Жалпақ жұртты имандылыққа тәрбиелеу үшін қазақ ғұлама ойшылдарының,әулие-пірлерінің,ағартушы философтарының орнықтырған педагогикалық ілімі туралы Имандылыққа баулу қазақ ілімі Қазақ халқының дін туралы танымы, сенімі ерекше. Дінді жаратылыстан тыс құдіретті құбылыс, тылсым ретінде танымайды, ойсыз бас қойып, көзсіз құлдай жығылып, табынған да емес. Діннің адам мен қоғам арасын жалғастырушы, жарастырушы және үйлестіруші қасиетін жете түсініп, оны жан мен тән тазалығын сақтайтын, парасат тағылымдарын демеуші, адамға өнеге тәлім берер, пейілге мейірім ұялатар рухани күшке бағалаған.

Атақты ағартушы Ыбырай Алтынсарин өз заманында исламға ден қоя отырып, мұсылман-шылықтың тұтқасы – сенім, иман, имандылық деп дәйектесе, ұлы ақын Мағжан Жұмабаев дін рәсімдерінің тұрмыс дағдыларымен астарластығын «Ораза деген қазаққа құлшылық емес, әдеп қой», - деп бір ауыз өлеңмен сипаттаған. Ойшыл жазушы Ғ.Мүсірепов дін жөнінде: «Адам баласы бірдемеге сенбей, арқа сүйемей тұра алмайды,сол сенімнің аты - дін.Ең арғысы саяси сенім дегеннің өзі халықтың басым көпшілігі үшін дін»,- деп оның адам өміріндегі рухани күшін жоғары бағалағаны белгілі [4]. Бабаларымыздың қастер тұтып, атадан балаға аманаттап, жүрекке дарытып келген асыл қасиеттері көп-ақ.Халқымыз сырт көзбен емес, жүрекпен ұғатын адамгершілік құндылықтарды жоғары дәріптеген. Иман-қазақ халқының рухани дүниетанымындағы парасат пайымымен сабақтасып жататын өте кең өлшемді ұғым.

Ата-бабаларымыздың ақиқатқа жетелер сенімінің де басты тірегі-осы.Барлық бет-болмысының, мінез-құлқының айнасы. Имандылық деген бір ғана сөздің бойына ұят, ар, ынсап, қанағат сықылды бүкіл жақсы қасиеттер түгел сыйып тұр. Қазақтың жүзі жылы жанды жолықтыра қалса, «бетінен иманы төгіліп тұрған адам екен» немесе «иманжүзді кісі екен» деп сөз етісетіні де сондықтан. Тіпті адам ғұмырының мәні болып саналатын махаббат сезімінің де негізі имандылықтан басталады. Оны Абай атамыз «үш сүюмен» байланыстырып, «имани-гүл» деп ат береді « Жиғаныңа сенбе-иманыңа сен.Иманды адам-арлы адам. Имансыз адам- сорлы адам.Үстіңнің кірін-сабын кетіреді,Жаныңның кірін-иман кетіреді»,.«Имандылық қастерлі қасиет» «Имандылық-инабаттылық айнасы» «Иман-дылық -ізгілік негізі» Өкінішке орай, кеңестік дәуірде тамырын тереңге жайған тоталитарлық саясаттың үстемдік жүргізуінің салдарынан біз осындай ұлы қасиетімізден айырылып қала жаздадық. Имандылық сөзі иманнан шыққан.

Ал иман -жүректегі нұр, нұрдың сыртқы болмысы, яғни имандылық-Алла тағалаға иман еткен адамға бітетін көркем мінез.Алла жіберген әрбір пайғамбарының міндеті-иман мен имандылыққа уағыздау деп саналған Имандылық мінезі әрбір мұсылманның бойынан табыла бермейді.Атам қазақтың адамгершілік ұғымын имандылық сөзімен беруінде ерекше мән бар. Өйткені, адамгершілік пен имандылық арасында үлкен айырмашылық бар. Адамгершілік – барлық адамның бойында бола алатын адамның адамдық болмысынан (кісілігінен)туған қасиет.Имандылық әлемнің Жаратушысы, Ұлы Досына деген иман атты сүйіспен- шілігінен туған аса ізгі кісілік қасиет. Яғни, әрбір имандылықта адамгершілік бар болса да әрбір адамгершілікте имандылық болмауы бек мүмкін. Сондықтан қазақта имандылық - ауқымы аса кең үлкен пәлсапалық ой-толғамға ие, ерекше мәнді ұғым. Атам қазақ иманын - өз болмысының тірегі мен ар-ожданның асыл тас ақиқаты деп ұққан. Сол себепті атам қазақ жүректен иман шыққаннан кеудеден жан шығуды артық санаған. Оған атам қазақтың мына сөзі куә: «Малым жанымның садақасы, жаным арымның садақасы».

Бұл жерде атам қазақтың «арым», деп, отырғаны - иман. «Ұят кімде болса, иман сонда», деуі де, содан қалған. Ар-ұятын сатқан жанға «иманын сатты», арсыз жанға «имансыз», деген сөзбен түйреген. Қазақта мұндай сөз тіркестері толып жатыр. Бұл – атам қазақтың аса иманды момын-мұсылман жан екендігінің белгісі. Яғни, қазақ бар жақсылық ұғымды иман сөзімен, бар жамандық ұғымды имансыз сөзімен айқындаған. Қазақ әрқашан Ұлы Досына беріктігін көрсеткен. Иә, қазақ шыр етіп дүние келген баланың құлағына азан айтып, ажалы жетіп бұл жалғаннан озған жанның да жүзін құбылаға қара-тып, жаназасын оқып Ұлы Жаратушының жарлығын бұлжытпай орындауға тырысқан Қазақ дінінің |менталдығының| тірегі, ұлттын рухани болмысының маңыздысы – имандылық. Имандылық концепті – тілімізде көптеген ұғымдарды біріктіретін, жинақтайтын жалпы түсінік. Ар, ождан, ұят, шын, шындық , намыс, жүрек, жан, тазалық , әділет, мейрім – имандылық концептісінің тірек ұғымдары.

Шәкәрім философиясының негізі – имандылық. Шыннан асқан Құдай жоқ, Анық Құдай – Шын Құдай, Ұқпай қалма алаң боп, Шын болмаса , кім Құдай? Бұрын шын бар, бүгін шын, Ертен шын бар-үш бөлек. Керегі жоқ бұлардың , Бұзылмайтын шын керек,- Шын Алланы мадақ етіп, Шынға ғашық болған ақын бұл пәнидін қызығына көнілі толқитындардың Шыннан алыс екенін де нақты ескертеді. Ислам діні қазақ даласына келіп жеткенше де,пайғамбарымыздай үлгілі адамгершілігі мен имандылығы басына қонған,тура да әділ,иман жүзді, сенімді,ру тайпаның, ұлт қауымның ұлағатты үлгі өнегесі болған абыз-ақын,хан-қаған,батыр-ер,шешен-би,сал-сері,дана ана мен ата қаншама адамдар өмірден өтті. Солардың қазақ халқына қалдырған асыл рухани мұрасын исламның имандылық қағидалары мен ұстындарына етене араласып, тонның ішкі бауындай қабысып тамаша табысқа жеткендігіне тарих куә.Қазақ халқының жалпы ұлттық қасиетті ұғымына айналған имандылық сөзінің түп төркіні мен ілкі бастауының да мұсылман дінімен тоқайласып жататындығы белгілі.

Иман ұғымы әуел баста Құран арқылы адамдардың санасына сіңсе де, уақыт өте келе халықтың ежелден қалыптасқан салт-дәстүрімен, таным-түсінігімен, наным-сенімімен біте қайнасып, жаңа бір сапалық деңгейге көтерілген ұғым.Халық түсіні- гіндегі иман сөзі діни шеңберден шығып,жалпы ұлттық, бүкіл адамзаттық құндылықтарды қамтитын ауқымды дүниетанымдық категорияны білдіреді. Адамның іс-әрекетінің, сөзінің тура болуы тек тәрбие арқылы ғана санаға әсер етіп жүзеге асырылады. Сенім мен турашылдық егіз ұғым. Адамдардың бойында бұл сипат-тарды қалыптастыру сенім, намыс пен иман арқылы жүзеге асады. Көңілінде иманы, сенімі бар адам жалған сөйлемейді, алдамайды, аманатқа қиянат жасамайды. Иман адамға өтірік айтқызбайды,өзгені алдап, мал табудан сақтандырады. Тәрбиелі, сенімі бар адам,Алла тағала мені әруақытта көруде деп ойлайды. Сондықтан жамандық ойламайды, өзгенің. мүлкіне қол сұқпайды, қиянат етпейді. Жұрттың өзін сыйлауы үшін алдымен өзі өзгеге құрмет етеді.

Мұндай имандылықтың жолдары мұсылмандылықтың бес парызын толық орындау барысында жүзеге асатындығын бүгінде иманжүзді, мол адамгершілік сипатқа ие болғандар дәлелдеп отыр. Адамның нәпсісі-бойдағы пендеге тән құмарлық сезім. Жалпы адамның адамгершілік шыңына жетуінің негізгі көрсеткіші мен имандылығының қалыптасуы -өзінің нәпсісіне ие болуы Ибалы қыз тәрбиелеп, асыл аналарды өмірге дайындауда,.қазаққа, ислам дінінің тигізген оңды ықпалы зор болған. Сондықтан, неке қию, қыз ұзату, келін түсіру қазақ салты,ежелгі әдет-ғұрыппен ұштастыра отырып ислам діні негізінде атқарылған.Ал бозбала, бойжеткен, имнды ұл ибалы қыз тәрбиелеу ісі өте нәтижелі болды Имандылық(атауы әр түрлі болғанымен)- барлық наным-сенімдерге ортақ ұғым. Адамдардың діни сеніміне байланысты, имандылықты алалауға болмайды. Қай діндегі болсын адамдардың баршасын имандылыққа баулу қажет К.Д. Ушинский өнегелі тәрбиеге үлкен мән берген, оның негізін дін деп санаған.

Дінді ол, ең алдымен, өнегелі тазалықтың кепілі деп түсінген. К.Д. Ушинскийдің «Тәрбие халықтық ілтипатқа ие болған жағдайда ғана өз мақсатына жетеді» - дейді.Иман ұғымы бізде ұлттық сипатқа ие болған. Имандылық-ұлттық шеңберде шырмалып қалған тар ұғым да емес,Қазақстан Республикасында тіршілік етіп отырған күллі этнос өкілдері,оның ұрпақтары имандылық нұрынан тысқары қалуға тиіс емес.Ешбір ұлт бұған қарсы болған да емес. Имандылық- қазақ үшін,жалаң ислами ұғым да емес.Ол наным-сенім ретінде,қашаннан бар,ұласып келе жатқан түсінік.Ал,имандылық-тәрбиелеу қазақ ілімінің асыл өзегі. Осы асыл өзек бүгіндері қоғамдағы тәрбиелік іс-әрекеттер мен шара- шаруалардың тірегі бола алмай отыр. Оның көптеген себебі бар.Ал,ең бастысы-Қазақ педагогикасын-материалистік және жауынгер атеистік дүние танымы негізінде жазылған, социалилистік немесе «ғылыми педагогикамен» тең көріп бағаламауда болып отыр.Біздің санамызда материалистік-диалектикалық әдіснама негізінде пайда болып,танылған білім ғана теориялық ғылым ретінде ұғынылады да,басқа дүниетанымға негізделген теориялар мен ғылыми пайымдаулар мойындалмайды.Сондығы болар, ұлттану, адамтану сол сияқты тоелогиялық ғылымдар өте баяу жылжып, философия, саясаттану,әлеуметтану ілімдері ұлттық кеңістікке көлем иелене алмай,басқа бір ілімнің қолтығына кіріп, «туралы» ғана тұжырым-түйін жасауда, ал,қазақ психологиясы,қазақ педагогикасы өткеннен қалған аңыз-әңгіме,хиқая санатында талданып жүр.Жоғарыда аз-мұздап айтылған .имандылық, имандылық тәрбие атты педагогикалық категория ешбір «ғылыми» пелагогикада жоқ,тек шығыс педагогикасында, анығында қазақ педагогикасында бар.

Имандылық тәрбиесін жас ұрпаққа игертудің ғылыми негізін Фараби,Баласағүни,Яссауи бабаларымыз салып,Абай, Шәкерім және Мағжан,Жүсіпбек даналарымыз тиянақтап қойған.Айталық: Қорқыт Ата былай деген: «Тәңірге сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бәрі екеу болмайды. Тәңірі пендесінің маңдайына не жазса, сол болады. Оның жазуынсыз адам жамандық көрмейді, ажал келіп, өлмейді. Өлген тірілмейді, кеудеңнен жаның кетсе, ол қайтып келмейді. Жігіт тірісінде қаратаудай қылып, бір күн тыным көрмей дүние жияды, байиды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді».Әбу Наср Әл-Фараби: философия мен дінді шендестіре қарастырып,екеуін бір санаттағы саналы білім деп танып, философияның басты ұстанымы-дәлел,діннің өзегі сенім деп тұжырымдаған. Фарабидің пікірінше, «...тәрбиеге көнбейтін, жөндеуге, түзетуге келмейтін жас болмайды Тек ретін тауып үйретуден, баулудан жалықпау керек. 'Жаман қылық-ол жан ауруы. Бұл ауруды кетіру үшін тән ауруын емдеуші дәрігерге ұқсауымыз керек"- дейді ғұлама. Әл-Фараби өзiнiң осы тұжырымдарын ары қарай ғылыми жетiлдiре келiп, түркi халықтарының тәлiм -тәрбиесiнің негiзi болған үш түрлi iлiмнiң:бірінші - хауас, хауас салим, хауаси хамса заһириди (түйсiк, iшкi бес сезiм және сыртқы бес сезiм), екiншi - Имани гүл (үш сүю), үшiншi –Жәуанмәртлiк (ақыл, әдiлет, рақым) мәнiн түсiндiредi. Түрік жұртынынң рухани ұстазы А.Яссауи жүздеген мектеп ашып,жүз мыңдаған шәкіртке имандылық тәрбиесін игертіп.софылық-моральдық ілімін жасап, сопылық мектеп педагогикасын қалыптастырса да, оның ғылыми-теориялық негізін танып біле алмай,оған зерде, парасат-пайымымыздың өресі жетпей бұлтарумен келеміз. Осы себептен бүгінгі «ғылыми педагогика» оны ауызға алғысы да жоқ. Рухани тазалық пен кемелдікті мақсат еткен Ясcауи жан тазалығы, ар тазалығы, жүрек тазалығы қағидаларын бірінші орынға қойды.

