауға қабілетті, өйткені бұл өмір талабы.

Пайдаланған әдебиеттер

1. Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. –Алматы, 2009. -328 б.
2. Хохотва О.И. Рефлексивті есептерді жазу және таныстырылым сөздерін дайындау бойынша әдістемелік ұсыныстар. Астана, 2013. -75 б.
3. Педагогикалық диалог. Ақпараттық-әдістемелік журнал. Астана, №2, №3 2013.
4. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. Астана, 2012. -306 б.
5. Тренерге арналған нұсқаулық. Астана, 2012. -108 б.

 Биылғы оқу жылында 5 және 7-сынып оқушылары «Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Математика» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы» бойынша оқы­тылуда. 

Осы жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы мен қазіргі қолданыстағы дәстүрлі бағдарламаның мазмұнын салыстырып, әріп­тестерімнің пікірін білмек болдым. Олар «Барлығы да дұрыс қой. Кет­кен кемшіліктерді қалай жоюға болады? Мұғалімдер де соны күтіп отыр», деді. Ойланып қалдым.

Мектепте математика пәнін оқытуға бай­ла­­нысты жаңа білім стандартының талаптары мен бағдарламалардағы кем­­шіліктерді жөндеумен шұғылдану мен үшін бос әурешілік сияқты болып көрінді. Жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағ­дар­ламасының бір ғана құптар­лық жері бар екен. Бұл – дәстүрлі қол­даныстағы бағдарламаның «Оқу мате­риалын тақырыптық жоспарлау» деген бөлімін «Математика» пәні­нің мазмұнын ұйымдастыру» деген атпен 2-тараудың 5-9-бапта­рына еш­бір өзгеріссіз енгізгені.

Мұндағы өзгешелік – 7-сыныптан бастап бұ­рын­ғы­дай алгебра және геометрия пән­де­рінің бағдарламалары жеке-жеке бө­лін­беген. Бағдарлама авторларының «кірік­тірілген бағдарлама» жасадық деп кө­ңілдеріне медеу тұтып жүргендері де осы шығар, бәлкім. Енгізіліп жатқан жаңа бағдарламада бұрынғыдай «Оқушылардың мате­ма­ти­калық дайындықтарына қойылатын та­лаптар» бөлімі жоқ.

Аталған бөлім с­тандартқа ауыстырылған. Енді мұғалім оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптарды білу үшін стан­дарт­қа жүгінетін болса, ал білім маз­мұнын анықтауда бағдарламаны бас­шылыққа алады. Оның өзінде стан­дарттағы оқушылардың мате­матикалық дайындығына қойылатын талаптар бойынша ешқандай математикалық жүйелі білімді анықтау мүмкін де емес. Қазақстан Үкіметінің 2016 жылғы 13 мамырдағы №292 қаулысымен бекітілген «Негізгі орта білім берудің мемлекеттік жал­пыға міндетті стандартының» екін­ші бөліміндегі «Білім алушылар мен тәрбиеленушілердің дайындық дең­гейіне қойылатын талаптар» Блум так­сано­миясын негізге алып құрылған.

Мұн­да оқытудағы қол жеткізілетін нә­ти­­желерді білу, түсіну, қолдану мен ой­лау тәсілдері: талдау, жи­нақ­тау, бағалау бір-біріне байланыс­сыз, әр­­қайсысы жеке жазылып, жос­пар­лан­ған. Яғни білім алушылардың «білуі» керек деген мәселелер «түсінуде» та­лап етілмейтіндей, ал «түсінген» мәсе­ле­лерді «білудің» қажеті жоқ сияқты болып қалды. Ал «қолдану» бөлімінде матема­ти­ка­лық білімді қолданбай-ақ практикалық есеп­терді шығара беруге болатындай «практикалық есептерді шешуде ма­те­матикалық білімін қолданады» де­лін­генін қайтерсіз. Математикалық бар­­лық есептерді шығару кезінде қол­да­нылатын әмбебап алгоритм болмаса да, «математикалық есептерді шешу алгоритмдерін қолданады» деген талап қойылады.

Сондай-ақ «түп­мәтінге сәйкес математикалық терминология­ны қолданады», «нақты сандарды есептеу амалдары қол­данады» дегендері нені білдіреді екен деп те қа­ласыз.

Білім алушылардың дайындық дең­гейіне қойылатын осы талаптардың іші­нен «математикалық модельдер құрас­тыру үшін мәтіндік есептердің шарт­тарын талдайды», «математикалық есеп­терді шешудің алгоритмдерін жи­нақтайды», «аксиомалар мен теоремалар арқылы дәлелді пікірлерді жи­нақ­тайды», «есептің түпмәтініне қатыс­ты есептеулер нәтижесін баға­лайды» де­ген сияқты «талаптарды» оқыған кез­де мектеп бітіргендерден қандай мате­ма­ти­калық дайындық күтуге болар екен деп ойламасқа лажыңыз жоқ. Енді оқу мазмұнына келейік.Бағ­дар­ламаның 11-бабында «Оқу пәнінің мазмұны бес бөлімді қамтиды: «Сандар», «Алгебра», «Геометрия», «Ста­тис­тика және ықтималдықтар теориясы», «Математикалық модельдеу және анализ» деп көрсетілген. Соған сәй­кес 12-16-баптарындағы бөлім­дер негізгі мектепте қандай тақырып­тарды қам­тып тұрғаны белгісіз күйінде қалған. Осындай жағдай бастауыш мектептің «Математика» бағдарламасында да орын алғанын бұрын айтқанбыз «(«Егемен Қазақстан», 14.06.16).

Бұл бағдарлама да дәл сондай күйде. Мәселен, 12-баптағы «Сандар» бөлімінің «Сандар және шамалар туралы түсініктер де» негізгі мектепте қандай сандар оқылатыны ашып көрсетілмеген. Сондай-ақ сол бөлімнің аталуындағы «түсініктер» сөзінің шек­арасы «ұғымдарға» қарағанда шек­теулі екендігі де ескерілмепті. Сол сияқ­ты 13-баптағы «Алгебра» бөлімінің «Тең­деу­л­ер және теңсіздіктер, олардың жүйе­­лері және жиынтықтары» бөлімі бой­ынша негізгі мектепте иррационал теңдеулерді шешу тақырыбын жүйе­лі оқыту қарастырылмайтынын, три­гонометриялық теңдеулерді ше­шу де өт­пейтінін, т.б. ескерсек, бұл бағ­дар­ла­маны негізгі орта білім мазмұнын анықтап тұр деп айтуға келмейді. 14-15- бөлімдер де дәл осы жағдайда.

Ал 16-баптағы «Математикалық» дегенді біз 11-бапта көрсетілгендей «Ма­те­матикалық модельдеу және ана­лиз» деп түсіндік. Бұл бөлімдегі «Мате­матикалық анализ бастамалары» бөлімі бойынша негізгі мектеп­те қандай тақырыптар оқыты­ла­тыны анықталмаған. Мектепте мате­ма­ти­калық талдаудың «Функция» та­қы­ры­бы біршама жүйелі өтілетіні бел­гілі. Сон­да да барлық функциялар емес.

Одан кейінгі «Математикалық мо­дель­деудің көмегімен есептер шы­ғару», «Математикалық тіл және мате­ма­ти­калық модель» бөлімдерін өз алдына берудің қандай қажеттілігі бар екені де түсініксіз. мектеп математика бағдар­ла­ма­сының «Оқыту мазмұны» құрамына ай­қын түрде енбейтін, бірақ оқыту ма­з­мұнымен біте қайнасып жататын, онсыз математикалық білімнің мән-мағынасы ашылмайтын, білімнің иге­рі­луі мүмкін емес логика элементтері мате­мат­и­ка­лық тіл, математикалық модельдеу ұғымдары да бар екендігі белгілі. Мұ­ны математикалық білімнен бөлек қарастыру мүмкін емес. Математикалық есептің өзі де модель.

Сондықтан мектепте «Математикалық модельдеудің кө­мегімен есептер шығару» дегеннің қи­сыны да келіңкіремейді. Мектеп курсында математикалық білім мен ма­тематикалық тіл, сондай-ақ мате­матикалық модель арасына үлкен шекара қою да әбестік. Бұл жаңартылған үлгілік бағ­дар­ла­маның да жаңалығы, бастау­ыш мек­тептің математика бағ­дарл­а­ма­сын­дағыдай «Оқу мақсат­та­ры жүйе­сі­нің» болуында екен. 19-бапта «Оқу мақ­саттарының жүйесі бөлім бойынша әр сыныпқа берілген» деп көрсетіледі. Алайда бұл мақсаттар жүйесін де үлгі тұтарлық деуге келмейді. Мақсаттар жүйе­сіндегі келеңсіздіктерді тек 5-сы­нып­тағы «меңгеру» ұғымының ди­­дак­ти­калық-әдістемелік ерекшелігіне бай­ланысты қысқаша талқылап көрейік.

Әдіс­темелік әдебиеттерде «ұғымды мең­геру» ұғымның мазмұны мен көле­мін анықтай алу, мәнді белгілері мен қасиеттерін білу, ұғымды танымдық және практикалық іс-әрекеттерде пайдалану деп түсіндіріледі. Жаңартылған бағдарламадағы білім алушыларға қойылатын мақсаттардың ең біріншісі «5.1.1.1 натурал сандар жиыны ұғы­мын меңгеру» деп берілген.

Үлкен та­қырыпты оқып-үйренудің бірінші сабағында-ақ осындай мақсат қою өзін ақтай ала ма? Натурал сан ұғымын қалыптастыру мен соған сәйкес білімді игеру бастауыш сыныптан басталады да, 5-сыныпта ұғымның көлемі мен мазмұны жүйелі түрде ашыла бастайды. Демек, оқушылардың бастауышта алған білімін 5-сыныптың алғашқы сабақтарында жал­пылау және бір жүйеге келтіру көз­делген. Сонда да болса, натурал сан ұғымын меңгеру үшін бұл білім жи­ын­тығы әлі жеткіліксіз. Натурал сан­дар ұғымын оқып-үйрену келесі «На­ту­рал санның бөлінгіштік белгілері» та­қырыбында жалғасын табады. Сондай-ақ «меңгеру» таным үдерісі, яғни, түсіну, ой елегінен өткізу, білу, есте сақ­тау, танымдық және практикалық іс-әрекетте оны қолдану екенін де ескеру керек. Сондықтан «меңгеру» білім алу, дағдылардың қалыптасуы, білік­тіліктердің дамуы мәселелерін де қам­тиды. Мұғалім оқу мақсаттарын анықтау кезін­де осы мәселелерді ескергені жөн. Алай­да дәл осындай олқылықтар басқа да тақырыптарға қойылған мақсатта орын алған. Ал енді, 5-сынып оқушыларының осы «натурал сандар жиыны ұғы­мын меңгергенін» есепке алатын әдіс­те­­мелік құжатқа көңіл аударайық. НЗМ «Педагогикалық шеберлік орта­лы­ғында» басылып шыққан «Қалып­тас­ты­рушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы. Математика.

5-сынып» кітапшасында бұл мақсаттың жүзеге асырылғанын есепке алу үшін дайындалған бірінші қалыптастырушы бағалау критериі «Натурал сандарды ажыратады» делінген. Оқушы натурал саннан басқа сандармен таныс болмаса, онда ол басқа қандай сандар жиынының ішінен оны ажырата алуы керек? Ал оны анықтау үшін құрастырылған тапсырмалар натурал санның қасиеттерін бі­луге арналған!

Сорақысы, натурал сан мектеп математика курсында анық­тал­майтын ұғым екенін ескерсек, онда білім алушы «натурал сандар жи­ыны анықтамасын қолдана отырып дұ­рыс тұжырымды анықтайды» деген дескриптордың мағынасы да жоқ бол­ғаны. Кейінгі кезде оқыту жүйесінде дескриптор сөзі қажет, қажет емес жерлерде пайдалана беру педагогикалық «сәнге» айналды. Әдебиеттерде дес­крип­­тор сөзі әртүрлі түсіндіріледі. Білім саласында дескриптор ұсынылып отыр­­ған мәтін мазмұнын сыйымды түр­де бере алатын сөз немесе сөз тір­кестері деп айтылады.

Дескриптор – оқыту үдерісінің нақтылы немесе жекелеген мәселелері емес, белгілі бір циклды оқып-үйрену кезінде меңгеретін жалпы жағдайлар деп те түсініледі.

Сондықтан оқы­ту үдерісіндегі оқушы білімін баға­лау үшін қолданылатын әрбір тапсырма, жаттығу немесе есеп үшін дескрипторларды анықтап, жазып отыруды талап ету мұғалімнің «шақшадай басын шарадай ету» үшін таптырмайтын құрал болайын деп тұр. Бағдарламадағы оқытудың мақ­сат­тар жүйесін анықтау кезінде ұғым анықтамасының мәні мен мағы­на­сын айқын түсінбеген, дұрыс тұжы­рым­далмаған пайым, ұғымды білуге арналған мақсаттың қойылмауы, Блум так­саномиясын басшылыққа алып «түсі­неді», «қолданады», «талдайды», «жинақтайды» деген сөздерді орын­ды-орынсыз пайдалана беру, т.б. келеңс­і­з­діктер жеткілікті. Біз жаңартылған бағдарламадағы оқу мақсаттары мен соған сәйкес жа­салған ұзақ мерзімді оқу жос­па­рын­­дағы 5-сынып үшін кейбір кем­шіл­іктерді ғана көр­сеттік. Басқа сыныптар да содан арт­ық емес. Енді сол мақсаттар жүйесін бас­шылыққа алып жаңа бағдарлама бойын- ша одан әрі «оқытуды» жалғастыра бе­ретін болсақ, оқушылар білімінің дә­режесі бүгінгі күнге де зар болатын жағ­дайға алып келуі деген қауіп те бар.

Басқа пәндердің жаңартылған бағдарламаларының жағдайы туралы төрелік айту қиын. Ал математикалық білім беруді құрдымға жібермей тұр­ған­да «жаңартылған бағдарламаға» кө­шу «науқанын» тез арада тоқтату керек секілді. Жаңартылған стандарттар мен бағдарламаларға көшуге кезінде ұйыт­қы болғандар да, оларға тапсырыс беріп сапасыз құжаттар жасатқандар да, ел алдында, Елбасы алдында жауап беретін болса, онда білім жүйесіндегі сөз қуу мен негізсіз науқаншылықтан арылған болар едік.

Досымхан РАХЫМБЕК, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университетінің профессоры, педагогика ғылымдарының докторы
 Egemen.kz

Ата-ананың баласымен байланысы тығыз болсын

Бала тәрбиесінде ата-ананың ықпалы басты орында тұр.Қай ата-ана болсын өзінің баласының еліне елеулі,халқына қалаулы ,саналы азамат болып өсуін тілейді. Балаларына ізбасарым,шаңырағымның иесі,атымды жалғастырушы деп үміт артады. Ал осы болашақ ізбасарымыздың бойына сіңіріп жатқан рухани азығымыз олардың ақыл ойын өсіріп,күткеніміз саналы азамат болып шығуын қамтамасыз ететіндей дәрежеде ме? Сәбилерін балабақшаға немесе бала күтушіге беріп қойып,сол жерден үйреніп келетін қылықтарын көрсе «тәрбиешілердің  үйреткені ғой»деп қолды бір сілтеп салатын,оның дұрыстығына  не ерсілігіне мән бермей,тәрбие ісін балабақшаға толығымен жүктеп,осы мәселеге көңіл бөлмейтін ата-аналар көбейіп келе жатыр. Осылайша басты салмақ өздерінде екенін кейде ұмытып кетеді.Бұл балабақша мен ата-ана арасындығы байланыстың тым жүдеулігінен дер едім.Тәрбиеші мен ата-ана бір-бірін түсінбей жатса,ортақ мәсілеге келе алмаса,түзде бір тәрбие,үйде біртәрбие болса бала мінезі орнықсыз болып келеді.

         Бір қатар ата-аналар балаларымызды киер киім,ішер астан тарықтырмасақ, не керегін алып беріп отырсақ ,ата-ананың парызымыз осымен шектеледі деп есептейді.Балаларының жарамсыз қылықтарын айтып ескерту жасаған ұстаздарға кейбір ата-аналар «тамағы тоқ,енді маған не істе дейсіздер,өзіміз жұмыстамыз, оларға тәрбие беретін мына өздеріңіз емес пе?»-деген сөзді ойланбай айта салатынын сан рет естідік. Іштен туғанда осылай болып туды ма?Әрине, ата-анадан қоршаған ортадан үйренеді. Өсе келе бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін де дәл осындай көрініс қайталанады.Кейбір мұғалімдер балаларға  сөзі өтпей,сары уайымға түсіп,қайткенде тәртібін жөндеп ,мінезін өзгертемін деп өз алдына басы қатып жүреді.Сондайда ата-ананың да тәрбие ісіне тартып бірлесе жатса ғой. Ұстаз өз бетінше тәрбиелеймін деп,өз мінезіне салып, балаға қояр талаптары ұшқары болып жататын жағдайдар да кездеседі.Сондықтан да оқушының қисық-қыңыр мінезінің себепшісі кейде ұстаз болып жатады.Бір сыныпта отыз баланың көңілін табу мүмкін емес қой.Сондықтан осындай мәселелердің тығырыққа тірелуін күтпей,ұстаз бен бала және ата-ананың арасындағы қарым-қатынасты күшейттіп,өзара түсінік орнату керек сияқты.Әрине  бала тәрбиесіне алғаш жауап беретін  ата-ана,отбасы,баланың тума-туысы, аға-інісі,сіңлісі,апасы,жалпы жанұядағы әрбір адамның ықпалы болатыны сөзсіз.      Бала бойындығы қалт еткен құбылысты дәл танып балғын жүректің сезімін,ой-қиялын оятып,жарқын жолға бастау әрине педагогикалық шеберлік керек.     Балалардың тәрбиесіне үнемі көңіл бөлетін,оған ақыл кеңес айтып қана қоймай , өзімен бірге ертіп жүріп ,жастайынан еңбекке баулитын,сөзімен де,нақты ісімен де өмірді үйрететін ата-аналар.

Ата-аналарға кеңес

1. Балаңызды өзге балалармен достасуға үйретіңіз.
2. Балаңызды жалғыздықтан сақтаңыз.
3. Кез-келген бала – үздік немесе екіге оқитын, белсенді не баяу, шымыр не осал, жуас не  қияңқы- сіздің балаңызға  жолдас бола алады, сондықтан да, сіздің тарапыңыздан оны сыйлау  қажет.
4. Балаңыздың достарын оның ата-анасының мүмкіндігіне қарай бағаламаңыз, керісінше оның сіздің балаңызға деген қатынасы жағынан бағалап, қадірлеңіз.
5. Балаңызға достықты қадірлеуге  үйретудің жолы , өзіңіздің достарыңызға  деген қатынасыныз.
6. Өз балаңызға оның достарының, сыныптастарының, кемшіліктерін емес, жағымды, жақсы жақтарын көрсетуге  тырысыңыз.
7. Балаңызды достасудағы жетістіктері үшін мақтап, мадақтап отырыңыз.
8. Баланың достарын үйге шақырып, олармен қарым-қатынас жасаңыз.
9. Есіңізде болсын! Баланың балалық достығын қоштасаңыз, кім білер, мүмкін болашақта, үлкен өмірде балаңызға тірек болар.
10. Балаңызды достарымен шыншыл, әділ болуға үйретіңіз, достықты пайдаланудан аулақ болсын.
11. Өз балаңызға дос болуға үйреніңіз.
12. Егер балаңыз сізбен бөліссе, сырын оған қарсы қолданбаңыз.
13. Сынағанда кемсітпей, қолдап отырыңыз.
14. Балаңыздың достарына жақсылық істеу талабын құптап отырыңыз.
15. Достарына деген сатқындыққа жол  бермеңіз.

Бүгінгі кішкентай  опасыздық үлкен қателікке айналуы мүмкін.

ЕРЕКШЕ БІЛІМ АЛУ МҰҚТАЖДЫҚТАРЫ БАР БАЛАЛАРҒА  АҒЫЛШЫН ТІЛІН ИНКЛЮЗИЯ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚЫТУ ТӘЖІРИБЕСІ

Елеусіз Айгүл Бейбітқызы

«Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы

 «Өрлеу» БАҰО АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ» филиалы

Тараз қ., Қазақстан Республикасы

Тірек сөздер: инклюзивті білім беру, мультимедиалық технологиялар, тілдік жаттығу, мəтіндік құжаттар, сұхбаттасу, әлеуметтік коммуникациялар.

Білім беру мазмұны білім алушылар өз әрекеттерімен меңгеретін, педагогикалық бейімделген әлеуметтік тәжірибе болып табылады. Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта мектептегі инклюзивті білім беру жағдайында білім берудің жаңартылған мазмұндағы талаптарын жүзеге асырудың ерекшеліктері. Танымдық, репродуктивтік, шығармашылық әрекеттердің жүзеге асырылу тәжірибесі және көңіл-күй құндылықтарының қатынасы шынайы оқытылатын әрекеттердің қатынасы бойынша қызмет тәсілдеріне сәйкес: табиғатқа, мәдениетке, техникаға, әлеуметтік коммуникацияларға және білім саласының басқа да шынайы объектілеріне қолдану жолымен жүзеге асырылады. Осы объектілерге қатысты білім алушылардың тиісті білім әрекеті ұйымдастырылады, яғни кілтті құзырлылықтардың минималды тізімінде жүйелендірілген жалпы пәндік білімдер, ептіліктер, дағдылар мен тәсілдер әрекетінің қалыптасуына әкеледі.

Бүгінгі таңда еліміздегі мемлекеттік саясаттың маңызды басымдықтарының бірі білім беру жүйесінің дамуы болып табылады. Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптеріне сапалы білім алуға барлығының тең құқылығы, әр адамның интеллектуалды дамуын, психофизиологиялық және жеке-дара ерекшеліктерін ескере отырып, халықтың барлық деңгейі үшін білімге қолжетімділігі жатады [1].

Сапалы білімнің барлығы үшін қолжетімді болу шартын қалыптастыруға бағытталған білім беру жүйесін түрлендіру процестерінің бірі инклюзивті білім беру болып табылады.

Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларға ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалар; мигранттар мен оралмандар отбасыларының, аз ұлттар балалары; қоғамға әлеуметтік бейімделуде қиындықтары бар балалар жатады.

Кеңейтілген мағынада инклюзивті білім беру дегеніміз кедергілерді жою мен ерекше білім беруге қажеттілігі бар адамдарды оқыту процесінде енгізуге бағытталған білім беру процесі және олардың сапалы білімге тең қолжетімділігін қамтамасыз ету болып табылады.

Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 
2016 – 2019 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламсында көрсетілген орта білім берудің инфрақұрылымдық дамуын қамтамасыз ететін міндеттердің бірі ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды инклюзивті ортада қолдау, ал орта білім берудің мазмұнын жаңарту аясындағы міндеттердің бірі білім беру ұйымдарын өлшемшартпен бағалау жүйесіне көшуді жүзеге асыру деп көрсетілген [2]. Бұл, өз кезегінде, инклюзивті білім берудің дамуын теориялық және әдістемелік жағынан жетілдіруді қажет етеді.