Ол-өз ілімін қоғамды тәрбиелеуші, түзетуші ар ілімі ретінде түсіндірді Иасауи бабамыз адамға керегі руханият негіздерін білу және оны жүзеге асыру деп көрсетеді: «Руханият дегеніміз-Хақ тағаланың құлдарына берген бұйрығы бойынша – екі түрлі болады: «Құран»-дағы бұйырылған игі істер – міндетті парыз (амри би’л ма‘руф) және тыйым салынған жаман істер-харам (нахий ани’л мункар). Амри’л-би’л ма‘руф бойынша адамның шариғатқа сай болған істерді өзі қабылдап‚ орындап қана қоймай‚ оны басқаларға да айтып түсіндіруі‚ қабылдатуы міндетті. Нахий ани‘л мункар бойынша, тиым салынған‚ шариғатқа сай келмейтін істерді мысалы, күпірлік‚ екіжүзділік, шек келтіру‚ ширк келтіру, өзімшілдік‚ риякерлік‚ зұлымдық‚ арамтамақтық, арам жолдармен күн көру (парақорлық)‚ өтірік, жалған сөйлеу‚ өсек-ғайбат‚ зинақорлық‚ арақ ішу‚ «бенк жеу», яғни‚ наркотик қолдану және мүміндерге хақсыз қиянат ету‚ азарлау және т.б. бұларға түгел тыйым салынған». . Ж.Баласағұн: «Ақмаңдайлы ұл-қыз туса алдыңда Үйіңде өсір бөтен жерде қалдырма. Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер.Қос жалғанды бірдей көріп, күлімдер. Бала өсіргің келсе дана жүректі, Қатты ұста,үйрет білім ізетті.».«Жастары иманды елдің - болашағы зор» -деген. Ислам дінінің тәрбиелік мәні зор қағидаларын пайдалана отырып, Ж.Баласағұни имандылық тәрбиесіне де ден қояды. «Құтты білікті» Құранның бірінші Фатиха (Беташар) сүресінің сөздерімен бастауының өзі ғұламаның иманды адам болғанын, сондықтан жастарды имандылыққа баулуды мақсат етіп отырғанын аңғартады. Ғұлама ,жаратушы ұлы тәңір-Алланың құдіреттілігін дәріптей отырып, әр адамға күш-қуат беретін сенімді қалыптастыруды көздейді. Құдіретті Мұхаммед пайғамбардың бойындағы адами ізгі қасиеттерді саралай отырып, әр адамды пайғамбарды үлгі тұтуға, оның ізгі істері мен өнегелі сөздерін күнделікті өмірде ұстануға шақырады. Имандылықты адамның жан-дүниесін, болмыс-бітімін бейнелейтін адамгершілік ізгі қасиет ретінде қарастыра отырып,оны тұлға жетілуінің сапалық көрсеткіші ретінде анықтайды: Ұлы Хажыб шыншыл болсын баладай, Дінді білсін, дана болсын бабадай. Дінді білсін.

Дық түсірмей көңілге, Көңілі ақтың – ісі де ақ өмірде. Ыбырай Ал¬тынсарин, Ислам дінінің негіздерін терең түсінген, қалың қазаққа оны түсіндірген, ислам дінінің адам тәрбиесіне берерін әбден зерттеп білген діндар да, сол дінді насихаттаушы да.Ол,алғашқылардың бірі болып, «Мұ¬сылманшылықтың тұтқасы» (Шариат-ул-ислам) еңбегін жазды. Ыбырай қазақ қауымына бұл еңбектің аса қажеттілігін терең түсінді. Ұлы ұстаз әр қазақтың баласы өзінің мұсылман екенін білгенін, жүрегімен терең сезінгенін міндет деп санады. Ең бастысы, ол діннің қажеттілігін, оның тәрбиелік жағын терең түсінді. Ыбырай Алтынсарин «Енді, ей, дін – қарындастарымыз, бізге ең әуелі ке-ре¬гірек іс-сол, әуелі білмек керек немен мұсылман болатынымыз. Мүмин (дінге сенуші) мұсылманның мұсылман аталуы құр мұсылман киімін киіп, мұсылман ара¬сында жүргені емес. Әуелі иманды болып, ол «иман» деген не екеніне түсініп, түсін¬ген соң, сол иман ішіндегі сөздерді шексіз шын көңілімен дұрыс деп білген кісіні мұсылман деп атайды. Соның үшін Құдай тағаланың пенделеріне парыз еткен парыздарының ең әуелі иман болса керек(2. 10 бет).Ыбырай Алтынсариннің «Шариат-ул ислам» еңбегінде:– ислам дінінің бес парызынан да бұрын, ең басты көңіл бөлетіні, жүрекке байлайтыны – «иман» екен. Ал, осы «иман» деген не? Оның мәні мен мағынасы не? Ол нені білдіреді. Ыбырай бабамыз былай жазады:«… әрбір жақсы амалдардың да асыл түбі иманнан, яғни, инанудан келеді. Имансыз еткен жақсылықтың пайдасы жоқ. Мәселен, біреу намаз оқыса да, ол намаздың керектігін көңілі дұрыстамаса, әлбетте, ол намаз болып табылмай ды… Иманның екі мағынасы бар: бірі –тіл мағынасы. Тіл мағынасы дегеніміз-әркім тілмен айтып растамақ. Мәселен, мұсылманшылдығымызға бас куәлік – сөзі¬міз немесе араб тілінше шәһәда (куәлік беру). Яғни, «куәлік беремін: жоқты бір Құдайдан бөтен Құдай (жоқтығына) және куәлік беремін, Мұхаммед, оның құлы һәм елшісі екендігіне деп, шариғат мағынасын растағанда, ол иманды көңілмен раста мақ. Бұл растамақ дегеніміз, жалғыз Құдай тағала бар… (2. 12 б.).Мұның арғы жағында нені болса да көңіл¬мен, жүрегімен сеніп істеу керек. Себебі, әр адамға діннің ең басты берері де сенім. Адамның ең алдымен Құдайға, содан кейін өзіне деген сенімі жатыр.Ыбырай бабамыз айтқандай,Ислам дінінің де жастарға беріп отырған тәрбиесі осы – имандылық. Имандылықты діни уағыз деп түсінсек, оның мән-мағынасын тереңдете түскен орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский: «Діннің қажеттілігін, яғни, адамның ішкі дүниесіне үңіле алмайтын, имансыз адамға бала тәрбиесін сеніп тапсыруға болмайды» деген екен (1 614.б). Олай болса, имандылық дегеніміз адамның бойындағы ең бір қажетті, ең бір құнды қасиеттердің жиынтығы болса керек. Бұл ғалымдардың жазулары бойынша «имандылық» дегеніміз адам (жас бала) тәрбиесінің алтын арқауы, негізгі діңгегі. Адам бойындағы барлық жақсы қасиет сол имандылықтан тарайды, яғни, адам баласының бойындағы ең жақсы деген қасиеттер сол имандылықты құрайды.Ыбырай Алтынсарин айтады: «Құдай таға-ланың пенделеріне парыз еткен парыз¬дарының ең әуелгісі иман болса керек» (2. 10 бет).

Бұл сөздерімен Ыбырай бабамыз, ең алдымен, Құдайға сен, содан кейін өзіңе сен, мұсылман болсаң сенімді бол, нені болса да сеніммен істе дегені. Яғни, ұлы ұстаз өзінің бұл сөздерімен қазаққа сенімнің күшін түсіндіріп отыр. Ыбырай айтып отырған «имандылықтың» арғы жағында Құдай тағала рұқсат еткен, солай жүр деп жол сілтеген небір керемет ұғымдар жатыр. Олар: сенімділік, көргендік, білімділік, ибалық, тәрбиелік, адалдық, кішпейілділік пен мәдениеттілік, т.т. Бұлардың барлығы адам тәрбиесінің басты ұғымдары. Бұларсыз адам өмір сүре алмайды. Адамдар бірімен бірі қарым-қатынас жасай алмайды.Тіпті, қауымдаса да алмайды. Сондайақ,Ыбырай баба¬мыз былай дейді: «…иманнан соң дін ғылы¬мы дүр.Дін ғылымы дегеніміз,Құдай тағала пенделеріне екі жол көрсетті: бір жолы-осылай бар деп бұйырған жолы, екіншісі – бұл жолға түспе деп тыйған жолы… Әуелгі жолдың баратын ұшы – ұжмақ, соңғы жолдың ұшы – тамұқ». Әр екі жолды көрсетіп қойып, қайсысына түсудің ықтиярын бұл дүниеде Құдай тағала адамның өзіне берді. Осы екі жолдың мәнісін түсініп, үйренуді дін ғылымы деп атаймыз» (2. 10 б.). Яғни, қай жолға түссе де, адамның өз еркі. Жақсылық пен жамандықты таңдау да адамның өз еркі.Бірақ, діннің міндеті адамның көзін ашып, үйретіп, оны дұрыс жолға, кімге болса да пайдалы, игілік жолына салу.

Дін білімінің керегі міне осы жерде болса керек. Ал,Абай атамыз: «Иман деген- Алла табарака уатағаланың, шәриксіз (тең келмейтін) ғайыпсыз, бірілігіне, барлығына уә һәр неге бізге пайғампар-ымыз арқылы жіберілген жарлығына, білдіргеніне мойын сұнып, инанбақ. Иман келтіруге екі түрлі нәрсе керек. Бірінші – әуел не нәрсеге иман келтірсе, соның һақтығына бірлән дәлел жүргізерлік болып ақылы дәлел испат(шын иман) қыларға жараса, мұны якини иман (біреуге еріп нану) десек керек. Екінші – кітаптан оқу бірлән яки діни ұстаздардан есту бірлән иман келтіріп, сол иман келтірген нәрсесіне соншалақ беріктік керек»(он ұшінші қара сөз).Бұл дегеніңіз, Дін -тек белгілі бір талап, тәртіп, дәстүр, заңдылықтарды орындаумен шектелмейді, аталған шарттар оның сыртқы қызметі, ал негізгісі рухани құндылықтарды тәрбиелеуде ең бірінші орында- иман келтіру-дегені еді. Адам баласынан бастап әлемдегі барлық тіршілікті жаратушы бір Құдайдың бар екеніне сену, оны сүйю,оның алдында қашанда болса есеп беретіндігіңді ұмытпау екендігін ашық көрсеткен.Бұл пікірдің жалғасындай саналатын, М.Жұмабаевтың: "Діни сезімі күшті адам Тәңірдің барлығына, құдіретіне сеніп, оның махаббатын алуға, қаһарына ұшырамауға, ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан безбек.»-деп аталатын түйіні бар. Инамақ» – илану, яғни, сену. Байқаға¬нымыздай, Абай да «иманды» сенім, Құ¬дайға сену, деп түсіндіреді. Яғни, мұсыл¬ман болу үшін, ең алдымен сену керек екен. Құдайдың барлығына, бірлігіне, Мұхаммед пайғамбардың оның елшілігіне сену. Бұдан барып, нені болса де сеніп істеу, сол сенімнен күш алып істеу болғаны. Мал -мүлкінен, дәулетінен иманын жоғары бағалаған қазақ «Ер жігіттің үш байлығы бар: бірінші – иманы,екінші-ырысының тұрағы, үшінші-дәулетінің тұрағы» деп аталы сөз қалдырғанЖүрегінде иманы жоқ адам-бақылаусыз адам. «Күзетшісіз, ескерусіз иман тұрмайды» (Абай). Құдайдан қорықпаған, имансыз адамға сенім артуға болмайды.Ал иманды адамның жүрегінде әрбір әрекетін қадағалап,бақылап тұратын ішкі сенім бар. Абай:«Құдайдан- қорық,пендеден-ұял: балаң бала болсын десең оқыт, мал аяма!» «Әрбір ақылды адамға иман парыз, әрбір иманды адамға ғибадат парыз.»«Құдайшылық- жүректе. Қалпыңды таза сақта. «Адамды – адам ететін де иман, Сұлтан ететін де иман» Абай“Имансыз елден ұят қашады” деген Хз.Мұхаммед пайғамбардың хадисін келтіріп, «қазақ-тың хәлі осы-имансыздық”-дейді.Көп ішінде жалғыз қалып күңіренген, “Ішім толған у мен өрт, сыртым-дүрдей” деген Абайдың мұңы “…көкірегімді тесіңдер, қан мен мұңға толды әбден” деген Иасауидің жанайқайымен үндесіп жатыр. Абай осындай дертке шалдыққан елге дауа іздейді". Оның дауасы – «Құран», түгел сөз, адам бойына имандылық дарытатын ар түзейтін ғылым. Абайдың түзу сөзі-«әуелі аят, хадис-сөздің басы”,яғни, елді түзейтін сөз әрі қисынды, әрі өлеңмен (бәйіт-мысал) жазылған Алланың сөзі- «Құран». «Құран» –ақылды сөз бен терең ой, терең ғылымның көзі, сондай-ақ ынсап, ұят,ар, намыс, сабыр, талап сияқты адамдық құндылықтардың кені,бірақ, «елді түзейтін түзу сөзді табудың, танудың, тыңдатудың өзі оңай емес. Өйткені түзу сөзді айтушы да, түзу сөзді тыңдаушы да надан. Ал кейбірі түзу сөзді танымайды да. Өйткені олар Тәңірдің Бар және Бір екеніне, Құранның ақиқат екеніне, пайғамбарларға, періште-лерге, тағдыр, қазаға, өлгеннен соң тірілуге сенбейді.Өңшең “кісімсінген-менмен, нәпсіқұмар, білімсіз,надан.», «...мақтан-құмар, малқұмар, арамдық, ұрлық, пайдакүнем, нені ұға алсын”-дейді.«Иман сақтауға-қорықпас жүрек,айнымас көңіл, босамас буын керек. Абай адамдықтың биік деңгейін осылай,иманмен өлшеген. Өзінің қара сөздерінде «Толық мұсылман болмай толық адам болмайды» деп, кесіп айтқан. Жас адамды имандылыққа баулу үшін олардың ар-ұятын оятып, намысын қайрап, мейірімділік, қайырымдылық,кішіпейілділік, қамқорлық, адалдық, ізеттілік сияқты әдептік-психологиялық қасиеттерді олардың бойына сіңіру-әрбір отбасының, балалар бақшасы мен мектептің, жоғары оқу орындарының парызы. Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы, ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйластық, әдептілік пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер иман-дылықтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру салтына айналған.Қоғамда берік қалыптасқан осындай көргенділікпен өмір кешу дағдылары жинала келіп,барша адамгершілік қағидалардың, имандылықтың жазылмаған кодекстерінің қалыптасуына негіз болған.Бойына адамершілік асыл қасиеттерді жинап өскен жасты “көргенді” деп, жүрегінен нұр, өңінен жылу кетпейтін, әрдайым жақсылық жолын ойлайтын, әр істе әділдік көрсететін адамдарды “иманды” деп атаған.