Инклюзивті білім беруді дамытуды әдіснамалық және оқу-әдістемелік қамтамасыз ету мыналарды көздейді:

- жалпы білім беру процесіне ерекше білім беруге қажеттілігі бар тұлғалар қосу аясында оларды әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық қолдауды ұйымдастыру, мүмкіндіктері шектеулі балаларды кіріктіре оқыту және инклюзивті білім беру негіздерін әдіснамалық және оқу-әдістемелік әзірлеу;

-ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушылардың (оқу процесін ұйымдастыру жағдайларына қойылатын талаптар, базалық пәндер және оқыту пәнінің нәтижелері бойынша дағдылар, білім алушылардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптар) оқу бағдарламаларын, оқу жоспарларын бейімдеу;

-инклюзивті білім беру жағдайында оқушының оқу жетістіктерін бағалаудың критериалды жүйесін бейімдеу, ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту нәтижелерін бағалау және мониторингілеу жүйесін әзірлеу,

- үйде оқыту сапасын бағалау жүйесін әзірлеу;

- ерекше білім беру қажеттіліктері бар тұлғаларды оқыту жағдайларына жоғары және кәсіптік, техникалық білім беру бағдарламаларын және үлгілік оқу жоспарларын бейімдеу[3].

Инклюзивті білім беруді әдіснамалық және оқу-әдістемелік қамтамасыз етуде жоғарыда көрсетілген мәселелердің ішіндегі инклюзивті білім беру жағдайында оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау бүгінгі таңда өзекті мәселенің бірі болып табылады. Әрине, оқушылардың дайындық деңгейі туралы ақпараттар алу мүмкіншілігі оқыту мүмкіндігі және жеке оқу қорытындылары болу мүмкіндігін ұсыну бойынша сынып оқушылары құрамының біртексіздігін ескеретін критерилерді қолданумен іске асырылады. Ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушылардың білімділік жетістіктерін анықтауда бағалау жүйесі олардың оқудағы жетістіктерін ғана объективті көрсетіп қоймай, оларды білім беру процесінде қолдау бойынша келесі әрекеттердің жоспарын құру үшін негіз болуы тиіс. Бұл инклюзивті білім беру жағдайында ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушылардың оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесін әзірлеудің қажеттілігін негіздейді.

Әдістемелік құралдың мақсаты – оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесін жүзеге асыруда ерекше білім беруге қажеттілігі бар оқушылармен жұмыс атқаратын жалпы білім беретін және арнайы мектептердің педагогтарына көмектесу.

 Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта мектептегі инклюзивті білім беру жағдайында білім берудің жаңартылған мазмұндағы талаптарын жүзеге асырудың ерекшеліктері 
Білім беру мазмұны білім алушылар өз әрекеттерімен меңгеретін, педагогикалық бейімделген әлеуметтік тәжірибе болып табылады. Танымдық, репродуктивтік, шығармашылық әрекеттердің жүзеге асырылу тәжірибесі және көңіл-күй құндылықтарының қатынасы шынайы оқытылатын әрекеттердің қатынасы бойынша қызмет тәсілдеріне сәйкес: табиғатқа, мәдениетке, техникаға, әлеуметтік коммуникацияларға және білім саласының басқа да шынайы объектілеріне қолдану жолымен жүзеге асырылады. Осы объектілерге қатысты білім алушылардың тиісті білім әрекеті ұйымдастырылады, яғни кілтті құзырлылықтардың минималды тізімінде жүйелендірілген жалпы пәндік білімдер, ептіліктер, дағдылар мен тәсілдер әрекетінің қалыптасуына әкеледі.

Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында «Шетел тілін оқытудың басты мақсаты — оқушыларға шетел тілінде қарым-қатынас жасауды базалық деңгейде игерту» деп көрсетілген [4]. Өйткені қазіргі нарық жағдайында шетел тілін, оның ішінде ағылшын тілін меңгеру, шетел тілінде сөйлей білу өмірдің өзекті мəселесіне айналды. Сондықтан өсіп келе жатқан ұрпаққа шетел тілін оқытуда əр түрлі əдістемелік жаңа тəсілдерді түрлендіре, күрделендіре түсу қажеттілігі туындап отыр.

Шетел тілі сабағында ерекше білім алу мұқтаждықтары бар балалардың  ойын, сұрақ-жауап, өлең сөздерін толықтыру, суретке қарап мəтін құру, карточкаларды қолдану арқылы ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға болады.

Кейінгі кезде мультимедиалық, гипермəтіндік, желілік жəне коммуникациялық ақпараттық технологиялардың пайда болуы шетел тілін тиімді оқыту үшін үлкен мүмкіндіктерге жол ашты. Мультимедиалық технологиялар мəтіндік құжаттарға, графикалық суреттер, дыбыс жəне бейне- көріністерін пайдалануға мүмкіндік береді [5].

Ағылшын тілі сабағында ерекше білім алу мұқтаждықтары бар балалардың  тілін дамыту, білім-білік дағдыларын қалыптастыру, сөйлеуге деген қызығушылығын, белсенділігін арттыру мақсатында қолданылатын əдістерге төмендегілерді жатқызуға болады:

Ауызша əдіс — теория жəне фактіге негізделген білімді қалыптастыруда, үй тапсырмасын жəне жаңа сабақты пысықтауда, ережелерді қайталауда пайдаланылады.

Көрнекі əдіс — бақылау қабілетін дамыту, оқылатын мəселеге ықыласын көтеру жəне оқу материалының мазмұнын көрнекілік арқылы түсіндіруде қолданылады.

Практикалық əдіс — практикалық іскерлік пен əдетті дамыту үшін жəне тақырып мазмұнына сəйкес практикалық жұмыстарды жүргізу үшін түсіндірілген материалды оқушылардың қаншалықты меңгергенін бақылау үшін пайдаланылады.

Ойын əдісі — ерекше білім алу мұқтаждықтары бар балалардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, белсенділіктерін арттыра түседі, сонымен қатар оқушылардың сөйлеу-білік дағдыларын қалыптастырады.

Аталған əдістерді пайдалана отырып, түрлі тапсырмалар мен жаттығуларды, теориялық мəселелер мен қағидаларды оқушыға меңгерту тиімді болып табылады [6].

Келесі жаттығу түрі сөйлеуге үйрету. Алмасып сөйлеу «Stirrer» жаттығуы барысында барлық  оқушылар сұрақ-жауап, өтініш айту, нұсқау беру жəне тағы басқа жұмыстары ретінде қарапайым іс-əрекеттерді жасай алуы тиіс. Балалар бөлік элементтерден жаңа, тұтас жағдай құрай алуы керек. Оқушылар жалпы арнаулы сұрақтарды қоя алуы, əр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нəрсемен келісетінін немесе келіспейтіндігін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру қажет жəне əр оқушы сөйлегенде екі репликадан айтуы тиіс. Қазіргі кезеңде пəн мұғалімдерінің кеңінен қолданып жүрген тілдік жаттығуларының біріне «Stirrer» және «Settler» жаттығулары жатады.

«Stirrer» жаттығуы «All my friends and neighbors»  жаттығу келесі сөйлемнен басталады, "I am looking for all my friends and neighbors who ... enjoy making pictures." If needed, help the person who is left in the middle to think of a phrase to add to "I am looking for all my friends and neighbors who ... "

Тілдік жаттығудың мақсаты — ерекше білім алу мұқтаждықтары бар балалардың  сабаққа деген бетбұрыстарын  туғызу. Тілдік жаттығу барысындағы мұғалімнің жылы дауысы, сұрақтардың алдын ала ойластырылып тапсырмалардың дұрыс жоспарлануы мұғалім мен оқушының арасындағы жақсы қарым-қатынас туғызып, алдағы сабақтың нəтижесін жоғарлата түседі. Əдетте оқып болғаннан соң түсінік айтылады жəне жаттығулар жасалады. Сөйлей алудың əдістерімен қорытындыланады. Əңгімелесу балалардың логикалық ойлауын, тілдің қалыптасуына, қорытынды жасауға көмектеседі. Оқушылардың ағылшынша сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін сөйлеудің дұрыс үлгісін көрсету керек[7].

 Оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін: сөзді, сөз тіркестерін дұрыс айтуға үйрету, мəтінді, өлең сөздерді айтқанда дауыстың анық болуын қадағалау, сұрақтарға жауап беру, дұрыс сөйлеуге үйрету, сұрақ қоя білу мен əңгімені бастау, жалғастыру, аяқтай білу қабілетін қалыптастыру сияқты жұмыстар қатар жүргізіледі. Сондай-ақ берілген мəтіннің мазмұнын айту мен сөйлеу үлгілерін сауатты түрде құрастыра білуге, диалог арқылы сұхбаттасу сияқты жұмыстар кеңінен жүргізіледі. Осындай жұмыс кең түрде жүрген тұста оқушының сөйлеу ерекшелігі күннен күнге дамып, жан-жақты артып отырады. Ал бұл оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін: оқушы меңгерген лексикалық материалдар бойынша талқылауға қатысып, мəтін бойынша түсінгенін еркін жеткізе білуге дағдыланады. Қойылған сұрақтарға тез жəне нақты жауап беру жəне сурет бойынша əңгіме құрастыру, əр түрлі жағдаяттарға байланысты сұрақ қоя білу мен схема бойынша сөйлемдер құрастырып айту жұмыстары басты рөл атқарады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.«Білім туралы» ҚР-ның 2007 жылғы 27 шілдедегі Заңы (15 сәуір 2016 жылы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).

2.Қазақстан Республикасында білімді және ғылымды дамытудың 2016-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2016 жыл.

3.Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдері. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2015 жылғы №348 бұйрығымен бекітілген

4.Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. — Астана: ҚР БжҒМ, — 5-б.

5.Жұмаева Э.С. Ағылшын тілін оқытудағы жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланудың тиімділігі. —Қызылорда: Санат, 2012. — 20–24-б.

6.Қойшығұлова Л. Ағылшын тілін оқытуда жаңа ақпараттық технологияларды қолдану // Ағылшын тілін оқыту əдістемелігі. —2014. — № 1. — 44, 45-б.

7.Мадиева С.С. Benefits of extracurricular activities for students // Ағылшын тілін оқыту əдістемелігі. — — № 1. —4, 5-б.

ENGAGING WITH SPECIAL EDUCATIONAL NEEDS: GIFTED AND TALENTED LEARNERS AT CLIL LESSONS.

Yeleussiz Aigul

The branch of JSC NCPD “Orleu”, Institute for professional development of Zhambyl region

Key words: SEN, inclusive education, CLIL, differentiation strategies, impairment, expressive language, interventions, Bloom’s taxonomy, gifted and talented children.

In many schools and colleges, the drive to create a more inclusive learning environment is picking up pace. Teachers (as well as publishers and exam boards) are discovering that it is possible to adapt classroom management, materials and processes to make them more accessible to increasingly diverse cohorts of learners.
To achieve this, members of the learning community need to become aware of just how diverse they are as a group, and to value what each individual can contribute – including themselves. Teachers play a crucial role in establishing an inclusive culture in their classrooms and can build awareness-raising activities into the language curriculum. There are several ways in which this can be achieved, including group discussions, the use of materials featuring diverse characters and experiential activities.

Some gifted and talented children are easily bored and have difficult relationships with their peers and teachers. Their constant questioning, high energy level, and acute observation can put a strain on relationships.

Many teachers would not feel confident about identifying gifted and talented learners. Having the support of other teachers is a start towards recognizing which learners are gifted and talented. Talking to other teachers to identify strengths and weaknesses in learners and having their support to develop strategies is an important step forward [1].

Gifted and talented learners can also benefit from differentiation strategies. There are many ways to differentiate the curriculum for gifted learners; the choice depends on your context. This could involve time, resources, support from other staff and parents and will be individual depending on the needs and interests of the learners. Differentiation for the gifted and talented learner needs to be considered in a holistic manner where all factors are looked at and perhaps discussed with the learner and other staff. Differentiation for gifted and talented learners is most successful when it is integrated into all or most aspects of the lessons, and the learner understands how the differentiation is helping them to achieve.

There is no general agreement about what the term ‘gifted’ means and its definition can vary from culture to culture and even from school to school. A gifted and talented learner is one who achieves, or has the ability to achieve, at a level significantly above their peers. A gifted child comes in the top five to ten per cent of pupils per school as measured by actual or potential achievement in the main curriculum subjects. A talented child comes in the top five to ten per cent of pupils per school as measured by actual or potential achievement in the subjects of art, music and PE. The important point is that gifted and talented learners have the potential to excel in a particular subject or skill which makes them special and different from their peers [2].

Curriculum enrichment is an aspect of differentiation. It is a way for learners to develop and create ideas which is extra and different to the normal curriculum. It is about the learner getting a deeper understanding and learning experience from the topic and not about widening the topic. It is also about the learner using higher order thinking skills such as analyzing, evaluating and creating more of the time.

This allows time away from the normal curriculum when the learner can do enrichment activities. It can be challenging and gets the learners to be active in their learning. It is about the learner engaging in higher level learning. Curriculum enrichment is not about changing content. The learner must cover the content of the topic. It’s about the learner working at their own pace, in their chosen medium and in their own style to facilitate a deeper understanding of the topic [3].

The benefits can be intellectual, social and emotional. The greater understanding of a topic or subject is one area which can be quantifiable. The social and emotional benefits are not quantifiable but are as important for the development of the whole person.

In order for the learners to do this successfully the teacher needs to lay the foundations and prepare the learner.

Bloom’s taxonomy was originally devised by Benjamin Bloom and his team in 1956. It has since been revised and recreated by others but is generally still known as Bloom’s taxonomy. Many people use Bloom’s taxonomy as a way of classifying learning outcomes. Others use the taxonomy for its ideas of critical thinking and questioning. The taxonomy consists of a number of levels and if we look on it in terms of questioning, the base level asks us simple ‘wh-‘ questions, testing our ability to remember. It moves to understanding an application with questions such as ‘How would you use?’ and on the higher order level we have analysis, evaluation and creation. These are the critical thinking skills. Learning can be scaffold through a selection of stem sentences for each part of the taxonomy. The taxonomy is a very good way for teachers to be systematic about how to enable the gifted and talented learners to get used to the higher order thinking skills. In every lesson some activities and questions should involve the use of low order thinking skills (LOTS) and some should involve high order thinking skills (HOTS) [4].

In CLIL, learners have the additional challenge of developing learning skills in a non-native language. Learners need support and encouragement to develop learning skills so they can apply them in a range of contexts. If a mathematics teacher takes time to show learners how to use a spreadsheet on the computer, then learners can use this skill in other curriculum subjects.  We need to plan for learning skills. We also need to plan with colleagues who are teaching other CLIL subjects to the same learners. This is because most learners don’t need to have the same skill taught again and again in different subjects, while some learners need time to consolidate what they have learned. We should plan opportunities for autonomous learning and encourage an enquiry approach (involving learners in problem-based or task-based learning).  All learners need access to learning skills that a community thinks are important. In a global community, these include fast technological communication and data handling (using and interpreting information, often on a computer). There are differences between subjects such as mathematics and art. Mathematics has subject content which is objective, so learning skills that are developed focus on understanding and achieving ‘correct’ concepts. For example, learners need to work out how to find the circumference of a circle (using knowledge to solve a problem). Art aims to encourage learners’ creativity and expression, so learning skills focus on the process of how they achieve the final product [5].

Cognitive skills or thinking skills are the processes our brains use when we think and learn. Cognitive skills develop from a very young age. Learners progress from information processing or concrete thinking skills, such as identifying and organizing information (the what, when, where, which, who and how many questions), to abstract thinking, such as reasoning and hypothesizing (the why and what if questions). Other examples of thinking skills are: creative thinking and synthesis, for example when we use our knowledge to imagine, to solve problems and to think of new ideas enquiry skills, for example when we ask questions and plan how to do research evaluation skills, for example when we use criteria to comment on how good our work is. Learners need to develop a range of cognitive skills as well as language for thinking. As we saw, they need to develop cognitive academic language proficiency (CALP) so they can study curriculum subjects in a non-native language.

Key concepts in the CLIL classroom Learners need progressively challenging tasks so they can develop thinking skills. Measure the radius of the circle. How can you calculate the diameter? (music) How many beats are in the bar? Why does the composer change the rhythm? Learners benefit from a language-rich classroom which helps them to think and learn well, e.g. posters related to the CLIL subject on the wall labeled with key content vocabulary and with two or three questions beside them. Learners need wait time. They need opportunities to stop, think and process new curricular concepts and language before they respond to questions, particularly in the first years of CLIL. This helps them give longer answers, become more involved, add to what other learners say and offer alternative ideas. We need to look at tasks and be aware of the cognitive demands required of the learners. Are the concepts too easy? Are the concepts too difficult? How are learners’ cognitive skills developed in the classroom? We can develop learners’ cognitive skills through tasks and challenges appropriate to the subjects. We can also develop their skills through effective questioning. We can use questions to help learners to make associations (make links) and to think more deeply. It is important to ask challenging questions in L1 when children are very young. It is also important to ask challenging questions when pupils start learning new curricular subjects in CLIL programs [6].

Bloom’s Taxonomy is a spectrum of task difficulty.  It goes from easy tasks such as recalling knowledge to harder tasks such as evaluating an argument. It deals with cognitive learning, but a similar approach can be used in other sorts of learning. Tasks include everything you ask students to do: verbal question and answer, tasks set in the lesson; and full blown assignments or projects.  It also includes tasks for work inside and outside the class.

Mastery Tasks that can be mastered by all learners in a short period of time regardless of their prior learning.  This allows weaker learners to succeed.  Without this success they will probably give up.

Developmental tasks that stretch the more able, develop the skills required for academic success, and for the world of work.  These tasks develop the skills required for progression to the next educational level.  They also create deep learning, that is, real understanding. It is important to realize that the full spectrum of Bloom’s Taxonomy should appear at every academic level. A mix of developmental and mastery tasks ensures that weak students achieve some success while the able are stretched. The importance of developmental objectives lies in their ability to maximize individual development and to stretch the more able.  Continuous development rather than complete mastery is expected.

Difficult Developmental tasks can be broken down into introductory mastery tasks, followed by a simpler developmental task.  The mastery tasks should prepare the student for the developmental task.  In this way Bloom’s Taxonomy is used as a ladder allowing all students to climb to success.

One of the core methods of differentiation, differentiation by task, involves setting different tasks for students of different abilities. One way to achieve this may be to produce different sets of worksheets or exercises depending on students’ abilities. However, some teachers are loath to employ this method because of both the social implications and the additional planning it entails. An alternative method is to use a single worksheet comprised of tasks which get progressively harder. The more advanced students will quickly progress to the later questions whilst the less able can concentrate on grasping the essentials.

Collaborative learning has many well-documented benefits such as enabling shy students to participate more confidently in class, but it’s also a useful differentiation method. Small, mixed-ability groups allow lower achievers to take advantage of peer support whilst higher achievers gain the opportunity to organize and voice their thoughts for the benefit of the whole group (known as peer modeling). Grouping also allows roles to be allocated within the team which cater for each member’s skill set and learning needs [7].

In this method it’s important to recognize that some students can work with more advanced resources than others, and that it is possible to use multiple materials in order to approach a topic from different angles. This means that while some may require quite basic texts with illustrations, others are capable of working with more advanced vocabulary and complex ideas. Differentiation of this kind allows a wide spectrum of materials to be used to attain a single learning outcome. It’s a method that is greatly assisted by advances in technology, which is why it is becoming more prevalent.

In the traditional classroom, activities are completed within a single time frame, irrespective of the level of difficulty for some students. The result is that more advanced learners can be held back to the speed of the less able ones, and at the other end of the scale, some may simply find it impossible to keep up. When differentiation is used in lesson planning, the available time is used flexibly in order to meet all students’ needs. Students who quickly grasp core activities need not be held back because their classmates need to spend more time on the fundamentals of a topic. They can instead be allocated more challenging extension tasks in order to develop a more rounded understanding of the subject matter or even to progress through the set course more quickly.

Differentiation by outcome is a technique whereby all students undertake the same task but a variety of results is expected and acceptable. For example, the teacher sets a task but instead of working towards a single ‘right’ answer, the students arrive at a personalized outcome depending on their level of ability. It’s a method about which some teachers have reservations as there is a risk that the less able students will fall below an acceptable level of understanding, however that risk can be mitigated somewhat by establishing a clear set of guidelines that apply to all students, and it does offer one clear advantage in that no prior grouping is necessary.

References

1. Anderson, J (2017) ‘Peer-needs Analysis: Sensitizing learners to the needs of their classmates’. English Teaching Professional, 24-23p.
2. Smith, AM (2018) Adventures on Inkling Island. Morecambe: ELT, 7-8p.
3. Smith, AM (2017) Raising Awareness of SpLDs. Morecambe: ELT, 3-4 p.
4. Council of Curriculum examinations and assessment (CCEA) (2006) Gifted students, 12-12 p.
5. Talented Children in (and out of) the Classroom, published by NCCA.
6. ncca.ie/uploadedfiles/publications/gifted%20and%20talented%20children.pdf
7. http://www.bbcactive.com/BBCActiveIdeasandResources/MethodsofDifferentiationintheClassroom.aspx
8. The TKT Course CLIL Module Kay Bentley First published 2010 Printed in the United Kingdom at the University Press, Cambridge, 22-23 p.

Жасыратыны жоқ, білім реформаларының санынан жаңылдық. Өйткені сала басшылары ха­лықаралық стандарттарды желеу етіп, жылдам нәтижеге жеткенше асығып тұрады. 

Қай-қай­сысы болсын, өздері ойлап тапқан «жаңа­шыл бастамаларды» толық дайындықсыз бас­тап жібереді. Жұмсалған бюджет қаржысын есеп­теудің өзі оңайға түспейтін шығар? Өрелі өзге­рістердің өріс алуына ұстаздар қауымы да мүд­делі. Бірақ асығыстықтың салдарынан жапа ше­ге­тін тағы біз. Жаңа бағдарламалар мен оқу және оқыту құралдарын талқылауға уақыт тым аз бөлінетіндіктен, талдамақ түгілі танысып та үл­гермейтін жайттар жиі кездеседі. Бұрын бағ­дар­лама, оқулықтар, қанатқақты жобалар әбден иіні қанып, сүзгіден өткен соң ғана оқу орында­рына жаппай енгізілетін.

Осы жақсы үрдістен көз жазып қалдық. Жергілікті жерлердің ұсыныс-пікір­ле­рі ескерілмесе, сараптама не үшін жасалады деген сауал туады.

Обалы не керек, 1, 2, 5 және 7-сыныптардың жаңартылған бағдарламасына біршама әзірліктермен келгені қуантады. Алдын ала Назарбаев зияткерлік мектептерінде сынақтан өт­кізіліп, мұғалімдердің елеулі бөлігі арнайы курс­тарда білімдерін жетілдіріп, кешенді шаралардың атқарылғанын атап өткен жөн. Мектептердің ма­териалдық-техникалық базасын нығайтуға да қо­мақты қаржы жұмсалды. 

Дегенмен, қанша айтылса да көңілге кірбің тү­сі­ретін «әттеген-ай» тұстар әлі де ескерілмей ке­леді. Бірінші кезекте ұлттық білім ошақтарында қазақ тілі сабағын оқыту шет тілі әдістемесі тәжірибесіне негізделгенін айтпасқа болмайды. Бұрын тілдік материалдар тіл білімінің сала­лары мен тараулары бойынша жүйеленіп, те­реңірек игерілетін. Жаңа оқулықтарда осы жүйе­ні сақтауға тырысқанымен теориялық ма­те­риалдарға қатысы жоқ мәтіндер кіріп кеткен.