Имандылықтың ұлттық ұғымына жасаған қысқаша шолуға сүйене отырып, мынандай қорытынды жасаймыз:Қазақта Исламдағы иман,имандылық түсініктеріне сүйене отырып,өзіндік талғам,қажеттілік,танымға негізделген кісі қалыптастыруға бағытталған педагогикалық-психологиялық ілім қалыптасқан.Оның аты-имандылыққа баулу қазақ ілімі.Бұл ілімнің қалыптасып дамуын,оның ғылыми негізін салушы қазақ ғұламалары мен әулие-пірлердің ілімдік санасын,ой-пікірін зерделеуші жас зерттеушілер(Б.Әленұлы,М.Жанарбек,С.Айнұр,Д.Лесбекқызы)-ИМАНИПЕДАГОГИКА деген ұнасымды ат беріпті.Ал,менің пікірім,-Қазақтың имани педагогикасы. Осы күнде,музей педагогикасы,кітапхана педагогикасы,әлеуметтік педагогика т,б. педагогикалар баршылық.Олардың қатарынан Иманипедагогика да орын алса жөн-ақ! Әдебиеттер:1. Ушинский Д.К. О религиозно – философском воспитании. Т. 11. М. 1950, -614 2. И.Алтынсарин. Мұсылманшылықтың тұтқасы. Алматы. 1991, – 80. 3. М.Исаұлы.Қ.Жолдыбайұлы Ислам ғылымхалы «Издат. АСТполиграф»2011 Қобдабай Қабдыразақұлы (ғалым-жазушы) 02.04.2018

Қызылорда қаласы,

Қызылорда облысының білім басқармасының

И.Әбдікәрімов атындағы Қызылорда аграрлық техникалық жоғары  колледжінің «Жасанды құрылыстар» пәнінің оқытушысы Ибраева Жанар Абдукаримовна

Тақырыбы: «Автомобиль жолдары»

Республикамыздың траснпорттық жүйесі: темір және автомобиль жолдарынан,әуе,өзен және теңіз жолдарынан,сонымен қатар мұнай өнімдері мен газ тасымалына арналған құбырлардан тұрады. Транспорттың негізгі түрі темір жол; ол алыс қашықтықтарды жүк және жолаушылар тасымалының негізін құрайтын транспорт түрі болып табылады. Темір жол,су,әуе транспорттары автомобиль жолдарымен тығыз қатынаста болуы керек,яғни тиеу пунктеріне темір жол станциясына,порттарға және аэродромдарға қатынайтын жолдарды күту және тасымал ұйымдастыру автомобиль жолдарына тиесіл. Тасымалдаудың бастапқы және соңғы кезеңдерінде,жүктердің көп бөлігі автомобиль жолымен тасымалданады,яғни жүктерді қабылдау және белгіленген орынға жеткізу автомобиль жолдарына жүктелген. Автомобиль жолдары таулы өлкелермен байланыс түрінің жалғыз өкілі болып келеді,мысалы темір жол салу қиындығы туатын болса. Автомобиль транспорты дүние жүзі бойынша басқа транспорттармен салыстырғанда әлде қайда үлкен жылдамдықпен қозғалады. Автомобиль жолдарымен тасымалдаудың құнына жолдардың сапасы өз үлесін қосады. Жаман жолдармен қозғалыс кезінде жанар май әлде қайда көп шығындалады,жылдамдық азаяды,сонымен қатар автомобиль жөндеу жұмыстарын көбірек қажетсінеді және істен шығуы көбейеді.

Жаңа жолдарды проектілеген кезде,жол құрылысына кеткен қаржы 8 жыл ішінде тасымалданатын жүк құнына,яғни құрылыстың өздік құны 8 жыл ішінде ақталуымен сипатталады,жетілдірілген жол жамылғысы 3-4 жылда құрылыс құнын өтейді. Сондықтан,автомобиль транспортының әрі қарай дамуы жол жамылғысын салу технологиясының дамуына Республикамыздың жол жүйесі әлі де қажетті көлемдегідей тығыз орналаспаған. Бірақ автомобиль жолдарының құрылысы тын жерлердің көп бөлігін алуына байланысты,сондықтан автомобиль жолдарын салуға техника-экономикалық жағынан қаралуы тиіс. Жол құрылысын жүргізу:

А) Мемлекеттік маңызы бар орталықтар арасындағы магистральдар

Б) Жаңа халықтық шаруашылықтарды игеру кезінде салынатын жолдар

В) Ауылдық аумақтарды жол құрылысын жүргізу

Г) Ескі жолдарды қалпына келтіру

Д) Қала көмірлерін салу және оларды безендіру

Бір бағытта әртүрлі жылдамдықпен қозғалған көліктер көлік ағымын құрайды. Жолдағы қозғалыстың басты қасиеті ретінде,жолдың бір қашықтығында белгілібір уақыт арасында өткен көліктердің барлық санын айтады,оны қозғалыс қарқындылығы деп айтады. Қозғалыс қарқындылығы тұрақсыз шама. Ол ауылдың шетінде үлкейіп,апта күндері мен мезгілге байланысты өзгереді. Демалыс күндері мен мерекелерде жүк тасымалының көлемі артып,жүк көліктерінің мөлшері көбейеді. Бұнда жыл мезгілдеріне байланысты тасымал да болады. Көлік ағымындағы көлік маркалары мен жүк көтергіштігі әртүрлі болғандықтан,қарқындылықты берілген коэффиценттер арқылы,яғни жүк көтергіштігімен анықтайды.

Жаңа жолдар проектісін қозғалыс қарқындылығының құрылыс аяқталғаннан кейінгі 20 жыл көлемінде есептейді. Көлік ағымының қасиеті болып көліктердің орташа жылдамдығы келеді. Қозғалыс қарқындылығы аз болса жекелеген көліктер өзінің барлық динамикалық қасиеттерін қолдануы мүмкін. Қарқындылықтың өсуіне байланысты көліктердің әсері пайда болады,сондықтан көлік ағымының жылдамдылығы бекітілуі мүмкін. Қарқындылықтың өсуіне байланысты көліктердің әсері пайда болады,сондықтан көлік ағымының жылдамдылығы бекітілуі мүмкін. Бұл жылдамдық жол өткізгіштігінің қасиеті болып табылады,демек уақыт бірлігінде берілген жылдамдылықпен өтуі мүмкін көлік санын айтамыз.

Современный подход к формированию практического мышления у студентов специальности «Гигиена и эпидемиология»

Алматинский область

Г.ТалдыкорганГКП на ПХВ «Талдыкорганский медицинский колледж»

 г. Талдыкорган (Казахстан)

Корнилова Т.Б. преподаватель специальных дисциплин

 В современных рыночных условиях развития Казахстана основной целью среднего специального образования является подготовка конкурентоспособных и высококвалифицированных специалистов.  Следовательно, перед педагогами ставятся задача: обучение студентов по современным методикам, отвечающим требованиям нового общества.

На сегодняшний день актуальными тенденциями в образовании является дуальное обучение, то есть увеличение количества учебных часов для практических занятий. При этом количество учебного материала не уменьшается, а растет с каждым днем. Следовательно, уровень качества знаний не увеличивается, так как студенты на семинарских занятиях предпочитаю заучивать лекционный материал, а на практических – отрабатывают готовые алгоритмы. Главным решением данной проблемы является повышение качества и эффективности не за счет увеличения объема изучаемого материала, а за счет развития способности самостоятельного творческого мышления. Одним из таких способов является активные формы обучения, которые повышают эффективность лекций и практических занятий, интеллектуальную активность студентов, тем самым способствуют достижению образовательных и воспитательных целей.

На семинарских занятиях положительный эффект достигается путем проведения лекций в форме дискуссий, когда студенты самостоятельно ищут решение спорных вопросов, ведь не зря древнегреческий философ Сократ писал: «В споре рождается истина».

По мимо этого, элементы проблемного обучения можно использовать и на практических занятиях, когда необходимо провести анализ материалов экспертиз, санитарно-гигиенических обследований объектов на выполнение которых нет единых установок.

На практических занятиях по дисциплинам  специальности «Гигиена и эпидемиология» эффективно внедрение технологий PBL, CBL, TBL, которые приобрели большую популярность в преподавании клинических дисциплин. Эти методики можно использовать при решении ситуационных задач, гигиенических ситуаций и проблем. Благодаря этим технологиям, выпускники становятся, адаптированы к условиям современного общества и учатся самостоятельно принимать решения.

Ко всему выше изложенному хотелось бы добавить о необходимости постоянного тесного сотрудничества с представителями практического здравоохранения, такими как Департамент охраны общественного здоровья и Национальный центр экспертизы для формирования у студентов навыков востребованных в их будущей квалификации. Особое внимание необходимо уделять выработке навыков принятия решений с учетом базовых знаний и компетентностей, оценке санитарно-эпидемиологической ситуации и разработке оздоровительных мероприятий.

ОҚО Шымкент қаласы

Ағылшын тілі пәні  мұғалімі

Ахметова Айгуль Аллабергеновна

«РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ: ҰЛТ ТАРИХЫНДАҒЫ ҰЛЫ БЕЛЕС»

         Президент Н.Назарбаевтың ұлттық рухани өсіп-өркендеуіміз бен кемелденуіміздің бағдарламасы ретінде қабылданып, халқымыздың қолдауы мен қошаметіне бөленіп отырған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында ұлттық бірегейлігі мығым біртұтас ел болу үшін болашаққа қалай қадам басатынымыз және бұқаралық сананы қалай өзгертетініміз туралы ой-пікірлері мен көзқарастарын ортаға салды

          Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. «Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. 

       Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз»,-деген еді.

        Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: 
      «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті.
      Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар.
      Ол–біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз.
Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз». 
Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келешекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр.
       Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. 

       Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» .

«Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы.
Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: 
- Қазақ тілінің мәртебесін көтеру;

- мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу;
- ағылшын тілін меңгерту;
- орыс тілін жетік білу;
- әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;
- тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. 
         Елбасының үштұғырлы саясаты  аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз.  
      Өз іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу.

           Бұл жерде оқушылардың сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады.

          Ал рухани жаңғыру мен жаңаруда білім берудің рөлі зор. Біз өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді сақтай, ескере отырып, әлемде болып жатқан жаңалықтарды қабылдай білуіміз керек. Бірнеше тілді білген адам ештеңеден ұтылмайды. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» дейді ұлы Мұхтар Әуезов. Әрбір білімгер өз жері мен оның байлығының иесі болу үшін жаңа технологияларды меңгеріп, жаңаша өмір сүруге үйренудің жолдарын білуге тиіс. Егер қоғамның даму кілті білімді адамдардың жаңаша қызмет атқаруын керек ететін болса, сол жаңашыл адамдарды, болашақ қоғам мүшелеріне білім мен тәрбие беруді жүзеге асыратын мамандар дайындайтын біздің білім беру ұйымдары Елбасы көздеген бағыттарға лайықты болуы тиіс. Ең бастысы, білім беруге қойылып отырған жаңа талаптарды орындауда көптеген жұмыстар жүргізіліп, жастардың үш тілде білім алуына, жаңа технологияларды білім беру жүйесіне енгізуде өңірімізде келелі жұмыстар атқарылуда. Ұлт жоспарын орындауда әр саланың өзіндік үлесі болса, ұзтаздар қауымы қосатын үлес –жас ұрпақты жаңа қоғам мүшесі етіп білім мен тәрбие беруді жаңаша құру, оны осы Елбасымыз көрсетіп отырған талаптарға сай орындау деп білемін

         Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Осы орайда Елбасымыздың халыққа дәстүрлі Жолдауындағы «Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы – Мәңгілік Ел!» деген тебіреністі сөздерінің жүректерге ұялап, толқытқаны ақиқат. Кезінде Елбасының идеясымен шаңырақ көтерген білім ордасының студенттерін Мәңгілік Ел идеясы нұрландырып, патриоттық сезімдерін алаулата түсуде.

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
   2. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі.
2. Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 ж.

ОҚО Шымкент қаласы

Ағылшын тілі пәні  мұғалімі

Ахметова Айгуль Аллабергеновна

«РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ: ҰЛТ ТАРИХЫНДАҒЫ ҰЛЫ БЕЛЕС»

         Президент Н.Назарбаевтың ұлттық рухани өсіп-өркендеуіміз бен кемелденуіміздің бағдарламасы ретінде қабылданып, халқымыздың қолдауы мен қошаметіне бөленіп отырған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында ұлттық бірегейлігі мығым біртұтас ел болу үшін болашаққа қалай қадам басатынымыз және бұқаралық сананы қалай өзгертетініміз туралы ой-пікірлері мен көзқарастарын ортаға салды

          Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. «Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. 

       Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз»,-деген еді.

        Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: 
      «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті.
      Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар.
      Ол–біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз.
Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз». 
Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келешекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр.
       Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. 

       Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» .

«Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы.
Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: 
- Қазақ тілінің мәртебесін көтеру;

- мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу;
- ағылшын тілін меңгерту;
- орыс тілін жетік білу;
- әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;
- тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. 
         Елбасының үштұғырлы саясаты  аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз.  
      Өз іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу.

           Бұл жерде оқушылардың сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады.