Мәселен, 5-сынып бағдарламасындағы 10-шы бөлім «Мәдениет: тіл және қарым-қатынас», «Киіну. Сән. Талғам» деп аталады. Бір сабақ лек­сикалық және грамматикалық материалдарды қамтитындықтан, оқушы екі бағытта жұмыс жүр­гізуге мәжбүр. Сондай-ақ қабылдауға жеңіл, түсі­нікті болу үшін назар белгілі бір мәселеге ауда­рылып, ұғындырылатын. Ал қазір бір-бірімен қа­быспайтын кереғар материалдар оқушының ұғымын ауырлатып, ойын шашыратып жіберетінін тәжірибеден көріп жүрміз.  Иә, жаңа оқулық мұғалім еңбегін жеңілдету үшін әр сабақтың тақырыбын ғана емес, сол сабақта алға қойылатын мақсатты да нақтылап көрсетіп берген.

«Ұлттық киім. Қазақ әліпбиі» сабағында 40 минут ішінде ұлттық киім түрлерімен, бас әріптің жазылу ережелерімен, қазақ әліпбиінің тарихымен таныстырып, әліпбиді білудің маңыздылығын түсіндіру талабы қойылған. Бас әріп емлесін меңгеруге арналған оқулық материалында «қазақ жазуында бас әріппен жазу латын әліпбиіне көшкеннен кейін пайда болды. Кісі есімдері, жер-су атаулары, газет-журнал мен кітап аттары бас әріппен жазылады», делінген. Жаңылтпаш іспеттес орашолақ құрылған сөйлемдер баланың білімін жетілдірмесі анық. Оқулықтың осы са­бақ­қа арналған төртінші бетінде («Қазақ тілі» жал­пы білім беретін мектептің 5-сыныбына ар­налған оқулық. «Мектеп» баспасы, 2017 жыл, 28-31-беттер) бас әріптің емлесіне байланыс­ты бір ғана тапсырма берілген. Мәтіндегі бас әріп­пен жазылған сөздерді әліпби тәртібімен кө­шіріп жазатын сөздер алтау ғана. Демек, біз оқушыны белгілі тілдік материалдарды меңгертуге емес, соның атауын жаттатуға тырысумен ғана шектелеміз деген сөз.

Аталған оқулықтағы барлық материалдарға осындай кемшіліктер тән деуден аулақпын. Бірақ оқулықтарда олқылықтардың орын алуының әлі күнге дейін түзетілмей келе жатқаны таңдандырады.

Оқушыны халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті тұлға ретінде тәрбиелеу барысында жүзеге асырылатын айтылым, оқылым мен жазылым сынды дағдылардың бірі – тыңдалым үшін арнайы дискілер қарастырылған. Басшылыққа алуға міндетті аудиодискілер менің қолыма алғашқы оқу тоқсанының соңғы күні ғана тиді. Соның салдарынан оқулық пен бағдарлама материалдарын толық игеруге еш мүмкіндік болмады. Неге екені белгісіз, облыс орталығындағы кітап дүкендерінде оқулық пен диск бірге сатылады.

«ASTEL» компаниясы орнатқан интернет желісінің жұмысына да өкпеміз қара қазандай. Себебі аядай ғимараттың шамалы бөлігін ғана қамтиды. Кең жолақты деген дардай аты болғанына қарамастан, жылдамдығы қойшының қанша қамшыласа да шабан жүрісінен танбайтын қотыр атының мимырт жүрісі сияқты. Бүгінгідей технологияның да­мыған заманында оны айтудың өзі ұят. Бұдан кейін оқушы қандай сапалы білім алып шығады?

Оқулықта сабақта пайдалану үшін интернеттен алуға болатын материалдардың тізімі ғана емес, нақты сайттарға сілтемелер де берілгенімен ол мүмкіндікті пайдалануға қауқарсызбыз. Бала туу көрсеткішінің төмендеп, демо­гра­фиялық ахуалдың күрделенуіне, ауыл­дық­тардың қалалы жерлерге жаппай көшуіне білім сапасының талапқа сай еместігін қоссақ, онсыз да оқушы саны азайып бара жатқан мектебіміздің бұлыңғыр болашағы үлкен уайым болып отырған жайы бар.

Сондықтан ұлттық тіліміздің, дәстүріміздің, мә­дениетіміздің қайнар көзі саналатын елді ме­кендерді сақтап қалудың барлық жағдайын қарас­тыр­май болмайды. Оның ішінде білімнің алтын ошағы – мектептің орны өлшеусіз.  

Қалижан ТӘШКЕНОВ,  Мектеп ауылы мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Солтүстік Қазақстан облысы, Есіл ауданы

еgemen.kz 

Жобаның тезисі:  Өзге ұлт өкілдеріне тиімді әдіс-тәсілдерді

пайдалану арқылы қазақ тілін үйрету  жолдары

      Қазақ тілі — әлемдегі 6000-ға жуық тілдердің ішіндегі қолдану өрісі жағынан 70-ші, ал тіл байлығы мен көркемдігі, оралымдығы жағынан алғашқы ондықтар қатарындағы тіл. Сондай-ақ, ол дүние жүзіндегі ауызша және жазбаша тіл мәдениеті қалыптасқан 600 тілдің, мемлекеттік мәртебеге ие 200 тілдің қатарында тұр.

  Қазақстандық білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелер қатарына шоқтығы биік болып әрқашан мемлекеттік тілді меңгерту мәселесі тұрады. Тіл-адамазат баласының рухани күш қуаты, елдігіміздің тірегі де тілегі, сол себепті де оны қазақ халқы ғана емес, елімізді мекендейтін өзге ұлт өкілдері де құрметтеп, үйренуі тиіс.

    Мемлекетіміздің кез келген оқу орнында қазақ тілі ана тілі және мемлекеттік тіл ретінде оқытылады. Оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептерде қазақ тілін оқыту әдістері өзгеше. Ол өзге тіл есебінде жүргізіледі. Мемлекеттік тілді өзге ұлт мектептеріндегі оқушыларға үйрету – аса күрделі ізденісті қажет ететін жұмыс. Өзге тілді ұлт мектептеріне қазақ тілін оқытудың жаңа технологиясы тілдің коммуниктивтік қызметін ескере отырып, оны коммуникативтік танымдық жағынан меңгертуді көздейді.Қазіргі кезде тілді коммуникативтік оқыту мәселесіне ерекше назар аударуда.

      Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл мәселе ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған мәселе– орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту мәселесі. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі.

Орыс аудиториясында қазақ тілі сабағын жүргізу мәселесімен айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп саналады. Олардың әрқайсысы әр түрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б.

    Сабақтың формалары мен әдістерін, мазмұнын жетілдіру, оны танымдық, білімдік, тәрбиелік жағынан сапалық жаңа деңгейін көтеру оқытудың тәрбиелік қызметі мен бағытын нығайтады. Сабақта әртүрлі әдістерді пайдалану оқушыларды жалығудан алшақтатады, сөздік қорының баюына ықпал етіп, тілін дамытады. Сабақ берудің жаңа технологияларын меңгере отырып, әртүрлі әдістерді пайдаланып, білім сапасын арттыруға тырысамыз. Жаңа әдістердің ерекшелігі - жеке тұлғаны қалыптастыруда, өз бетімен жұмыс істей алуда, шығармашылыққа баулуда ерекше рөл атқарады. Сондықтан қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәндерінде, әсіресе өзге ұлтты мектептерде сабақтың формаларын ауыстырып, балалардың тақырыпты тез меңгеруіне қол жеткізу мақсатында түрлі әдістер арқылы мұғалім тіл дамытуда біршама жетістіктерге қол жеткізері анық. Тіл дамыту жұмысының нәтижесінде оқушының сөз байлығы молайып, тілдің фонетикалық жүйесін меңгертіп, сөйлеу мәдениеті қалыптасады. Өйткені, сөздерді дұрыс айту, дұрыс жаза білу-тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі.

    Білім берудің қай түрі болса да, негізінен сабақты ұйымдастыру арқылы жүзеге асады. Сондықтан сабақты дұрыс ұйымдастыру мұғалімнің әдіс-тәсілдері , жаңаша ізденісі, жаңалыққа ұмтылысына байланысты іске асады. Соңғы жылдардағы ақпараттандыру заманында шығып жатқан сан алуан технологиялар мен әдіс-тәсілдердің тиімдісіне сүйеніп, соларды меңгеруге ұмтыламыз. Ал менің өз тәжірибемде үнемі сабақтарда қолданылатын әдіс-тәсілдерімнің бірі – тіл дамыту.

     Тілді меңгертудегі басты мақсатым-оқушылардың ауызекі сөйлеу тілін дамыта отырып, қарым-қатынас жасауға мүмкіндік туғызу. Өз толғамын жеткізе алатын , кез-келген адаммен тілдік –қарым-қатынасқа түсе алатын, компетентті іскер азамат тәрбиелеу.

     Технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін қолдана отырып бірнеше коммуникативтік компетенциялар дамиды.

   Коммуникативтік компетенциялар:

1. 1. Тыңдалым:

 –ауызша сөздің мазмұнын түсіне және оны қысқартып және кеңейтіп жеткізе білу.

 –Меңгерілетін материалдар негізі жүйесін айқындап, оны ретімен баяндай білу.

 –Түрлі мәтіндердің ерекшелігі мен стилін түсініп бағалай білу.

2.Оқылым:

- Оқушының түрлерін (сапалы түсініп оқу, дұрыс оқу, шапшаң оқу, мәнерлеп оқу) кітаппен және өзге де әдебиеттермен жұмыс үстінде орынды қолдану.

3. Айтылым:

- Әлеуметтік мәдени, эстетикалық, адамгершілік, тұрмыстық және басқа да тақырыптар бойынша, сондай-ақ тілдік жағдайларға сай ауызша, диалогтар құрай алу.

4. Жазылым:

- Әр түрлі стильдар мен шараларға жазбаша мәтіндер құрай алу.

- Естіген немесе оқыған мәтін мазмұнын мақсатқа сай жаза алу.

Ұжымдық оқыту технологиясын қолдану барысында төмендегі

коммуникативтік әдістер жүзеге асады.

1. Жұптық оқыту.

Тілдік қатынас екі адамның арасында жүреді. Онда негізі мақсат –екі оқушының өзара тілдесу ерекшеліктеріне олардың қабілеттеріне, тілді білу дәрежесіне сүйене отырып жүзеге асады. Бұл әдістің ерекшелігі тілдік қарым-қатынасының ауызша жүріп дамуына себебін тигізеді. Оқушылар екі –екіден жұп құрып өзара диалог, тақырып қысқаша сипаттама жасап, бір-біріне ауыспалы жұп құрай отырып өздеріне жүктелген материалды түсіндіреді.

2. Топтық оқыту

Оқушылар арнайы құрылған шағын топтарға бөлінеді. Оқушыларды топтарға бөліп сабақ оқыту, олардың бір-бірімен қарым-қатынасын артып дұрыс сөйлей білуге жағдай жасайды.

3.Ұжымдық оқыту.

Жұптық және топтық қалыптарды өзара біріктіреді. Тіл үйренудің ұжымдық формасы –үйренушінің бүкіл топтағы адамдардың бірін-бірі үйретуді, оқытуы, пікір алмасуы және әр жұп сыңарларының алмасып отырулары арқылы бүкіл ұжым мүшелері қамтылып, әрі топтың, тілдік қатынас жүзеге асады.

      Тіл ұстартуға арналған мәтіндермен ауызша, жазбаша жұмыстарын орындауда ұжымдық оқыту технологиясының әдіс-тәсілдерін қолдану, әсіресе орыс сыныптарында қазақ тілін меңгеруде орасан зор пайдасы бар.

      Диалогтік оқыту әдісі  – мұғалімдер балалардың оқуға деген ынтасын оята алатын пәрменді тетік.Сұрау және топтық жұмыс диалогтік тәсілдің балаларды оқыту сапасын арттыру құралы. Ғылыми зерттеу нәтижелері сaбaқтa диaлогтің мaңызды рөл aтқaрaтындығын Мерсер мен Литлтон (2007) өз еңбектерінде диaлог сaбaқтa оқушылaрдың қызығушылығын aрттырумен қaтaр, олaрдың білім деңгейінің өсуіне үлес қосaтындығы турaлы aйтқaн болaтын. Диалогтік оқытудың бір түрі - әңгіме – дебат. Бұл әдістің тиімділігі – оқушы өз көзқарасының дұрыстығын дәлелдейді, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады, өзіндік көзқарасы бар жеке тұлға қалыптасады.

       Жаңа ғасырға – жаңа технологиялар. Қазіргі уақытта өзге ұлт өкілдеріне тілді меңгерту үшін педагог ғалымдар көптеген технологиялар мен әдіс-тәсілдерді ұсынып отырғаны белгілі. Біз солардың тиімді деп есептелінетін кейбіреулеріне тоқталғымыз келеді. Көптеген оқытушылар қауымы да, тілді үйренушілер де интерактивті технологияларды оқу үрдісінде қолданудың артықшылығы мен септігінің өте жоғары екенін байқады. Интерактивті технологияларды дамыту арқылы біз өз уақытымызды және күшімізді үнемдеу мүмкіндігіне ие боламыз. Интерактивті технологиялар білім беру жүйесінде оқытушының жұмысын жеңілдетіп қана қоймайды, оқу үрдісінде терең де сапалы білім беруге жол ашып, ерекше орын алып отыр.

     Ең алдымен интерактивті деген сөздің мәнісін ұғып алайық: inter – «бірге, өза-ра», act – «әрекет ету, іс-қимыл» деген мағынаны білдіреді. Оқытудың интерактивті технологиялары – бұл оқушылардың топпен бірге әрекет етуіне негізделген, өзара іс-қимылға, бір-бірін толықтыруға бағытталған, оқушының бұл үрдістен тыс қалуына мүмкіндік бермейтін оқу формасын ұйымдастырудың тиімді жолы деп есептейміз. Оқыту үрдісінде бұл әдісті қолдану үшін оқытушы тіл үйренушілердің ұжымдық, жұптық топтарға бөліп, өзара қарым – қатынас жасауға ықпал етеді және жағдай жасайды. «Интерактивті оқыту» әдісі 1990 жылдары интернет желісінің дамуымен байланысты пайда болды.

    Оқытудың интерактивті жүйелерін мектептерде қолдану бұл білім берудің жаңа ұстанымы – «Білім алуды қарқындату». Оқытудың интерактивті технологиялары мен әдістері арқылы интенсивті білім беру жүйесіне оқушылар жай тыңдаушы ғана емес, белсенді қатысушы және серіктес ре-тінде қатысуына қол жеткізе аламыз. Интерактивті электронды тақталарды қолдану білім сапасын арттыруға септігін тигізеді.

    Интерактивті әдістерді қазақ тілін оқытуда тіл үйренушілерге үйретуде интерактивті әдістердің ойын сияқты кейбір түріне тоқталып өтейік. Тіл үйренушінің ойлау мен сөйлеу дағдыларын дамытудың бір түрі сабақты ойын түрінде ұйымдастырып, олардың тілдерін жетілдіру. Ойын арқылы тіл үйренушілерді оқыту интерактивті оқыту әдісінің түрі болып есептелінеді. Себебі тек ойын үстінде ғана тіл үйренуші мен оқытушы арасында байланыс пайда болып, олардың топпен жұмыс істеуіне мүмкіндік пайда болады. Ойын тіл үйренушінің сабаққа деген қызығушылығын, белсенділігін арттырумен бірге олардың танымдық қабілетін жетілдіріп, шығармашылық белсенділікке деген қажеттілігін қанағаттандырады.

Ойын – үйрету әдісінің ерекше бір түрі. Ойын үйренуді мәжбүр етпейді, тілді үйреткен кезде түлі үйренушінің өз еркімен, ынтасымен барлық жұмыстар атқарылады. Сабақты ойында арқылы ұйымдастырғанда тіл үйренушілердің барлығы бірдей, яғни «жақсы» не «нашар» білетін деп бөлінбейді, бір – бірін олар тек ойыншылар ретінде қабылдайды. Мысалы, олардың сөздік қорын, сөздерді дұрыс таңдауға дағдыландыру үшін олармен «Сөз тізбек» ойынын ұйымдастыруға болады.Тіл үйренушілерді топқа бөліп, оларға қандайда бір сөзді айтып, сол сөздің соңғы әрпі келесі сөздің бірінші әрпі болады. Олар белгілі бір уақыт мөлшеріне дейін жалғастыру керек. Мысалы, оқытушы «Қазақстан» десе топтағы тіл үйренушілер «Н» әрпіне «Нан», «Нарық», «Қияр», «Раушан» және тағыда басқа сөздерді атап осылай ойын белгілі бір уақыт мөлшеріне дейін жалғаса береді.

      Интерактивті технологияларды әр оқытушы өз сабақтарында пайдалана алса, интеллектуалдық қабілеті дамыған коммуникативтік дағдылары қалыптасқан, алған білімдері практикада пайдалана білетін, бәсекеге қабілетті жеке тұлға қалыптастыра аламыз деп есептейміз.

      Өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуда мәтінмен жұмыс істеу үлкен рөл атқарады. Қазіргі заманда Мұсабекова Ф. [1], Әбдікәрімова Т., Әбдіғалиева Т., Шаймерденова К. [2], Рахметова С. [3], Нұржанова Ж. [4] сияқты ғалымдардың ұсынуымен мәтінмен жұмыс жүргізу әдістемесі дамып келеді. Оқытуда тілдік қатынас мақсатын алға шақырған қатысым [коммуникативтік] әдісінің артықшылығы практикада дәлелденген. Өйткені, мәтін – сөйлеуге жаттықтыру, сөйлеу дағдысын қалыптастару құралы. Мәтінмен байланысты жүргізілетін жұмыстардың бәрі де сөйлеу дағдысын қалыптастырумен байланысты болғанда ғана, тілге үйрету жұмысы нәтижелі болмақ. Оқу мәтіндегі қазақша сөйлеудің дұрыс үлгісін көрсетіп қана қоймайды, оған бірте-бірте дағдыландырады.

       Тілді оқытудың алғашқы кезінен бастап соңғы кезіне дейін мәтін ұзақ уақыт сабақта қолданылатын болғандықтан, ол сөйлеудің дұрыс үлгісінің еске сақталуына мүмкіндік беретін дидактикалық материал. Мәтінмен жүргізілетін жұмыс түрлері оны оқу, мәтіндегі дұрыс сөйлеу үлгілері арқылы оқығанын, аударғанын жеңіл диалогқа айналдыру, қарапайым мазмұнын айту арқылы көрінеді. Мақсат – оқушылардың мәтіндерді практика жүзінде іске асуына, байланыстырып сөйлеуге қалыптастыруға дұрыс пайдалану.

Мәтінді меңгертудің бір жолы – мәнерлеп дұрыс оқу. Мәтін мазмұнын түсіну үшін оның ішіндегі жеке сөздерді түсіну керек, яғни таныс емес сөздердің аудармасын оқушылар табуы қажет. Сөздің нақтылы мағынасын сөйлеу контексінде ғана байқауға болады. Қандай мәтін болса да, алдымен оның мазмұнын түсіну қажет.

Қазақ тілін оқытудың  алғашқы кезеңінен бастап, мәтінмен жұмыс жүргізу тіл дамытуда өте пайдалы. Сондықтан бұл жұмысқа жеткілікті мән берілуі қажет.

Мәтін – білім алушыларды оқуға үйретудің құралы, ол ойын, тілін дамытады, тәрбиелейді, қазақша сөйлеуге үйретеді. Мәтін осы қызметтерді толық атқару үшін, оған төмендегі талаптар қойылады.

Мәтін әр білім алушылардың жас ерекшелігіне, біліміне, түсінігіне сай алынады. Осымен байланысты әр сыныпта  оқылатын мәтін әр түрлі деңгейде болады. Бұл білім алушылардың өзінде алғашқы мәтіндер мен оқу жылының аяғындағы мәтіндердің көлемі, ондағы сөйлемдердің құрылысы, ауыр-жеңілдігі бірдей болмайды. Мәтін дидактиканың жеңілден ауырға деген принципі бойынша бірте-бірте күрделеніп отырады 

Бір мәтіннің төңірегінде оқушыға грамматикасы бар, морфологиясы бар, ауызша, жазбаша тапсырмасы бар ең азы 20-жуық жаттығу орындатуға болады. Сондықтан, мәтінмен жұмыстың маңызы зор . Қазіргі кезде өзге ұлт өкілдері оқитын мектеп оқушыларына мәтінмен жұмыс жасағанда «Мозаика» әдісін пайдалану өте тиімді деп ойлаймын, себебі қазақ мектебінде оқитын оқушылар мәтіннің бөліктерін тез табады, олар үшін бұл қиындық туғызбайды, ал өзге ұлттың балалары мұндай  жағдайда ойланады, дұрыс мәтін бөліктерін орнына қою үшін не бастапқы, ортаңғы, соңғы абзацтарды табу үшін сөздікке жүгінері сөзсіз. Бізге де, керегі осы тұс. Кез-келген шағын мәтінді  1-2 сөйлемнен құралған бірнеше бөліктерге топтастырып, қиынды ретінде тарату арқылы немесе бір тегіс пішінге жазылған мәтінді ұсақтау арқылы мәтінді мағынасына қарай құрату. Оқушыны жалықтырып алмау үшін, осы «Мозаика» әдісі өте қолайлы.

        Қазақ тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша сөйлеудің маңызы зор. Сөйлеуге үйрету үшін оқыту әдісі ситуативті болуы керек, себебі: ситуативтілік сөйлеу әрекетінің табиғи қасиеті болып табылады.

Сөйлеуге үйрету үшін қажетті ситуацияларды мынадай жолдармен беруге болады:

• а) «көз алдыңа елестетіп көр», «қиялдап көр» деген сияқты т.б. тапсырмалар арқылы ситуациялар құру;
• ә) белгілі бір ситуацияны жасайтын сурет немесе ситуацияны дамытатын, күшейтетін суреттер тізбегіне қарап, соның көмегімен сөйлеу;
• б) күнделікті өмірдегі болып жатқан жағдайға ұқсас нәрселерді сипаттау.

Ұлы ғалым Ахмет Байтұрсынов былай деген екен «жақсы мұғалім деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп, соларды оқытуда қолдана білу арқылы ғана жетуге болады. Сонымен қатар, бірнеше әдісті меңгеріп қана қоймай, табанда өзі қажет әдісті тауып, пайдалана білу керек» (А,1928, 32 бет)  деген екен, демек  өзге ұлт өкілдерінің алдындда мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеріп, мерейін тасыту үшін, мұғалімнің жан-жақты дамып, кәсіби шеберлігін ұштай түсуі маңызды. Мектеп оқушыларының мемлекеттік тілді қарым-қатынас негізінде игеріп сөйлей алуы үшін мұғалімнің тілді үйретуде  әдіс-тәсілдің тиімді тұсын қолдану орасан зор пайдасын тигізеді.