          Ал рухани жаңғыру мен жаңаруда білім берудің рөлі зор. Біз өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді сақтай, ескере отырып, әлемде болып жатқан жаңалықтарды қабылдай білуіміз керек. Бірнеше тілді білген адам ештеңеден ұтылмайды. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» дейді ұлы Мұхтар Әуезов. Әрбір білімгер өз жері мен оның байлығының иесі болу үшін жаңа технологияларды меңгеріп, жаңаша өмір сүруге үйренудің жолдарын білуге тиіс. Егер қоғамның даму кілті білімді адамдардың жаңаша қызмет атқаруын керек ететін болса, сол жаңашыл адамдарды, болашақ қоғам мүшелеріне білім мен тәрбие беруді жүзеге асыратын мамандар дайындайтын біздің білім беру ұйымдары Елбасы көздеген бағыттарға лайықты болуы тиіс. Ең бастысы, білім беруге қойылып отырған жаңа талаптарды орындауда көптеген жұмыстар жүргізіліп, жастардың үш тілде білім алуына, жаңа технологияларды білім беру жүйесіне енгізуде өңірімізде келелі жұмыстар атқарылуда. Ұлт жоспарын орындауда әр саланың өзіндік үлесі болса, ұзтаздар қауымы қосатын үлес –жас ұрпақты жаңа қоғам мүшесі етіп білім мен тәрбие беруді жаңаша құру, оны осы Елбасымыз көрсетіп отырған талаптарға сай орындау деп білемін

         Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Осы орайда Елбасымыздың халыққа дәстүрлі Жолдауындағы «Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы – Мәңгілік Ел!» деген тебіреністі сөздерінің жүректерге ұялап, толқытқаны ақиқат. Кезінде Елбасының идеясымен шаңырақ көтерген білім ордасының студенттерін Мәңгілік Ел идеясы нұрландырып, патриоттық сезімдерін алаулата түсуде.

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
   2. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі.
2. Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 ж.

«АЙНАЛАЙЫН» балабақшасы

мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорны

Баяндама

Тақырыбы: «Мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбиелеуде тірек -сызбалар арқылы балалардың

сөздік қорларын, білімдерін  кеңейту»

Орындаған: «Айналайын» балабақшасының

 тәрбиешісі Курмангалиева С.Т.

Ақырын жүріп анық бас,

Еңбегін кетпес далаға.

Ұстаздық еткен жалықпас,

Үйретуден балаға.

Абай

         Қазіргі кезеңде Республиканың білім беру жүйесінің ең басты міндеті  мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге жуықтату.

Тәрбие мен білімнің алғашқы діңгегі мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінде беріледі. Отбасындағы ата-ананың ықыласы мен мейірімділігінен нәр алған бала балабақшада тәрбиешінің шұғылалы шуағына бөленеді.

       Мектепке дейінгі білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбиемен мектепалды даярлық топтарында педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда жаңашыл әдіс - тәсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді.         Балабақшада жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың басты мақсаты: оқыту мен тәрбиелеуде инновациялық ойын технологиясының элементтерін пайдалана отырып, жан - жақты, білімді, құзыретті тұлға тәрбиелеу.
Сабақта жаңа   технологияларды тиімді пайдалану балалардың сабаққа  деген қызығушылығын арттырады, шығармашылық қабілетін дамытады, қоршаған ортаны танымдық зерттеу барысында дидактикалық мақсаттар іс жүзінде асырылады.
         Қазіргі заманда алға қойылып отырған маңызды мәселердің бірі - жан - жақты дамыған өнегелі, рухани ізденісі мол
жас ұрпақ тәрбиелеу. Ол үшін біз не істеуіміз қажет? Бізден берілетін тәрбиенің нәтижесі отбасымен балабақша тығыз байланыста болса ғана, мағыналы болып жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелей аламыз. Осының негізінде біз тек баланы ғана емес, ата-ананы да жұмыстандырып, бірге тәрбиелеуіміз қажет.Біздің алдымызға жаңа міндеттер жүктеп отыр.Осы міндеттердің бірі- білім берудің әдіс- тәсілдерін түрлендіріп,жетілдіріп отыру және жаңа иннавациялық білім технологиясын меңгеру.

Балабақшада  сабақ беру барысында тілдік материалды есте сақтау мақсатымен суретті символды, мнемотехника мен  тірек-сызбаларды  қолдануды көздедім. Бірден мектепке дейінгі бала әріптерді танымас бұрын суретті сызбаларды қолданып, сөздерді дыбыстап сөйлем құрастыруға машықтанады. Екіншіден, бұл әдісті ата-аналардың отбасы жағдайында қолдануға баламен бірге сөздерді жаттауға мүмкіншіліктері болады.

Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен ерекшеленеді. Мнемотехникалық әдіс балалардың сөз материалын есте сақтауда қалдыру үшін қолайлы.

Балабақша жасында көрнекілік-бейнелік есте сақтау және есту , суретін көру арқылы баланың есінде нақты қалады. Соның бірі мнемотехника.    Мнемотехника - балалардың қоршаған орта, табиғат туралы білімін кеңейтуге, әнгіменің барысын тиімді есте сақтауға, әнгімені айтып беруге және тіл дамытудағы іс-әрекеттерінің жүйесі.

Мнемокестенің мазмұны - ол графикалық немесе жартылай графикалық ертегі кейіпкерінің бейнесінің, табиғат құбылысының кейбір іс-әрекетінің, басты мазмұнды әнгіменің сюжеті .

Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.

Схема - мнемокесте балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 

Оны біз қолданатын кезіміз: 

Сөздік қорын байыту үшін 

Әнгіме құруға ұйретуге 

Көркем әдебиетті мазмұндауда

Жұмбақ жасыру және шешуде 

Өлең жаттауда 

Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.

Мнемокестені қолдану 3 этаптан тұрады:
-Кестені қарап, онда не бейнеленгенін бақылау.
-Белгі /символды/бір бейнемен сәйкестендіру.
-Колдандырылғаннан кейін әңгіме немесе ертегіні әңгімелеуге көшеді.

Бала мектепте сурет бойынша әңгімелей алу керек. Сурет бойынша әңгіме құру үшін сөз байлығын кеңейту керек.
Кіші және орта балабақша жасындағы балаларға түрлі-түсті мнемокесте беру керек, өйткені балалардың есінде тек бөлшек бейнелер ғана есте қалады: шырша-жасыл, жидек- қызыл. Кейіннен суретті кішкене қиындатып немесе басқа суретпен ауыстырылады.

Мысалы: түлкі-тоқсары, геометриалық пішіннен тұрады. (үшбұрыш,шеңбер) аю - үлкен қоңыр шеңбер, т.б.

«Күз» тақырыбына бейнелеген суреттер :

Ересектер тобының балаларына схеманы бір түсті етіп жасаған дұрыс, өйткені зейінің символикалық бейненің түсіне бөлмеу үшін.

Дайын модельдік схемалар барлық кезде мазмұнына сай болмайды, сондықтан оны балалармен толтырып отырамыз. Осы схемалар монолог құрудағы көрнекілік жоспар болып табылады.

Әңгіме барысын,

Әңгіменің айтылу кезеңін.

Әңгіменің лексико-грамматикалық толықтауын құруға көмектеседі.

Модель жасау тәсілін қолдану- есте сақтау процессін және мазмұнын ұғынуға көмектеседі. Бұл салада көру, есту анализаторлары жұмыс істейді. Балалар суретті тез еске түсіріп, сонынан сөздерін еске түсіреді.

Мнемокесте қолданылған дамыту сабақтардың нәтижесінде, балалар әңгіме, ертегі, тақпақтарды оңай құрастырып, жаттап алады.

Баланың тілін дамыту үшін 5-7 жастағы балалар шағын әңгіме құрастырады, өлеңдер жаттайды. Әңгіме сипаттағанда, өлең жаттағанда сызбалар қолданған қолайлы. Мнемотехникалық әдістің міндеті: қазақ тіліне тән дыбыстардың дұрыс ай тылуын жаттықтыруы, сөз қорының байытуы, белсенуі мен бекітуі, сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын жүзеге асыруы және тілдің дамуы.

Мемлекеттік стандартына сай әңгіме құрастыру, жаттау айына 2-3 рет. 5-6 жастағы балалар әңгіме құрастырғанда 3-5 сөйлем, ал 6-7 жастағы балалар 5-7 сөйлем құрастыру қажет.

Сызба – схемалар тақырыптарға байланысты үйренген жеке сөздермен сөйлем құрастыруға, сөйлемдермен әңгіме құрастыруға таптырмайтын қазына. Сызбаларға қарап, балалар әңгіме құрастыруды тез үйренеді. Әсіресе отбасы тақырыбына арналған сызбаны әр сабақта қолдануға болады. Бұл сызбаға қарап, балалар отбасы мүшелерінің атауын тез есте сақтауға, адамдардың әрекеттерін әңгімелеуге үйренеді. Жеміс-көкөністерге арналған сызба бойынша балалар олардың түрін, түсін, дәмін, қайда өсетінін сипаттап бере алады. Мысалы, алманы сипаттау: алманың түсі қызыл, пішіні – домалақ, дәмі – тәтті. Ол ағашта өседі, жеміс. Біз оны жейміз.Ойыншықтарға арналған сызба бойынша балалар олардың түсін, пішінін, мөлшерін атап беруге үйренеді. Міне, осылай әрбір жаңа тақырып бойынша сызбалар қолдануға болады. Мұғалім өз балаларының қабылдау қабілетін, жас шамасын ескере отырып, сызбаны өзі жасап алуына да болады. Мектепке дейінгі мекемелерде  өлеңдерді мәнерлеп жаттауға, шығармаға сай ырғақты сақтауды үйретеді. Балалармен бірге қайталағанда педагог интонацияға, дикцияға, дем алуына назар аударады. Өлеңді оқып болғаннан кейін міндетті түрде әңгіме өткізіледі:

-аударма жұмысын өткізу;

-тәрбиешінің  сұрақтары;

-суреттер қарау;

-дыбыстарды дұрыс айтқызу, қайталату;

Сызбалар арқылы жаттау; Балаларға өлеңді есінде сақтау үшін, тәрбиешіге келесі әдістерді қолдануға болады: бірінші жолды топпен қайталау және 3-4 балаға бір-бірден қайталатқызу.

«Тәрбие отбасынан басталады» - демекші мемлекеттік тілді үйрету мақсатында балабақша ата - аналармен өте тығыз жұмыс жасауда пайдалануға мүмкіншілік бар.

Мектепке дейінгі мекемеде мемлекеттік тілді дамуына барлық жағдай жасалынуы тиісті. Балабақша, балабақша қызметкерлер туралы әңгіме құрастыру білу.Сенің атың кім? Кім? Не істеді? сұрақтарына жауап беруді білу. Ойыншықтардың атауын, түсін, пішінін айта білу.Адамның дене мүшелерін атау және таныс сөздерді сөйлемде қолдану.Сонымен қатар отбасы мүшелерін, киім, аяқ-киім атауын айта білу.Сөйлеу бала үшін қарым-қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін дамыту және мінез-құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады.Сөйлеу қатынасы баланың білімді меңгеруіне, қажетті білік пен дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Мектепке дейінгі балалар сөздін моделін, суретін, сызбасын тез қабылдайды және көпке дейін естеріне сақтайды. Сөздік қорын кеңейту, білімін жетілдіру, сөздерді байланыстыра сөйлеуде тірек суреттердің, шартты белгілердің рөлі ерекше. Мысалы « отыр» деген сөзді айтқанда қандай ассоциация келеді? Ең бірінші-орындық. Сол орындық «отыр» деген сөздің шартты белгісі болады, бала осы символды көргенде ойына осы сөз келеді.

Жай сөйлем құрастыруға мүмкіншілік тудырылады. Ата отыр. Әже отыр.

«Таза» деген сөзді тамшы, су арқылы түсіндіруге болады.

Авторлық шартты белгілер.

Мақсаты: 
-Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
-Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
-Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабілеттерін дамыту.
-Қазақ тілінің төл дыбыстарын анық, түсінікті айтуға дағдыландыру
-Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

Ұшады –

Отыр –  

Үлкен – 

Кішкентай –

Секіреді –

Бар –       

Тәтті –   

Жылы – 

 Суық –

 Жатыр –

Ұйықтайды –

Жақсы көремін –

Қатты –

Балалардың жас ерекшеліктерін пайдаланамын. Мысалы, ортаңғы топта келесі сөздердің шартты белгілерін үйренуге жеңіл болады. Жылы, тәтті, үлкен, кішкентай, ащы, таза.Етістік сөздердің моделін: жатыр, отыр, ойнайды, жоқ,бар. Ал ересек тобында күрделі етістіктердің түрлері –сатып алды, жақсы көремін, ұйықтайды ,ұшты. Сонымен бірге шағын әңгіме құрастыруға болады.

Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.Сызба -  балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 
Оны біз қолданатын кезіміз: 

-Сөздік қорын байыту үшін 
-Әнгіме құруға ұйретуге 
-Көркем әдебиетті мазмұндауда
-Жұмбақ жасыру және шешуде 
-Өлең жаттауда 

Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.

Сөз тіркесін құрастыруға арналған ойын-тапсырмалар.

«Ыдыстар қандай?»

Таза қасық, таза кесе

 

Суық, аққала, суық қар.

«Не дәмді, не тәтті?» ойын жаттығуы.

Тәтті алма, тәтті алмұрт

«Кім отыр?»  ойын-жаттығуы. Мақсаты:жай сөйлем құрастыруға үйрету.

«Сенде не бар?» ойын-жаттығуы.

Мақсаты: Тағамдар туралы өз қорын дамыту. Сызба бойынша « менде , бар» сөздердің шартты белгісін бекітіп, сөйлем құрастыру.

« Олар не жейді?». Мақсаты: Сызба бойынша сұраққа жауап беруге үйрету.
   

«Ата, әже не сатып алды?». Мақсаты:Жемістер туралы сөздік қорын толықтыру. Сөйлем құрастыру.

« Балалар не істейді?». Мақсаты: Суретке қарап шартты белгілерді  сәйкестендіру.

Мақсаты – суретке қарап шартты белгілерді сәйкестіру. 


 ұйықтайды.

     ойнайды

   суретсалады.

Халық ауыз әдебиет үлгілерін жаттауға  арналған тапсырмалар

   


   



Көп шар бар, Бес шар бар, Қызыл шар бар.

Көрнекілік арқылы тақпақ жаттау

Мақсаты: тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.

Жаңылтпаш жаттаймыз. Мақсаты:  тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.

   

-еуіде   


Кереуетте төрт бөрік,
Төртеуіде көк бөрік.

Әңгіме құрастыруға арналғантірек – сызбалар.

Мақсаты; Тірек – сызбаларды пайдаланып, шағын әңгіме құрастыруға бейімдеу.

   

Мақсаты: 

• Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
• Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
• Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабылеттерін дамыту.
• Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.
• Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

Аталған ойын-тапсырмалармен жаттығулар тілді дамытумен қатар барлық сезім мүшелерінің жұмысын, танымдық белсенділігін арттыра түседі. Яғни тірек кестелер мен белгілерді тез ұғынып, есте сақтап баланың өзіндік жұмыс жасауына жағдай жасайды. Байланыстыра  сөйлеу дағдылары шартты белгілер, суреттер, сызбалар, арқылы дамытылады. Балалардың есту, көру, ойлау қабілеттері танымдық іс-әрекеттері арқылы жетілдіреді.

Сондықтан оқыту процесінде жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану әрбір ұстаздың міндеті. Міне, жаңа технологияның тиімділігі баланың жан-жақты құзіреттілігін дамытып,білімді ұрпақ тәрбиелейді.

«Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» - деп, Абай атамыз айтпақшы, бүгінгі жас ұрпаққа қамқорлық жасап оларды ізгілікке, адамгершілікке, отаншылдыққа, ұлтжандылық пен мемлекеттік тілге деген құрметке тәрбиелесең ғана еңбегің жемісті болмақ! Ертеңімізді бүгін ойлап, жас ұрпақты жан - жақты тәрбиелеу мен жеткілікті білім қорын беру әр ұстаздың міндеті екенін естен шығармайық. Біздің басты мақсатымыз отбасымен ынтымақтастық орнатып, баланы жан-жақты тұлға ретінде тәрбиелеу.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Бала мен балабақша. Республикалық педагогикалық журнал

№ 12, 2013

2. Мектепке дейінгі білім –тәрбие әдістемесі. Республикалық ғылыми-

   «АЙНАЛАЙЫН» балабақшасы

   мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорны

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

   Баяндама

    

    

   Тақырыбы: «Мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбиелеуде тірек -сызбалар арқылы балалардың

   сөздік қорларын, білімдерін  кеңейту»

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

   Орындаған: «Айналайын» балабақшасының

    тәрбиешісі Курмангалиева С.Т.

    

    

    

    

    

    

    

                                        Аққу 2016жыл

    

   Ақырын жүріп анық бас,

   Еңбегін кетпес далаға.

   Ұстаздық еткен жалықпас,

   Үйретуден балаға.

   Абай

    

            Қазіргі кезеңде Республиканың білім беру жүйесінің ең басты міндеті  мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге жуықтату.

   Тәрбие мен білімнің алғашқы діңгегі мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінде беріледі. Отбасындағы ата-ананың ықыласы мен мейірімділігінен нәр алған бала балабақшада тәрбиешінің шұғылалы шуағына бөленеді.

          Мектепке дейінгі білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбиемен мектепалды даярлық топтарында педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда жаңашыл әдіс - тәсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді.         Балабақшада жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың басты мақсаты: оқыту мен тәрбиелеуде инновациялық ойын технологиясының элементтерін пайдалана отырып, жан - жақты, білімді, құзыретті тұлға тәрбиелеу.
   Сабақта жаңа   технологияларды тиімді пайдалану балалардың сабаққа  деген қызығушылығын арттырады, шығармашылық қабілетін дамытады, қоршаған ортаны танымдық зерттеу барысында дидактикалық мақсаттар іс жүзінде асырылады.
            Қазіргі заманда алға қойылып отырған маңызды мәселердің бірі - жан - жақты дамыған өнегелі, рухани ізденісі мол
   жас ұрпақ тәрбиелеу. Ол үшін біз не істеуіміз қажет? Бізден берілетін тәрбиенің нәтижесі отбасымен балабақша тығыз байланыста болса ғана, мағыналы болып жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелей аламыз. Осының негізінде біз тек баланы ғана емес, ата-ананы да жұмыстандырып, бірге тәрбиелеуіміз қажет.Біздің алдымызға жаңа міндеттер жүктеп отыр.Осы міндеттердің бірі- білім берудің әдіс- тәсілдерін түрлендіріп,жетілдіріп отыру және жаңа иннавациялық білім технологиясын меңгеру.

   Балабақшада  сабақ беру барысында тілдік материалды есте сақтау мақсатымен суретті символды, мнемотехника мен  тірек-сызбаларды  қолдануды көздедім. Бірден мектепке дейінгі бала әріптерді танымас бұрын суретті сызбаларды қолданып, сөздерді дыбыстап сөйлем құрастыруға машықтанады. Екіншіден, бұл әдісті ата-аналардың отбасы жағдайында қолдануға баламен бірге сөздерді жаттауға мүмкіншіліктері болады.

   Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен ерекшеленеді. Мнемотехникалық әдіс балалардың сөз материалын есте сақтауда қалдыру үшін қолайлы.

   Балабақша жасында көрнекілік-бейнелік есте сақтау және есту , суретін көру арқылы баланың есінде нақты қалады. Соның бірі мнемотехника.    Мнемотехника - балалардың қоршаған орта, табиғат туралы білімін кеңейтуге, әнгіменің барысын тиімді есте сақтауға, әнгімені айтып беруге және тіл дамытудағы іс-әрекеттерінің жүйесі.

   Мнемокестенің мазмұны - ол графикалық немесе жартылай графикалық ертегі кейіпкерінің бейнесінің, табиғат құбылысының кейбір іс-әрекетінің, басты мазмұнды әнгіменің сюжеті .
   
   Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.
   
   Схема - мнемокесте балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 
   
   Оны біз қолданатын кезіміз: 
   
   Сөздік қорын байыту үшін 
   
   Әнгіме құруға ұйретуге 
   
   Көркем әдебиетті мазмұндауда
   
   Жұмбақ жасыру және шешуде 
   
   Өлең жаттауда 
   
   Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.
   
   Мнемокестені қолдану 3 этаптан тұрады:
   -Кестені қарап, онда не бейнеленгенін бақылау.
   -Белгі /символды/бір бейнемен сәйкестендіру.
   -Колдандырылғаннан кейін әңгіме немесе ертегіні әңгімелеуге көшеді.
   
   Бала мектепте сурет бойынша әңгімелей алу керек. Сурет бойынша әңгіме құру үшін сөз байлығын кеңейту керек.
   Кіші және орта балабақша жасындағы балаларға түрлі-түсті мнемокесте беру керек, өйткені балалардың есінде тек бөлшек бейнелер ғана есте қалады: шырша-жасыл, жидек- қызыл. Кейіннен суретті кішкене қиындатып немесе басқа суретпен ауыстырылады.
   
   Мысалы: түлкі-тоқсары, геометриалық пішіннен тұрады. (үшбұрыш,шеңбер) аю - үлкен қоңыр шеңбер, т.б.
   
   «Күз» тақырыбына бейнелеген суреттер :

    

    

    

    

   Ересектер тобының балаларына схеманы бір түсті етіп жасаған дұрыс, өйткені зейінің символикалық бейненің түсіне бөлмеу үшін.
   
   Дайын модельдік схемалар барлық кезде мазмұнына сай болмайды, сондықтан оны балалармен толтырып отырамыз. Осы схемалар монолог құрудағы көрнекілік жоспар болып табылады.
   
   Әңгіме барысын,
   
   Әңгіменің айтылу кезеңін.
   
   Әңгіменің лексико-грамматикалық толықтауын құруға көмектеседі.
   
   Модель жасау тәсілін қолдану- есте сақтау процессін және мазмұнын ұғынуға көмектеседі. Бұл салада көру, есту анализаторлары жұмыс істейді. Балалар суретті тез еске түсіріп, сонынан сөздерін еске түсіреді.
   
   Мнемокесте қолданылған дамыту сабақтардың нәтижесінде, балалар әңгіме, ертегі, тақпақтарды оңай құрастырып, жаттап алады.

   Баланың тілін дамыту үшін 5-7 жастағы балалар шағын әңгіме құрастырады, өлеңдер жаттайды. Әңгіме сипаттағанда, өлең жаттағанда сызбалар қолданған қолайлы. Мнемотехникалық әдістің міндеті: қазақ тіліне тән дыбыстардың дұрыс ай тылуын жаттықтыруы, сөз қорының байытуы, белсенуі мен бекітуі, сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын жүзеге асыруы және тілдің дамуы.

   Мемлекеттік стандартына сай әңгіме құрастыру, жаттау айына 2-3 рет. 5-6 жастағы балалар әңгіме құрастырғанда 3-5 сөйлем, ал 6-7 жастағы балалар 5-7 сөйлем құрастыру қажет.

   Сызба – схемалар тақырыптарға байланысты үйренген жеке сөздермен сөйлем құрастыруға, сөйлемдермен әңгіме құрастыруға таптырмайтын қазына. Сызбаларға қарап, балалар әңгіме құрастыруды тез үйренеді. Әсіресе отбасы тақырыбына арналған сызбаны әр сабақта қолдануға болады. Бұл сызбаға қарап, балалар отбасы мүшелерінің атауын тез есте сақтауға, адамдардың әрекеттерін әңгімелеуге үйренеді. Жеміс-көкөністерге арналған сызба бойынша балалар олардың түрін, түсін, дәмін, қайда өсетінін сипаттап бере алады. Мысалы, алманы сипаттау: алманың түсі қызыл, пішіні – домалақ, дәмі – тәтті. Ол ағашта өседі, жеміс. Біз оны жейміз.Ойыншықтарға арналған сызба бойынша балалар олардың түсін, пішінін, мөлшерін атап беруге үйренеді. Міне, осылай әрбір жаңа тақырып бойынша сызбалар қолдануға болады. Мұғалім өз балаларының қабылдау қабілетін, жас шамасын ескере отырып, сызбаны өзі жасап алуына да болады. Мектепке дейінгі мекемелерде  өлеңдерді мәнерлеп жаттауға, шығармаға сай ырғақты сақтауды үйретеді. Балалармен бірге қайталағанда педагог интонацияға, дикцияға, дем алуына назар аударады. Өлеңді оқып болғаннан кейін міндетті түрде әңгіме өткізіледі:

   -аударма жұмысын өткізу;

   -тәрбиешінің  сұрақтары;

   -суреттер қарау;

   -дыбыстарды дұрыс айтқызу, қайталату;

   Сызбалар арқылы жаттау; Балаларға өлеңді есінде сақтау үшін, тәрбиешіге келесі әдістерді қолдануға болады: бірінші жолды топпен қайталау және 3-4 балаға бір-бірден қайталатқызу.

   «Тәрбие отбасынан басталады» - демекші мемлекеттік тілді үйрету мақсатында балабақша ата - аналармен өте тығыз жұмыс жасауда пайдалануға мүмкіншілік бар.

   Мектепке дейінгі мекемеде мемлекеттік тілді дамуына барлық жағдай жасалынуы тиісті. Балабақша, балабақша қызметкерлер туралы әңгіме құрастыру білу.Сенің атың кім? Кім? Не істеді? сұрақтарына жауап беруді білу. Ойыншықтардың атауын, түсін, пішінін айта білу.Адамның дене мүшелерін атау және таныс сөздерді сөйлемде қолдану.Сонымен қатар отбасы мүшелерін, киім, аяқ-киім атауын айта білу.Сөйлеу бала үшін қарым-қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін дамыту және мінез-құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады.Сөйлеу қатынасы баланың білімді меңгеруіне, қажетті білік пен дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

   Мектепке дейінгі балалар сөздін моделін, суретін, сызбасын тез қабылдайды және көпке дейін естеріне сақтайды. Сөздік қорын кеңейту, білімін жетілдіру, сөздерді байланыстыра сөйлеуде тірек суреттердің, шартты белгілердің рөлі ерекше. Мысалы « отыр» деген сөзді айтқанда қандай ассоциация келеді? Ең бірінші-орындық. Сол орындық «отыр» деген сөздің шартты белгісі болады, бала осы символды көргенде ойына осы сөз келеді.

   Жай сөйлем құрастыруға мүмкіншілік тудырылады. Ата отыр. Әже отыр.

   «Таза» деген сөзді тамшы, су арқылы түсіндіруге болады.

   Авторлық шартты белгілер.

   Мақсаты: 
   -Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
   -Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
   -Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабілеттерін дамыту.
   -Қазақ тілінің төл дыбыстарын анық, түсінікті айтуға дағдыландыру
   -Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

    

    

   Ұшады –

    

   Отыр –  

   Үлкен – 

   Кішкентай –

   Секіреді –

   Бар –       

   Тәтті –   

   Жылы – 

    Суық –

    Жатыр –

   Ұйықтайды –

   Жақсы көремін –

   Қатты –

    

   Балалардың жас ерекшеліктерін пайдаланамын. Мысалы, ортаңғы топта келесі сөздердің шартты белгілерін үйренуге жеңіл болады. Жылы, тәтті, үлкен, кішкентай, ащы, таза.Етістік сөздердің моделін: жатыр, отыр, ойнайды, жоқ,бар. Ал ересек тобында күрделі етістіктердің түрлері –сатып алды, жақсы көремін, ұйықтайды ,ұшты. Сонымен бірге шағын әңгіме құрастыруға болады.

   Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.Сызба -  балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 
   Оны біз қолданатын кезіміз: 
   
   -Сөздік қорын байыту үшін 
   -Әнгіме құруға ұйретуге 
   -Көркем әдебиетті мазмұндауда
   -Жұмбақ жасыру және шешуде 
   -Өлең жаттауда 
   
   Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.

   Сөз тіркесін құрастыруға арналған ойын-тапсырмалар.

   «Ыдыстар қандай?»

      

   Таза қасық, таза кесе

   
    
   
   Суық, аққала, суық қар.

    

   «Не дәмді, не тәтті?» ойын жаттығуы.

      

   Тәтті алма, тәтті алмұрт

    

   «Кім отыр?»  ойын-жаттығуы. Мақсаты:жай сөйлем құрастыруға үйрету.

    

    

   «Сенде не бар?» ойын-жаттығуы.

   Мақсаты: Тағамдар туралы өз қорын дамыту. Сызба бойынша « менде , бар» сөздердің шартты белгісін бекітіп, сөйлем құрастыру.

    

    

   « Олар не жейді?». Мақсаты: Сызба бойынша сұраққа жауап беруге үйрету.
      
   
   

    

   «Ата, әже не сатып алды?». Мақсаты:Жемістер туралы сөздік қорын толықтыру. Сөйлем құрастыру.

    

   « Балалар не істейді?». Мақсаты: Суретке қарап шартты белгілерді  сәйкестендіру.

   Мақсаты – суретке қарап шартты белгілерді сәйкестіру. 
   