Мұғалімнің кәсіби құзіреттілігі – нәтижеге бағытталған білім беру негізі

Кошкимбаева Жанар Сыихынбаевна

 «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ,  Тараз қаласы

«Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық)

пәндерді оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

            Өзгермелі қоғамдағы жаңа формация мұғалімі – педагогикалық құралдардың барлығын меңгерген, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге талпынған, рухани дамыған, толысқан шығармашыл тұлға құзыреті. Жаңа формация мұғалімі табысы, біліктері арқылы қалыптасады, дамиды. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын талаптар : бәсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кәсіби шеберлігі, әдістемелік жұмыстағы шеберлігі. Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуге талпынысы, білім беру парадигмасының өзгеріп, жаңа ұлттық модельдің қалыптасуы болашақтың жаңаша ойлайтын, дүниеге көзқарас мәдениеті мен санасы дамыған ұрпағын оқытып, тәрбиелейтін кәсіби құзіреттілігі жоғары мұғалімді  талап етіп отыр. Нәтижеге бағдарланған білім беру сапасын арттыруда жаңаша жолдар мен әдістер табуға дағдыланған «Жаңа формация маманы болу – білім беру саласының өзекті мәселелерінің бірі. Білім беруді түрлендіруде, білім процесін реформалауда зерттеуші мұғалім мен көшбасшы мұғалім жаңа формация мұғалімі болып табылады. Бүгінгі күнде  экономикалық өсу және азаматтардың әл-ауқаты үшін білімнің айтарлықтай маңызды екенін бүкіл әлем мойындауда. Бүкіл әлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мәселе қайта қаралуда. Осы мәселе аясында  «Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені үйренуі керек?» және «Оқытудың тиімді әдістері қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар  білім беру бағдарламасымен және білім беру бағдарламасын  жүзеге асыруда пайдаланылатын педагогикалық тәсілдермен тығыз байланысты. Осы заманғы мұғалім оқуға үлкен потенциалдық мүмкіндіктермен келеді. Сондықтан олардың функционалдық сауаттылықтарын кәсіби шеберлікпен ұштастыру үшін нәтижеге бағытталған білім беру үлгісінде мақсатты түрде білім беретін, қалыптастыратын, дамытатын андрогогикалық процесс қажет. Қазіргі кезде табысты болу үшін оқушыларға білім қандай қажет болса, дағды да сондай қажет деген ойдың жақтастары  көбейіп келеді. Бұл оқушылардың ақпаратты есте сақтап, алған білімдерін ұғынуын, түсінуін және әртүрлі салада қолдана білуін талап етеді. Білімді дәл осылай қолдану оқушыларға «ХХІ ғасыр дағдысы» деп жиі айтылып жүрген кең ауқымды құзыреттілікті меңгеруге мүмкіндік береді. Нәтижеге бағытталған жаңаша білім беру тек пәндік білім мен білікке ғана емес, сонымен қатар кең ауқымды дағдылардың қалыптасуына бағытталғаны оның ерекше өзгешелігі болып табылады. Оқыту мақсаттарының құрастырылған жүйесі: білімді функционалдық және шығармашылық қолдану, сын тұрғысынан ойлау, зерттеу жұмыстарын жүргізу, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, қарым-қатынас жасаудың түрлі тәсілдерін қолдану, топпен және жеке дара жұмыс істей алу, мәселелерді шешу және шешімдер қабылдау сияқты кең ауқымды дағдыларын дамытуға негіз болады. Кең ауқымды дағдылар оқушының мектептегі білім алу тәжірибесінде де, келешекте мектепті бітіргеннен кейінгіде жетістігінің кепілі болып табылады. Бүгін қоғамның білім беруге қойып отырған талаптары мен білім берудің нақты жағдайы арасындағы қарама-қайшылықтарды үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесін барлық деңгейінде – кәсіптікке дейін, жоғарғы оқу орнындағы, жоғарғы оқу орнынан кейін де жаңарту негізделген. Қазақстан Республикасының жоғарғы білім беруді дамыту стратегиясының негізгі мақсаты жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің жоғарғы  сапасын қамтамасыз ете алатын жоғарғы оқу орнының ұлттық моделін құру, нәтижеге бағытталған білім беру негізінде кәсіби құзіретті мұғалім қалыптастыру.

      Нәтижеге бағытталған білім беру жүйесіндегі педагогтің кәсіби құзыреттілігінің теориялық негізін айқындап алу үшін, терминнің дербес анықтамасына тоқталайық. Психологиялық- педагогикалық әдебиеттердегі  ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда кәсіби шеберліктің қалыптасуы мен даму үдерісінде екі ұғым: құзыреттілік және құзырет ұғымдары пайдаланылып келеді. Методикалық терминдер сөздігінде" "Құзыреттілік – қандай да бір оқу пәнін оқыту үдерісінде қалыптасатын білім, білік, дағдылар жиынтығы, сонымен қатар, қандай да бір қызметті орындай алу қабілеттілігі", – делінген. Дұрыс ұйымдастырылған әдістемелік пен оның кәсіби дамуға бағытталған жұмыстары ғана жаңашылдық кепілі болады. Жеке тұлғаның қалыптасуында ең тиімді жол жаңа тұлғаны қамтитын, қабілет білім, икем, дағды, тәжірибе, көзқарас болып табылады. Балаларды жеке тұлға ретінде қалыптастыру, олардың ақыл - ойын жүйелеу, ойлау қабілетін жетілдіру, дәлдікке үйрету, шындыққа тәрбиелеу мақсатында сауаттылыққа баулу – бүгінгі күн талабы.
Оқу іс - әрекетті жоспарлағанда мұғалімнің білімділігі, ізденімпаздығы, меңгертуі, педагогикалық шеберлігі аса маңызды. Балалардың оқу іс - әрекет үстінде көңіл - күйін, зейінін, әрекеттерін бақылау, қызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру, танымдылығын дамыту үшін пікір алысу, шығармашылық қабілеттерін шыңдау мұғалімге байланысты болмақ.        Мұғалім оқушыны жігерлендіруші, қуат беруші.
             Құзырлылық ұғымы – соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субъектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғымдеп көрсеткен К.Құдайбергенова. Құзырлылықтың латын тілінен аудармасы «сомпетенс»белгілі сала бойынша жан – жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді» деп көрсетеді.  Н.Кузьминаның көзқарасы бойынша, «Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы ».  К.Құдайбергенова  құзырлылық, нәтижеге бағдарланған жаңа білім беру жүйесінің сапалық критерийі ретінде әлеуметтік және өмірлік көзқарастарды есепке алу қажет» деп жазған. Кәсіби құзыреттіліктің сипаттамасын шебер - мұғалімнің, жаңашыл - мұғалімнің, зерттеуші- мұғалімнің, кәсіби дәрежесіне көтерілген мұғалімдердің жиынтық бейнесі ретінде қарастырады. Бірінші кезекте мұғалімнің «өзіндік жаңалығы» болуы қажет. Ғылым жаңалығын түрлендіруде өз үлесін қосу арқылы жасаған нәтижелі жұмысы, өзіндік іс - әрекет жиынтығы арқылы айтарлықтай нәтижеге қол жеткізу керек. Мұғалім – оқушылардың жеке тұлғасын дамытуға басымдық беретін, күрделі әлеуметтік-мәдени жағдайларда еркін бағдарлай алатын, шығармашылық процестерді басқара алатын, адам туралы ғылымның жетістіктерін, оның даму заңдылықтарын, компьютерлік оқыту өнерін терең меңгерген жан- жақты дамыған шығармашыл тұлғаны талап етеді. Ал, білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп мамандығы бойынша өз пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай жасай алатын, тұлғалық- ізгілілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің іс- қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген және білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды тауып, оларды таңдап сараптай алатын, отандық және шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кәсіби маман педагогті айтамыз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. А.С. Макаренко. Психология труда учителя.М., «Просвещение», 1993.
2. В.И. Андреева. Педагогика творческого саморазвития. Казань. 1996.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б
4. Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б.
5. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. 28-б
6. Б.А. Тұрғынбаева. Мұғалімнің шығармашылық әлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту.: теория және тәжірибе // Aлматы. 2005, 174-бет
7. К.Құдайбергенова. Құзырлылық – тұлға дамуының сапалық критерий // «білім сапасын бағалаудың мәселелері: әдіснамалық негізі және практикалық нәтижесі » атты халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары. 2008. 30- 32-б

Курстан кейінгі өзгерістер

          «Әлемді өзгерткің келсе- өзіңнен баста» деген тамаша сөздер бар. Әрине, менің өзгеруіме «Өрлеу» - Тараз институтының «Тиімді оқыту мен оқу» курсын оқуым әсер етті. Олай болса, бірінші этап «Бетпе-бетті» өткеннен кейін оқыту әдістері мен стилін өзгерту уақытының келгенін білдім. Курста айтылған тренердің нұсқауы бойынша жоспар жасағанда өзгерістер енгіздім. Жоспарда жасалған әр әрекет сайын тиімді кері байланыс жүргіздім. Өйткені, оқушының күшті жақтарын анықтап, жақсарту, терең оқыту мақсатында дұрыс жауапты айтпадым, олар туындаған сұрақтарға ақылмен, кеңеспен бір-біріне көмектесті. Себебі, сыни тұрғыдан ойланып ойды анықтағанша жоғары деңгейлі сұрақтарды көбейтуде уақыт беріп жетеледім. Нәтижесінде өзіне сенімсіз оқушылар  ашылды, сондықтан өз ойын тұжырымдауға жетелеп, өте белсенділердің одан әрі дамуына ықпал еттім.

Өз бетінше оқуға, қабілеттерін ашуға, оқушылардың білім сапасын арттыруға жеті модульдің берері көп екендігіне көзім жетті. Неліктен осылай бағаладыңыз?, Неге қол жеткіздік?, Нені өзгертер едіңіз? дәлелдемелер  оқушыларды жетелеуде  мәтін құрастыру үдерісіне де тиімді болды. Осылай өзгеруіме әсер еткен тренерге алғысым шексіз.

Дауылбаева Майра Сексенбаевна

Жамбыл облысы

Тараз қаласы

№14 орта мектебі

Ағылшын тілі пәнінің мұғалімі

«Тиімді оқыту мен оқу» курсының тыңдаушысы

Изменения после курса

Есть такие прекрасные слова «Если хочешь изменить мир начни с себя». Моему изменению повлияли курсы «Өрлеу» - Таразского института по теме «Эффективное преподавание и обучения». После истечении первого этапа «Лицом к лицу» я поняла, что пришло время менять стиль и метод обучения. По указанию и методу тренера я  внесла изменения при разработке плана. Вела эффективную обратную связь при выполнении каждого пункта плана. Для выявление сильных и слабых сторон школьника, в целях глубокого изучения правильные ответы не были выданы, чтобы они могли на возникшие вопросы ответить глубоко задумываясь и помогая друг другу. В итоге повлияла на развитие и изложение собственного мнения неуверенных в себе школьников,  а также дальнейшего развития очень активных.

В результате удостоверилась, что семь модулей дает достаточно возможностей для развития самостоятельного обучения и раскрытия способностей. Почему  вы так оценили? Чего достигли ? Чтобы вы изменили? эти аргументы и факты также помогли в развитии школьника в составлении текстов. Я бесконечно благодарна тренеру, который  помог мне в данных изменениях.

Дауылбаева Майра Сексенбаевна

Жамбылская область

г. Тараз

СШ №14

Учитель английского языка

Слушатель курса «Эффективное обучение»

                                                                                                    Астана қаласы

                                                                                              №8 орта мектептің

                                                                қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

                                                                           Утепова Салиха Камбаровна

                                         Шоқанның   өскен ортасы

      Шоқанның  өмір жолы – елдің тағдыры, халықтың тағдыры. Шоқанның ойы,  еңбегі, арман – тілегі еліміздің тарихымен , оның ішінде кешегі, бүгіні, ертеңгі мәдени өмірімен , өнер өрімдерімен тікелей сабақтасып жатыр.