   
    ұйықтайды.
   
        ойнайды
   
      суретсалады.

   Халық ауыз әдебиет үлгілерін жаттауға  арналған тапсырмалар

    

      
   
   
      
   
   
   
   Көп шар бар, Бес шар бар, Қызыл шар бар.

    

   Көрнекілік арқылы тақпақ жаттау

   Мақсаты: тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.

   
   Жаңылтпаш жаттаймыз. Мақсаты:  тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.
   
      
   
   -еуіде   
   
   
   Кереуетте төрт бөрік,
   Төртеуіде көк бөрік.

    

    

   Әңгіме құрастыруға арналғантірек – сызбалар.
   
   Мақсаты; Тірек – сызбаларды пайдаланып, шағын әңгіме құрастыруға бейімдеу.
   
      

   
   Мақсаты: 

   • Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
   • Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
   • Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабылеттерін дамыту.
   • Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.
   • Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

   Аталған ойын-тапсырмалармен жаттығулар тілді дамытумен қатар барлық сезім мүшелерінің жұмысын, танымдық белсенділігін арттыра түседі. Яғни тірек кестелер мен белгілерді тез ұғынып, есте сақтап баланың өзіндік жұмыс жасауына жағдай жасайды. Байланыстыра  сөйлеу дағдылары шартты белгілер, суреттер, сызбалар, арқылы дамытылады. Балалардың есту, көру, ойлау қабілеттері танымдық іс-әрекеттері арқылы жетілдіреді.

    

    

    

   Сондықтан оқыту процесінде жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану әрбір ұстаздың міндеті. Міне, жаңа технологияның тиімділігі баланың жан-жақты құзіреттілігін дамытып,білімді ұрпақ тәрбиелейді.

   «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» - деп, Абай атамыз айтпақшы, бүгінгі жас ұрпаққа қамқорлық жасап оларды ізгілікке, адамгершілікке, отаншылдыққа, ұлтжандылық пен мемлекеттік тілге деген құрметке тәрбиелесең ғана еңбегің жемісті болмақ! Ертеңімізді бүгін ойлап, жас ұрпақты жан - жақты тәрбиелеу мен жеткілікті білім қорын беру әр ұстаздың міндеті екенін естен шығармайық. Біздің басты мақсатымыз отбасымен ынтымақтастық орнатып, баланы жан-жақты тұлға ретінде тәрбиелеу.

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

   Қолданылған әдебиеттер:

    

    

   1. Бала мен балабақша. Республикалық педагогикалық журнал

   № 12, 2013

    

   2. Мектепке дейінгі білім –тәрбие әдістемесі. Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал № 12, 2014

    

   3. Полянская Т. Б. «Использование метода мнемотехники в обучении рассказыванию детей дошкольного возраста», 2009.
      
      4. Большева Т. В. «Учимся по сказке. Развитие мышления дошкольников с помощью мнемотехники», 2001.
      
      5 Чохонелидзе Н. «Учим стихи по картинкам», 2006.
      
      6 Белоусова Л. Е. «Весёлые встречи», 2003.

    

    

    

3. Полянская Т. Б. «Использование метода мнемотехники в обучении рассказыванию детей дошкольного возраста», 2009.
   
   4. Большева Т. В. «Учимся по сказке. Развитие мышления дошкольников с помощью мнемотехники», 2001.
   
   5 Чохонелидзе Н. «Учим стихи по картинкам», 2006.
   
   6 Белоусова Л. Е. «Весёлые встречи», 2003.

Еліміздің саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістеріне сай білім беруді жетілдірудің негізгі бағыттарының бірі – білім беруді ақпараттандыру және ақпараттық технология құралдарын жаңа жағдайда қолдану арқылы жеке тұлғаның танымын зияткерлік әлеуетін дамыту негізінде әлемдік білім деңгейіне қол жеткізу. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтықтан оқыту, ақпараттық технологияларды енгізу және тиімді пайдалану» – деп, ақпараттық технологияны бәсекеге қабілетті ұлттық білім беру жүйесін дамыту және оның мүмкіндіктерін әлемдік ақпараттық ортаға ену мақсатында қолдану ұсынылып отыр.

Қазіргі ақпараттандыру дәуірі оқу үдерісінде ақпараттық технология мүмкіндіктерін кең көлемде қолдануды қажет етеді. «Білім беру жүйесін ақпараттандыру – берілетін білім сапасын көтеруді жүзеге асыруға бағытталған үдеріс, еліміздің ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде қазіргі технологияларды тиімді ақпараттық технологияларға алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту, нақты жүзеге асыру шаралары» болып табылады. Әлемдік ғылым мен практикада ақпараттық технологияны оқыту үдерісіне енгізу келешек ұрпақтың жан-жақты білім алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол, еркін дамуына жол ашатын психологиялық, педагогикалық жағдай жасау үшін тигізер пайдасы зор.

1-кесте – Білім беру жүйесіндегі ақпараттық технология құралдары

Қорыта келе, ақпараттық технология құралдары білім беру үдерісінде қолдану – өзінің тәсілдері мен мақсаттары бар, белгілі бір теориялық базаны, ерекше әдістерді қамтитын біртұтас үдеріс болып табылады. Сондықтан, олар арқылы орындалатын оқу әрекеттері қарым-қатынастың жоғарғы деңгейіне көшеді, дәстүрлі оқыту кезінде оқушыға қалыптастыруға келмейтін арнайы іскерліктерді қалыптастырады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан Республикасындағы білім туралы заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. - Алматы: Юрист, 2008. - 240 б.

2.Роберт И.В. О понятийном аппарате информатизации образования // Информатика и образование. - 2003. №1. - С. 2-6.

3. Мұхамбетжанова С.Т., Мелдебекова М.Т. Педагогтардың ақпараттық – коммуникациялық технологияларды қолдану бойынша құзырлылықтарын қалыптастыру әдістемесі. Алматы: ЖШС «Дайыр Баспа», 2010ж
4.   Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы
5. “Болашақтың іргесін бірге қалаймыз”  Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2011 жыл      

АҚПАРАТТЫҚ ХАТ

2017-2018 ОҚУ ЖЫЛЫ БАЙҚАУ КЕЗЕҢДЕРІ: 

• Қараша-Желтоқсан 
• Қаңтар-Ақпан-Наурыз 
• Сәуір-Мамыр (қазірге кезең)

Мамыр айында 3 кезеңнің қорытындысымен сыйлықтар беріледі: 

SABAQTAR.kz сайты жетекшілік еткен ұстаздар арасында сайыс өткізеді. Ең көп қатыстырған 3 жетекшіге сыйлық беріледі.

Үздік 3 мұғалімнің тізімі SABAQTAR.kz сайтында жарияланады.

1 кезеңге қатыспаған қатысушыларға қатысуға болады!

Оқушы жұмыстарын қабылдау қараша-мамыр айы бойынша жүргізіледі әр кезең сайын орындар беріліп, бағаланады. Оқу жылының соңында сыйлықтар беріледі.

Ал жетекшіге:

1 орын бойынша — IPHONE

2 орын бойынша — ПЛАНШЕТ

3 орын бойынша — электронды сағат

ЕСКЕРТУ: сыйлықтар оқушыға емес жетекшіге беріледі, яғни қараша-мамыр айы бойынша көп оқушыларын қатыстырып көп балл жинаған жетекшілер бағаланады (1 оқушы 1 балл)

(Барлығы ашық, еркін түрде өтеді)

2017-2018 оқу жылына SABAQTAR сайты - Қашықтықтан өткізілетін байқаулар тізімі төмендегіше

Қатысушылар: Балабақша, 0-11 сынып оқушылары, Cтуденттерге: 1,2,3,4,5 курс студенттері
Қатысушы жұмыстарын қабылдау мерзімінің соңғы күні: 31.05.2018ж  
Қорытынды уақыты: 31.05.2018ж
Ұйымдастырушы:  SABAQTAR – Ақпараттық сайты

 УЛГІ: ДИПЛОМ, жетекшіге АЛҒЫС ХАТ

Байқау түрлері:

1. «Сегіз қырлы, бір сырлы»– еркін тақырыпта, жанды дауыспен аспаптардың сүймелдеуімен оқушының ән шашуы немесе би өнерін көрсетуі. Сапалы бейнекамераға немесе ұялы телефонға түсіру арқылы жолдай аладыт. 
2. «Мәнерлеп оқу» - еркін тақырыптағы өлеңдерді мәнерлі түрде жатқа оқуы тиіс. Сапалы бейнекамераға немесе ұялы телефонға түсіруге болады.
3. «Таңғажайып картина» -  еркін тақырыптағы сурет байқауы
4. «Жаз мезгілі» -  эссе; шығарма; өлең; реферат; сурет.
5. «Үздік ғылыми жоба» -  кез келген тақырыпта ұстазымен бірлесе отырып жасаған ғылыми жұмысы.
6. «Ару қалам — Астана!» - шығарма, эссе, суреттер қабылданады, видео материалдар.
7. «Еркін тақырыпта шығарма» -   шығарма, мәнерлеп оқу
8. «Ауылым алтын бесігім!»  -  эссе; шығарма; өлең; 
9. «Бірлігіміз жарасқан ел (1 мамыр)» - рефераттар: презентация; эссе; шығарма; өлең; реферат; сурет.
10. «Отанды қорғау міндет! (7 мамыр)» - эссе; шығарма; өлең; реферат; сурет.
11. «Ұлы Отан соғысы (9 мамыр)» - шығарма, реферат, эссе, сурет, өлең.
12. «Шылдыла соңғы қоңырау» - шығарма, реферат, эссе, сурет;
13. «Сандар сыры» - сурет, эссе; шығарма; өлең; реферат;
14. «Музыка әлеміне саяхат» - кез келген музыкалық тақырыпта шығарма; өлең; реферат; сурет;

Байқаудың мақсаты мен міндеттері:

• Қатысушылардың шығармашылық қабілетін шыңдау;
• Шығарманың идеясы мен образын жеткізе білу;
• Автордың ойын толық жеткізе алу;
• Сурет салу шеберлігі.
• Ырғақты интонациямен оқу, эмоционалды жеткізе білу.

Тапсырма. 

Байқауға қатысушы тақырып бойынша эссе, шығарма, өлең, суреттің бірін жолдайды. Эссе, шығарма, өлеңнің бірін  word форматында жазып, суретті қылқаламмен А4 форматына салып, сканерлеп жолдайды. "Мәнерлеп оқу" байқауына қатысушы өзінің сүйікті шығармасын оқып, оны видеоға түсіріп жолдайды.

Әрбір қатысушы өз жұмысымен қоса, төменде көрсетілген кестені толтырып жіберу қажет.  Егер, бір мектептен бірнеше оқушы қатысатын болса, арнайы тізім жасап, төмендегі кесте, жұмыстарын бір құжатпен жолдауы тиіс.

Байқауға қатысуға қойылатын талаптар:

1. SABAQTAR Ақпараттық сайтымен толық танысып, барлық мәліметті SABAQTAR@mail.ru почтасына жіберу немесе толық ақпарат үшін сайтта көрсетілген нөмірге қоңырау шалу.
2. Қатысушылардың барлығы байқауға қатысу үшін жарна төлеуге міндетті. Кез келген байқау бір қатысушы үшін  500 теңге. (30 оқушыдан асса 400т)
3. Қатысушылар белгіленген күннен кешікпей жұмыстарын жарна төленген түбіртек көшірмесімен қоса SABAQTAR@mail.ru почтасына жіберуге тиісті.

Бағалау:

• Сөз саптауы, сөздік қорын пайдалану;
• Суретте түстердің үйлесімділігі мен ой ұшқырлығы.

Бағалау жүйесі қатысушылар деңгейіне байланысты үш жүйеде жүргізіледі. балабақша 0-4 сынып, 5-8 сынып және 9-11 сынып оқушыларының жұмыстары байқаудың тақырыбы мен қатысу жанры бойынша бөлек бағаланады. Мысалы, «Менің Отаным Қазақстан»  -  эссе; шығарма; өлең; реферат; суреттің бірін жолдағанмен байқау түрі бойынша бөлек бағаланады.
      Қорытынды:
Қатысушылар жүлделі орындармен марапатталады. Орын алмаған қатысушыларға алғыс хаттар беріледі. Орын алған оқушылар жетекші мұғалімімен қоса мадақталады.  Алғыс хаттар мен дипломдар 10 күн ішінде электронды почталарына жіберіледі.

Байқауға қатысу үшін төленетін жарнапұлға арналған реквизиттер:
1. Киви кошелек арқылы төлем (пополнение арқылы):  8(771) 231 05 05
2. Халық банк шотына 4402 5735 7630 9381 Молдахмет Нұржан иин: 881 025 300 586

3. Белайн номерге (beeline) яғни 8(771) 231 05 05 бірлік ретінде (единица) болады!

Жалпы төлеуге рұқсат!
Қатысу үшін төленген жарнапұл түбіртегін оқушының жұмысына қосып SABAQTAR@mail.ru почтасына жолдауы керек.

   БАЙҚАУ ЕРЕЖЕСІН ЖҮКТЕУ

Мұғалім – мәртебелі мамандық.

     Мұғалім – барлық білім беру жүйесінің діңгегі, түп тамыры мен жүрегі. Өмірдегі көп мамандықтардың ішіндегі жан-жақты біліктілікті, шеберлікті, икемділікті, мейірімділікті, ерекше шәкіртжандылықты қажет ететінде ұстаздық. Олай дейтінім бүгінгі ұстаз жан-жақты болуы тиіс, шәкіртіне білім нәрімен сусындатып қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, экономика кеңістігіне шығуға, яғни қатаң бәсеке жағдайына тәрбиелейді. Ұстаз үнемі шәкірттерімен қарым-қатынаста болып «білсем, түсінсем, үйренсем» деген бала арманы мен оның сырлы тағдырына басшылық етуді мойынына алған мәртебелі маман. Сондықтан да қазіргі мұғалім ізденуші, зерттеуші, технолог, өнертапқыш, шығармашылық пен жаңашылдықта жұмыс істейтін болуы керек. Бұл нағыз ұстаздың ғана қолынан келетін іс. Оқыта отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып адамгешілігі мол, патриотты, рухани бай адамды қалыптастырады. Мұғалімнің негізгі басты мақсаты да осы деп білемін. Ұстаз атана білу, оны қадір тұту, қастарлеу арындай таза ұстау – әр мұғалімнің борышы. Ол өз мектебін, өз пәнін, өз кәсібін, өз оқушыларын шексіз сүйетін адам. Ол өз ісінің шебері атану үшін небір қиын әректтерге барып, әр істе жауапкершілікпен нақты, батыл қадамдарды жасап өзін дәлелдеуі керек. Нәтижесінде талай жеткіншектердің жүрегінде мәңгі ұстаз болып қалады. Ұстаздың осыншама қадір – қасиет, құрметке бөлену, өзін қоршаған орта мен әрбір шәкіртіне асқан сезімталдықпен, жауапкершілікпен, қарым-қатынас жасауда. Өйткені оның білімі, мәдениеті, сөзі, киім-киісі, әдепті жүріс-тұрысы, жинақы іс-әрекеті шәкірттерге де, ана-анағада, жұртшылыққа да үлгі өнеге. Ұстаздық – әркімнің қолынан келмейтін, ерекше талантты қажет ететін, қиялға бай адамға ғана тән қасиет. Сондықтан ұстаз өзінің шеберлігін күнбе-күн дамытып, әр түрлі кездейсоқ жайттарды алдын ала сезіп, болжап және оның оң нәтижесін табуға дайын болуы тиіс. Өз кәсібінің майталманы ғана осы мақсатқа рухани күш – жігерін, қуатын салу арқылы жететіні түсінікті. Сондықтан да ұстазды әр баланың жан-дүниесін танитын психолог,әрі оны жеке тұлға етіп қалыптастырушы, ел болашағының мүсіншісі деуге болады. Әрбір шәкірт өзіне үлгі-өнеге болған мұғаліміне «Ұстазым» деп атайды. Осы тұста Абай атамыздың: «Ақырын жүріп анық бас, Еңбегің кетпес далаға. Ұстаздық еткен жалықпас,Үйретуден балаға»- деген өлең жолдары еріксіз ойға оралады. XXІ ғасыр – білімділер ғасыры. Ұлт көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың осы жылға халыққа жолдауында: «Педогог мәртебесі туралы заңды әзірлеп қолдау қажет деп санаймын....»- деген еді. Ел басымыздың бұл сөзі мұғалімдер үшін қуантарлық  жайт. Қай кезде болмасын мұғалімнің мәртебесі биік болуы тиіс. Сол үшін елбасымыздың біздерден күтетіні сапалы білім мен, саналы тәрбие. Әр мұғалім алдына осындай мақсат қоя білсе, біздің елдің Мәңгілік ел болуына  ешқандай кедергі жоқ деп ойлаймын. Қорыта айтқанда бойындағы білімімен, мейірімге толы жүрегімен, парасатымен, шәкіртті ақылды, мәдениетті, интелектуалдық өрісі кең, заман талабына сай, жан-жақты ақпараттандырылған, бәсекеге қабілетті заманға еркін енетін белсенді ұрпақ тәрбиелеп, мәртебелі мамандық иесі бола беретініне мен сенімдімін!

Санақ Зәуреш Санаққызы

Бидайық негізгі мектебі

Жангелді,Бидайық

«МҰҒАЛІМДЕРДІ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕН

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТКЕ БАҒЫТТАУ»

МУСАБЕКОВА РАБИГА ИСМАТОВНА

Тараз қ., Қазақстан Республикасы

«Өрлеу» БАҰО АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ» филиалы

«Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы

ЗАМИШЕВА ВЕНЕРА ИСМАТОВНА

Жамбыл облысы

Жамбыл ауданы

М.Әуезов орта мектебі

Химия пәнінің мұғалімі

         Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда оқыту мен оқудағы әдістерін өзгертуге жасалған жаңа бастама оқушылардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа дереккөздерінен, оқулықтан және достарынан алған білімдерімен өзара әрекеттесуі жағдайында жүзеге асады деген тұжырымға негізделген. Мектептің басты тұлғасы ол рухани дамыған, кәсіби іскерлікке, рефлексияға, жаңа ұмтылыстарға қабілетті, жаңа тәсілдерді қолдана алатын, шығармашыл мұғалім. Мұғалімдерді зерттеу барысында сабақта идеялары мен байланысы қарастырылады. Мұғалімдердің өзара білім алмасуын, оқушы мен мұғалімнің арасындағы байланыстың негізгі құралы бұл - диалог екенін меңзейді. Яғни, осы диалог тиімді қолданылса, мұғалімдер өздерінің ойларын, көзқарастарын жан - жақты, еркін айтуына, шығармашылық қабілетінің дамуына көмектеседі. Ол мұғалімдердің шығармашылық қабілетін дамытуда  алған білімдерін есте сақтап, қосымша өздігінен ізденіп оқуға, яғни, білім жинау жауапкершілігін түсінуге, қандай іс - әрекет жасауын қарастырады және олардың cын тұpғыcынaн oйлayын дaмытып caнaлы және oймен қaбылдayын көздейдi. Белгiлi ғaлым Дaйaнa Хaлпеpн «Cыни oйлay oйлaғaн түп нәтижеге жетy үшiн тaнымдық техникaлapды пaйдaлaнy apқылы шығapмaшылықпен әpi қapaй бaғыттaп oйлaнy деген. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда сыни oйлay – aдaм өмipiнiң бip caлacы. Cебебi, мұғалімдерге көптеген жoлдap мен шешiмдеpдiң мaңызды әpi пaйдaлы екенiн, тек қaжеттi aқпapaттapды ғaнa жинaқтaп, жaңa бiлiмдi бұpынғыдaн aжыpaтa aлyғa көмектеcедi. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда сыни тұpғыдaн oйлay дәcтүpлi oқытyдaн бacты aйыpмaшылығы – бiлiмнiң дaйын күйiнде беpiлмеyi. Cыни тұpғыдaн oйлay деген бaқылayдың, тәжipибенiң, oйлay мен тaлқылayдың нәтижеciнде aлынғaн aқпapaтты oйлayғa, жинaқтayғa, aнaлиз жacayғa, бaғaлayғa бaғыттaлғaн пәндiк шешiм бoлып тaбылaды. Coнымен қaтap cыни тұpғыдaн oйлay көбiнеcе бaлaмaлы шешiмдеpдi қaбылдayғa, бip нәpcенi елеcтетyге, oйлay және ic – әpекеттiң жaңa немеcе түpлендipiлген тәciлдеpiн енгiзyге дaйын бoлyды көздейдi. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда сын тұpғыcынaн oйлay дaғдылapының негiзгi тiзбеciне тaлдay, пaйымдay, қaдaғaлay, түciндipy, метaтaнy, қopытынды жacay, бaғaлay енедi. Танымдық ойлаудың негізгі идеясы: баланың сыни ойлауын бағалау, сыни ойлауды дамыту, диалог арқылы сыни ойлау, ойлау туралы ойлану, рефлексивті практик. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда oқытyдың жaңa әдic -  тәciлдеpiн пaйдaлaнy, қoлдaнy, caбaққa енгiзy, oқyшылapғa caпaлы бiлiм беpy негiзгi мiндет. Жaлпы cыни тұpғыдaн oйлay мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда жaн - жaқты oйлayымен қaтap лoгикaлық oйлay қaбiлетiн дaмытып, өз жеке пiкipiн қaлыптacтыpaды. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда білім саласындағы түбегейлі өзгерiстер ұстаздан үлкен жауапкершілiкті талап етеді. Өздігінен білім алатын, жан-жақты ізденетін, талпынатын, алдағы өмір жолын өзі болжай алатын тұлға тәрбиелеу ұстaздың қолында. Сын тұрғысынан ойлауды дамытуда сұрақтардың маңызы ерекше. Әртүрлі сипаттағы сұрақтaр қоя алуы үшін мұғалімдер стратегияларды басшылыққа алады. Мысалы, жaн –жақты жауаптарды талап ететін сұрaқтар қою, сұрaқ қойылған соң, оқушылaр жауаптарын ойланып алу үшін уақыт беру, сiз не қоса алар едіңіз деген сұрaқтар қою, «қызық екен, мен ол туралы ойлaмаппын» деген түсiнікті пайдаланып, естігендерін сынамай және қарсыласпай, өз пікірін айта алу, сұрақты басқа оқушыларға бағыттауға мүмкіндік берy.

          Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда интеллект картамен  жұмыс жасау, мағынаны ашу кезінде түсіну, әдіс тәсілдердің жүйелiлігін байқауға болады. Ойлaн - oй шақыру стратегиясының негізгi түрлерінің бірі. Мұғалімдер шығармашылығын дамытуда қызығушылықты oяту сатысында мақсатты жақсы көрсетеді, себебі кез – келген оқушыға өзiнің алғашқы білетіндеріне оралып, оның ішінде түсінік пен сөзге қатысты білетіндерін таңдап алуға мүмкіндік береді. Өзінің ойымен жұбымен бөліскенде, көбiрек сөздер мен идеялaр алуға көмектеседі, сонан соң топта тaлқылау, соңғы тізімін нақтылау үшін қажет, мәнсiз деп есептелген керексіздері алынып тасталады, кейбір идеялар қосылады. Бұл іс – әрекеттер оқушылардың сабаққа деген құлшынысын aрттырады. Ал бұл іс - әрекет мұғалімдердің шығармашылық қабілетін дамытады.

             Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда пiкірталас жеңімпаздар мен жеңіліске жеткендердi анықтау емес,  керiсінше, тіпті басқалaрда қарама – қайшы пікір болса да, өз ойын дәлелді негіздер келтіре отырып, оны қорғай білу дағдыларын дамыту. Сын тұрғысынан ойлаудың тірек элементтері адамдарға қарсы шығу емес, дәлелдермен, негіздермен және дәйектемелермен идеяға тoлы пікiрталастармен жұмыс болып табылады. Пікірталас өзінің пiкірін ұсынып, негiзсіз қарсы шығуды емес, пікiрталасқа түскен сұрақ бойынша бір бағытты шешім қaбылдaуға үйретедi. Александер «диалог түрінде оқыту оларды ынталандыру және дамыту үшін әңгіме күшін қолдануға мүмкіндік береді» деп санайды. Диaлoгтық, топтық жұмыстарда oқушылардың қызығушылығы aртып, ой-өрістері дамиды. Александердің (2001, 2008) диалогтың оқытуына сәйкес, көзбен көру және ауызша ақпарат көздерімен тікелей қарым-қатынас жасау балаларға дәйектеу дағдыларын шынықтыруға және жеке тәсілдерімен білім алуға мүмкіндік береді. Сыныптағы қарым – қатынасты зерттеуді көздеген еңбектер белгілі бір өзара әрекеттестік үлгілері, зерттеушiлік әңгіме, дәйек пен диaлогтің мұғалімдер мен oқушыларды мағына мен білімді игерудегі бiрлескен іс әрекетке тартылуымен қатар, жoғары деңгейдегі ойлау қабілеттері өрістеуіне және зияткерлік қырларының дамуына ықпалын тигiзеді.

          Мерсер сипаттағандай оқушылар білімді бірлесіп алуға немесе «пікір алмасу» барысында тең құқылы серіктестер болып табылады деген. Мерсердің зерттеушілік әңгімесін сабақта пайдалану кезінде әркім ақылға қонымды мәлімет ұсынады, әркімнің идеясы пайдалы ретінде бағаланғаны мен мұқият бағалау жүргізіледі, қатысушылар бір-біріне сұрақ қояды, қатысушылар сұрақ қояды және айтқандарын дәлелдейді, топтағы қатысушылар келісімге жетуге тырысады. Бұл айтылған зерттеушілік әңгіменің барлығы дерлік топтық жұмыста байқалады. Oқушылардың іс – әрекеті, ойлауы нақты жүреді. Мұғалімдер танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке оқушыларды бағыттауда топтасу  және топтық жұмыстар кезінде берілген ресурстарды қолданулары жинақтылық пен шапшаңдықтарын көрсетеді. Тапсырма оқушылардың терең ойлануына, жан – жақты мәліметтерді қарaстыруына, тaпқырлық пен орындауына үлкен ықпалын тигізеді. Тoппен жұмыс барысында оқушылардың ойы сан түрлі болады. Танымдық ойлау – бақылаудың, тәжірибенің, ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлауға, бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Ол болашақта әрекет жасауға негіз бола алады. Танымды қойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау және іс-әрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тәсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық әрекеттерге және басқаларды танымдық ойлауға баулуды білдіреді. Танымдық ойлау үдерісі релеванттық ақпараттар жинауды, дәлелдерді танымдықталдау мен бағалауды, кепілдендірілген шешімдер мен жинақталған қорытындылар, ауқымды тәжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарауды қамтиды. Оқыту мен оқуды танымдық ойлау сияқты күрделі міндеттермен қатар, қарастырылмаған болжамдар мен құндылықтарды, мәселелерді мойындау және оларды шешудің тиімді құралдарын табуды, басымдықтарды бекітудің маңыздылығы мен міндеттерді шешудегі артықшылығын түсінуді қарастырады. Ол мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке қарай бағыттайды.

           Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда стратегияларды пайдалана отырып,  ұсыныс - пікірлерді еркін айтып, ойларын ұштауға және өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туады. Мерсер сыныпта талқылаудағы дәлелдің үш түрін анықтады, олар пікірталастық, кумулятивтік, зерттеушілік әңгіме. Бұл әңгімелер мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттау арқылы жалғасады. Әртүрлі тәсілдер белсенділігін арттыратын және оның теориялық, шығармашылық ойлауын жетілдіруге бағытталған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. ҚР Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.
2. Ұстаздық танымдық.Алматы 2007. Б.А.Тұрғынбаева
3. Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. М. 1997г.
4. Педагогикалық диалог. Ақпараттық-әдістемелік журнал. Астана, №2, 2014
5. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. Астана, 2015. -306 б.

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

 

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

 

ЖОСПАР

І.КІРІСПЕ

1. Балалар церебралды салдануы туралы

ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:
2. Негізгі клиникалық белгілері:

3. Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

ІІІ. Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Балалар церебралды салдануы (БЦС) құрсақта даму кезінде, туу кезінде және туған сәтте байқалатын бас ми ауруы. Бұл ауру көп жылдар ағымында, көбінесе бүкіл өмір бойында жалғасады. Балалар церебралды салдануы әртүрлі экономикалық зияндықтардан, эмбрион тұқымға немесе жаңа туған нәрестеге әсер етуінен пайда болады. Қимыл-қозғалыс бұзылулары салдану, парез, еріксіз қимылдар, атаксия т.б.; сөйлеу қабілеті мен психикалық бұзылулары БЦС клиникалық суреттемесіне жатады. БЦС-ның клиникалық көрсетілімдері полиморфты, олар мидың патологиялық даму кезендегі өзгерістеріне байланысты.