     Орта Азия халықтары  бағзы заманнан іргелі де аумақты мәдениеттің өркендеген елдердің бірі болғанын алғаш таныған әрі ғылыми тұрғыдан таратып жазған  Шоқан Уәлиханов екенін білеміз. Ғалым бүкіл саналы  ғұмырында елдің елдік дәрежесін көтеруді арман етіп, оның шын мәнінде азат, мәдениетті жоғары елдермен терезесі теңелуін аңсап өткен. Ел тағдыры үшін

ой тербеп,өз ісімен көрінді. Тарихы тамырлас, тағдыры сабақтас Қазақстан мен Орта Азия  халықтарының тарихын бөліп жармай, тұтас қарастырды Орташа ғана білім алған, бірақ халқының тарихы мен мәдениетін  бүкіл әлемге танытуда жоғары білімді ғалымдардан да  көп еңбек еткен, тер төгіп, жанын пида еткен қазақтың ұлы перзенті қандай ортада тәрбиеленген, кімдермен сахара дала төсінде аң аулап,  құс салғанын, туғандарына қалай бауырмал болғаныны біреу білсе, біреу біле бермейді. Шоқанның осындай азамат болып тәрбиеленуіне оның шыққан тегі мен тектілігіне де қатысы бар емес пе?

        Шоқан өзінің   «Қырғыз  (қазақ) хандары мен сұлтандарының шығу тегі жайлы тізбекте» өз қолымен түзетулер  мен толықтырулар  жасай отырып, мынадай мәліметтер жазып кеткен ... Сығанақ қаласының қабырғасын қайта көтерушілердің  бірі Барақханнан Жәнібек (Әз -Жәнібек), одан Жәдік, Жәдіктен Шығайхан, онан Ер Есім хан, Мұнан кейінгі аталары  Жәңгір – Уәлисұлтан- Абылайсұлтан- Уәлисұлтан- хан Абылай батыр тараған.   Шоқанның әкесі –Шыңғысты аға сұлтандығына қарамастан «хан», «ханның соңғы  тұяғы» атау осыдан келіп шығады.[1.271-бет]

      Шоқанның тегі атасы Уәлидің есімінде: Уәли - Орта жүз ханы Абылайдың тұңғыш баласы.  Уәлиханның екі қыстауы болып, біріншісі – Хан көлі  болып, онда Уәлидің бірінші әйелі Сайман мен балалары мекендеген.  Екіншісі -  Уәлидің кіші әйелі  Айғанымнан тараған  ұрпақтың еншісіне тиген Сырымбет төңірегі.  Айғаным – Шыңғыс, Әбден, Мәмке, Шепе(к), Ханқожа, Әлжан есімді алты ұл, Рахия, Нұрилә атты екі қыз көтерген.  Шоқанның әжесі Айғаным үш жүзге бірдей аты тараған, көркіне ойы сай, білімді, парасатты әйел болған.  Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханов 1811 жылы Қызылағашта  дүниеге келген. Уәли дүние салғанда Шыңғыс он жаста болады. Әулет билігін Уәли ханның жесірі, Шоқан Уәлихановтың әжесі Айғаным (1783-1853 жж.)ханым қолына өтеді, өйткені  мұрагер болатын  үлкен  ұлы Ғұбайдулла айдауда болатын. 

     Әскери училищені бітірген 23 жасар Шыңғыс Аманқарағайға аға сұлтан болып тағайындалған кезде, Шорман бидің қызы Зейнепке үйленеді. Бұл әулеттен 7 ұл , 5 қыз  өмірге келеді:  Шоқан (Мұхамедқанафия) 1835 ж., Бадығұл 1836 ж., Жақып 1839 ж., Жамал 1840ж., Рахия 1841 ж., Абдул- Мағжан (Мақы) (1944ж.), Махмет  1946  ж., Нұрила 1848 ж.,  Мұхамедия1850., Шарбану 1852 ж., Сақып –Керей (Қозыке)1854ж., Апия 1856 ж., Нұрмұхаммед (Қоқыш)1858 ж., [2.176-бет]

     Шоқан   қараша айында Құсмұрында  дүниеге келген,  сосын ата – қонысы Сырымбетке көшіп келеді. Шоқанның бала күнгі әуесі сурет салу болатын, ол мұны Құсмұрын бекетінде өздерінің отбасымен бірге тұрған топографтар мен геодистерден үйренеді [2.17-бет].

    Шыңғыстың барлық ұлдары дарынды болған.  Әкесі балаларын білімге құштар етіп , өнер үйретуге көңіл бөлетін. Шоқаннан кейінгі ұлы Жақып еркелеу, қызқұмар болып өседі. Ол Кадет корпусына оқуға түссе де, оқуын аяқтамай, әкесі Шыңғыстың қолында оқиды.  Жақыптың бір ерлік ісі Жетісуға барып Шоқанның жесір қалған әйелі Айсарыны Сырымбетке алып келеді.  Әмеңгерлік жолымен үйленген Айсарыдан   үш бала : Мариям, Мәлік, Рабиға дүниеге келеді. Айсарыны атасы Шыңғыс өз қамқорлығына алып, «Шоқаннан  қалған қарашығым» деп қорған болатын. Айсары  өзімен бірге Шоқанның ауырып жүргенде түскен суретін ала келген болатын. Жақып Айсарыға үйленгенімен, оған басқа әйелдеріндей қарамаған, сондықтан болар, Шыңғыс келініне көп қамқорлық жасайтын болған, өзі қайтыс болар кезінде  оны кіші ұлы Қоқышқа аманат етіп қалдырған екен.

       Тағы бір бауыры  Мақы Уәлиханов ( 1844- 1923 жж.)  суретші болады. Мақының  азан шақырып қойған аты бір деректерде Әбу – Мұхаммет деп жасылса, бір деректерде  Абдул- Мағжан деп жазылады.   Қариялардың айтуынша, Мақы 5-6 жаста әлдеқандай кеселге шалдығып, шалажансар болып талып қалғанда, оны өлдіге санап, көміп тастайды дейді. Бірақ Мақының сүт- анасы «... баламның шақырған дауысын естідім»,- деп қайта –қайта жылап, елегізи берген соң, көрді қазып қарағанда, баланың кеудесінде жаны бар болып шығады. Алайда ақылы тоқтамаған жас бала шошып қалып, біржола тілден қалады деген аңызды әңгімелейді[1.273-бет]. Мүгедек  болып қалған ұлын Шыңғыс Петербордағы қолөнер мектебіне орналастырады. Мақы мүгедек болса да, қазақша, орысша, латынша жаза білген. Ою ойып, ағаштан өрнек салған. Оның қолымен  жасалған әдемі өрнектер Омбыда, Мәскеуде, Петерборда құрылған көрмелерде көрсетіліп отырылған. Әжесі Айғаным немересі Мақының мүгедек болып қалғанында оған бойтұмар етіп, әкесі Сарғалдақ қожа Меккеден алып келген «Мөр -шәрифті» сыйлаған болатын.

     Шыңғыстың халық сүйген оқымысты баласы –Махмет . Шоқаннан тәрбие алған кішіпейіл, момын, кедейге , кемтарларға көмек көрсетумен аты шыққан. Ол  Омбыдағы Кадет корпусын бітірсе де, кеңседе қызмет істемей,  үйінде мал шаруасымен айналысқан. Махмұт болыстардан зорлық көрген кедей-кепшіктердің атынан  арыз жазуға көмектескен. Сондықтан ұлықтар Махмұттың бұл әрекетін ұната қоймаған.   Осындай тамаша жанды уақытша үкіметтің бандылары өлтіріп кетеді.

      Шыңғыстың бір жақсы баласы Қозыке (Сақып-Керей) 31 жасында 1885 жылы Сырымбетте  қайтыс болады.  Ол асқан әнші, домбырашы, сайыққой. Кезінде Ақан серімен дос болған. Оның «Топайкөк», «Ай көкек», «Сырымбет» Шоқанға арнап шығарған «Көкем» атты әндері бар.

      Ең кенже ұлы Қоқыш( Нұрмұхаммед) 1927 жылы қайтыс болады.  Мінезі сыпайы, биязы, момын кісі болған.  Серілік құруды, жүйрік ат ,бүркіт, қаршыға ұстауды жақсы  көріп, дәрігерлік  ісіне де қатысатын болған.  Білімді Шоқаннан, Мақыдан, Махметтен алған.  Шыңғыстың қара шаңырағына ие болып, әкесінің, Шоқанның бар мұрасын , әскери киімдері,  кітаптары, жазған қолжазбалары , достарынан келген хаттары, фото суреттері Қоқыштың қарамағында болған.  Оның көбін Шоқанның әйелі Жетісудан өзімен бірге ала келген. Шыңғыс әулетінің дүниесі Қоқыштың қарамағында болады. Бірақ аласапыран кезінде бұл дүниелер жоғалып кетеді.  Қоқыштың келіні Нұрыштың әңгімелеуінше   Шыңғыс пен Шоқаннан қалған дүние өте көп болған.  Қоқыштың  әйелі Шайдан мен баласы Шернияздан  қымбат дүниелерді  темір жәшікке салып,  қаңылтырмен қаптап  көміп тастайды.  Бұл жәшікте тарихи қағаздар, фото суреттер, хаттар,  Шоқанның қолжазба кітаптары,  Айғанымның зергерлік бұйымдары,  алтын жүзік, білезіктер, қымбат тондар, Шыңғыстың   әкесінен қалған асыл заттары болған.   Бұл жәшікті Қоқыштың күйеу баласы қазып алып, қымбат заттарды сатқан, Шоқаннан қалған қолжазбалар жоғалып кеткен. Бұдан да басқа жасырып қойған заттар қолды болып, ескінің көзі болған  асыл заттар, қымбат нәрселер көрінгеннің қолында, қадірсіздің  қызметінде жұмсалып кетеді.   Ол заттардың ішінде ең қымбаттысы Шыңғыстың алтындаған тоны, әдемі кісесі, түскиіздер, қымбатты кілемдер, шамамен барлығы 62 нәрсе болған екен.  Сол жоғалған қазбаның біразы Дәуқара ауылында тұратын Қожахмет деген кісіде екенін хабарлайды.[2-199-бет]        

       Шоқанның қарындастары туралы мәліметтер өте аз. Бірақ Шыңғыс өз қыздарын атақты, текті жерлерге ұзатқан. Үлкен қызы Бадығұл Ақмола төресі Қоңыр Құлжаның баласы  Абылайға тұрмысқа шыққан. Бадығұл өрнекті әдемілеп тігетін асқан шебер болған.  Шыңғыс үйіндегі әдемі дүниелер соның қолынан шыққан екен. Олардың қыстауы Нұра өзенінің бойында Тай –төбе деген жерде болған.

   Кіші қарындасы Нұрилаға Баянауылда тұратын атақты әнші Атубайдың Әбжанының ұлы Садуақас үйленген.

     Қорыта айтқанда, Шығыстың жарық жұлдызы, халқының   сүйікті перзенті,  ата –анасының ардақты ұлы, туысқандарына бауырмал болған, достарына адал болған Шоқан Уәлиханов туралы айтылатын сөз бен айтпақ болған ой өте көп. Бірақ Шоқаннның осындай ғұлама болып  шығуы да, жалықпай еңбек етуіне де оның өскен ортасы, шыққан тегі де үлкен рөл атқарған деп ойлаймын. Шоқан өміріне , жанұясына қатысты әлі де  зерттелмеген деректер көп . Сондықтан, қазақтың ұлы перзенті Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармашылығын зерттеу әлі де  заман талабының бірі болып қалады.

                                   Пайдаланған әдебиеттер:

1. Сейсен Мұқтарұлы «Шоқан және өнер» Алматы «Өнер»,1985 ж
2. Әлкей Марғұлан Шығармалары 10 том «Алматы -Болашақ»  2011 ж.

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

 

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

 

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

 ммм