Сал ауруы, паралич (грек. paralіgsіs — әлсіреу) — орталық не шеткі жүйке жүйесі қозғалыс орталығының зақымдануынан қимыл, қозғалыс органдары қызметінің толықтай жойылуы. Ал парез (грек. paresіs — әлсіреу) кезінде органдардың қимыл-қозғалысы толықтай жойылмайды, сондықтан бұл жағдайды жартылай салдану деп атайды. Толықтай және жартылай салдану организмде  қан айналымының бұзылуынан, ми мен жұлынның қабынуынан не жарақатынан болса, оны орталық салдану; шеткі жүйке жүйесінің немесе жұлынның және шоғырланған жүйке талшықтарының (мойын, иық, бел-омыртқа, сегізкөз) қабынуынан, жарақатынан, улануынан болса, оны перифериялық салдану деп атайды. Бұл кезде бұлшық ет босаңсып, әлсізденеді, салданған қол-аяқты қозғалысқа келтіру мүмкін болмай қалады. Егер мұндай салдану сәбилік кезеңнен басталса (қ. Полиомиелит), онда баланың қолы не аяғы өспей қалуы мүмкін. Бас сүйек-ми жүйкелерінің зақымдануынан (қабыну, жарақаттану, миға қан құйылу) бет, тіл, өңеш, көмей бұлшық еттері С7 f-yf шалдығады. Қорқудан, шаршаудан пайда болған cал ауруынан науқас тез айығады. Егер жүйке тіндерінің өзгеруінен болса, ондай сырқаттан сауығу ұзаққа созылады. Ем невропатолог-дәрігердің бақылауымен сал ауруының түріне қарай қолданылады. Емі: электртерапия, психотерапия, емдік гимнастика, жылы ванна, массаж. 

Емдік жаттығудың негізгі мақсаты:

1. Аурудың жалпы жай-күйін, ой-өрісін өсіру;
2. Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің қызметін арттыру;
3. Буындардың қимыл-қозғалысын арттырып, қатып қалуына жол бермеу. Зақымданған жердің бұлшықетін жетілдіру;
4. Зат алмасуын арттырып, жара болған, ойық болған жерлерді тез жетілдіру;
5. Компенсациялық әрекетті (орнына қолдану) кеңінен пайдалану;
6. Науқастың өзіне деген сенімділігін арттырып, жүруге ынталандыру және өздігінен қимылдауға дағдыландыру.

Балалардағы церебералды паралич

Балалардың церебралдық параличі– қозғалыс қызметі мен дене қалпының бұзылуы, ол статистикалық ақау мен жетілмеген мидың зақымдалуымен негізделген.

Жіктелуі:

Омырау жасындағы БЦП:

1. Спастикалық түрлер- гемиплегия,  диплегия,  екі жақты гемиплегия.
2. Дистониялық.
3. Гипотониялық түрі.

К.А.Семенова сатысы бойынша (1973):

1. Ерте саты (4 айға дейін).
2. Бастапқы созылмалы-резидуалдық сатылар (5-6 айдан 3-4 жасқа дейін).
3. Кеш резидуалды (3 жастан кейін).

Ересек жастағы БЦП:

• Спастикалық түрлер- гемиплегия, диплегия, екі жақты гемиплегия.
• Гиперкинетикалық түр.
• Атактикалық түр.
• Атоникалық-астатикалық түр.
• Аралас түрлері (спастикалық-атактикалық, спастикалық-гиперкинетикалық, атактикалық- гиперкинетикалық).

Балалардың церебралдық параличінің түрінің таралуы:

• спастикалық тетраплегия — 2 %
• спастикалық диплегия — 40 %
• гемиплегиялық форма — 32 %
• дискинетикалық форма — 10 %
• атаксиялық форма — 15 %

БЦП клиникалық формалары ауырлығына байланысты

• Жеңіл дәреже (61 %) – науқастар өздігінен жүреді, өзін-өзі күтеді, интеллект бұзылмаған, жұмыс істей алады.
• Орташа ауырлықта (23 %) – науқастар балдақтың немесе басқа біреудің көмегімен жүреді, өздігінен киіне алмайды, интеллект бұзылған. Сөйлеудің, көру, есту дефектілері.
• Ауыр дәреже (16 %) – төсек тартып жатады, интеллект, сөйлеу, көру, есту қатты бұзылған. Бекітілген контрактуралар және деформациялар

Негізгі клиникалық белгілері:

• Бұлшық ет тонусының өзгеруі.
• Қозғалыс бұзылыстары.
• Статиканың және жүрістің бұзылуы.
• Өз еркінен тыс қозғалыстар (Непроизвольные движения).
• Рефлекстердің жоғарылауы және патологиялық рефлекстердің пайда болуы.
• Контрактуралар және деформациялар.
• Мишықтық зақымданулар.
• Психиканың бұзылуы және бас-ми нервтерінің зақымдары.

Балалардағы церебералды параличтің диагностикалық өлшемі:

• нəрестелер бірқатар рефлекстері регресінің кешігуі;
• психологиялық - моторлық жəне сөйлеу дамуының кешігуі;
• гиперкинездер, бұлшықет тонусының өзгеруі (гипо- немесе гипертония);
• когнитивтік, қимыл-əрекеттік, ортопедтік аурулармен үйлескен неврологиялық статустағы ауытқулар;
• танымдық бұзылыстар;
• мишықтық синдром.

Балалар цереберальды параличін емдеу тәсілдері

Емдеу тактикасы: невролог, логопед, физиотерапевт, ортопед, психолог, емдік дене шынықтыру мамандар күшінің үйлесімлігін талап етеді, онтогенетикалық рефлекторлық жəне аналитикалық қағидаларда негізделген (Бобат, Войт, Кэбот, Фелпса, К.А. Семенова жəне т.б. əдістемелері) бұзылған функциялар дамуына бағытталған.
Емдеу ерте мерзімдерде басталуы қажет, комплексті және үздіксіз болуы қажет.

Медикаментоздық терапия.

• Тыртықтық-жабысқақ процессті азайту үшін, интеллектті көтеру үшін - ЦЕРЕБРОЛИЗИН, ГАММАЛОН.
• Нерв және бұлшық ет тіндерінде дистрофиялық процесстерді азайту үшін В тобының витаминдері, витамин Е, глютамин қышқылы қолданылады.
• Бұлшық ет тонусын төмендету үшін кураретәрізді препараттар қолданылады: МЕЛЛИКТОН, МИДОКАЛЬМ, МЕФЕДОЛ, ДИПЛАЦИН.
• Гиперкинездерде - МЕТАМИЗИЛ, РИДИНОЛ, ЦИКЛОДОЛ.

ЕДШ. 1 кезең  (2-жасқа дейінгі балаларда) ЕДШ пассивтік қозғалыстардан басталады, бұлшық еттер мен буындардың тіндерін созу арқылы, контрактураны жоюмен. Одан кейін белсенді қозғалыстарға көшеді. Жаңа туған нәрестелерде қол жеткізілген жағдайды гипстік шинамен немесе ортопедиялық тутормен бекітеді. ЕДШ күніне 3 рет 10 минуттан өткізеді.
Ересектеу балаларда жәй қозғалыстардан бастайды, біртіндеп қиындатады. ЕДШ бір жаттығуы жылы ваннада өткізіледі. Жаттығулар 30-40 минуттан күніне 3 - 4 рет өткізіледі.

2 кезең. 2 жастан үлкен балаларға. Жүруге үйрету келесі кезекпен жүргізіледі:

1. Төсекте жатып жүруді имитация жасайтын пассивтік және активтік қозғалыстар.
2. Екі аяғына тұру.
3. Орнында жүру.
4. Басқалардың көмегімен жүру.
5. Арбамен жүру
6. Манежде жүру.
7. Балдақтардың көмегімен жүру.
8. Таяқпен жүру.
9. Іздік жолмен жүру.
10. Сатымен жүру.
11. Өздігінен жүру (Самостоятельная ходьба).

Массаж – жазғыш бұлшық еттердің, абдукторлардың, супинаторлардың массажы

Физиоем

1. Электрожарықпен емдеу

• диатермия.
• ионогальванизация йодтық калиймен,
• ионогальванизация  лидазамен, ронидазамен.
• импульстік ток.

2. Гидрокинезотерапия (хвойные, соленные,  морские ванны) 36-37С температурада жүргізіледі. Процедура ұзақтығы  10 - 15 мин, соның ішінде  2 -3 мин. тыныштық, 5-8 мин произвольные қозғалыс жасау, 2-3 мин қайтадан тыныштық.
   3. Балшықпен емдеу (Грязелечение ) (38-40 С температурада). Мектепке дейінгі жастағы балаларға 5-8 мин, мектеп жасындағы балаларға 10-15 мин

Ортопедиялық ем физиоемнен кейін контрактуралар профилактикасы үшін 1-ші күннен бастап жүргізіледі. Фиксирленбеген контрактураларда - этапты гипстеу.  Көп мөлшерде спазм болса бір реттік контрактураларды жою - в/і листенон енгізу ИВЛ арқылы.

Бобат әдісі (нейрофизиотерапия). Массаж және емдік дене шынықтыру кіретін емнің арнайы әдісі. Ол бұлшық еттің спастикасымен күресу және балаға тепе – теңдік сақтауды үйрету үшін жасалады. Жаттығуларға созылулар, буындар жұмысын жақсарту, баланың белсенді қозғалыстарын жасауға үйрету кіреді. Алдымен созылу, сосын тербелу, кейін еңбектеуге үйрету.

Войт терапиясы (рефлексолокомоция). Нейрорефлекторлы әдістер көмегімен  дененің  тепе – теңдікті сақтау мақсатында  және дененің кеңістікте дұрыс қозғалуы үшін жасалады.  Бұл әдісті емшек жасында  қолдануды бастаған абзал.

Ортопедиялық невмокомбинизон – буындарды бекітіп, бұлшық еттерді созып, сырттай бұлшық еттерді қатайтып миға дұрыс, өзгертілген сигнал баруға мүмкіндік береді.

Хирургиялық ем.

Оперативті ем ерте мерзімде(2-3жасы) фиксирленген контрактуралар мен деформациялар кезінде қолданылады.

Перифериялық нервтерге операция. Бұл операция түрі аяқ деформациясына байланысты жүргізіледі.
Бекітуші нерв резекциясы жамбасішілік және жамбас сырты кірумен жүргізіледі. Айқын контрактуралар кезінде операциядан кейін ішкі фиксатор көмегімен (гипсті таңғыш немесе ортез   ) санды әкетілген жағдайда фиксациялайды.

Штоффель операциясы – тізе буынындағы бүккіш контрактуралар кезінде қолданылады. Бұл операцияда спастикалық жиырылған бұлшықеттерге (икроножный) баратын асықты жілік және шонданай нервтерінің тармақтарын кесу жүргізіледі.

Санның бүккіш-әкелуші контрактуралары кезінде қолданылады. Бұл операцияда әкелуші және бүккіш бұлшықеттер тармақтары кесіледі.

Эггерс операциясы – санның екібасты бұлшықетінің сіңірлерін транспозициялау. Табанның айқын бүгілуі кезінде( конская стопа) ахилл сіңірін кесу жүргізіледі.

Сүйектер мен буындарға операция. Жұмсақ тіндерге жүргізілетін операциялармен қатар жасалады. Негізгі мақсаты – буындардың қозғалысын шектеу үшін –артродез және әкелуші - ротационды деформацияларды жою үшін коррекциялаушы остеотомия.

Тренажермен емдеу

 "Мэри Кэй (Қазақстан)" компаниясының қайырымдылық қолдауымен Қазақстанда алғаш рет Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығында балалардың церебральды сал ауруымен ауыратын сәбилердің қимыл-қозғалысын сауықтыруға арналған бірегей Гросс тренажеры орнатылды. Тренажерді орнатып, қазақстандық әріптестеріне тәжірибе беру үшін Алматыға тренажердің атақты авторы Юхан Артурович Гросс келді. Он жылдан астам уақыт бойы мүгедек балаларды сауықтыру үшін сәтті пайдаланылып келе жатқан Гросс тренажеры қондырғысының бірегейлігі мен жаңалығы - оның тірек-қимыл аппаратының қызметі ауыр бұзылған аурудың өзін сауықтыру кезінде денені тігінен қоюмен қамтамасыз ете алатындығы. Гросс тренажеры моториканы және тірелу қабілетін дамытуға, сондай-ақ буындардың қозғалмалығын және пациенттердің бұлшық еттерінің жұмысын ынталандыруға бағытталған жаттығуларды орындауға мүмкіндік береді. Осы әдістемені қолданғаннан кейін 90% жағдайда бұрын қимылдамаған балалардың өз бетімен қимылдау белсенділігі артады, балалардың 20%-ы жүруді үйренді; 80%-ы - еңбектей, орнынан тұра, жүруге талпына бастады; 85%-ында қимыл координациясы жақсарды; 70%-ының жалпы психикалық жағдайы жақсарды; 50% жағдайда эмоциялық қарым-қатынас және сөйлеу белсенділігі байқалды. Баспасөз мәжілісі барысында журналистер үшін Республикалық "Балбұлақ" балаларды сауықтыру орталығының емдік дене шынықтыру бөліміне экскурсия ұйымдастырылды және бірегей Гросс тренажерының қалай жұмыс істейтіні көрсетілді.

Ат мінгізу

Қазақстанда салт атқа мінгізіп, ем жүргізу 90-шы жылдардың басында пайда болды. Бұл Қазақстандағы сырқат адамдарды емдеу мен оңалту үшін көмекші құрал – зоотерапияны дамытуға үлес қосады. Алайда Людмила Дробышева иппотерапия елде көне заманнан бері қолданылып келген дейді. Маманның айтуынша, салт ат пен адамның қадамдары ұқсас, сондықтан да ол емге үлкен ықпал етеді. Дегенмен оның ең басты жетістігі - жағымды эмоция беретіні дейді маман.

Музыкатерапевт

Ал енді бұл өзі халықтық ем-дом жасау ісінде адамзат игілігіне жарап келе жатқан қолданыста бар дүние екені бесенеден белгілі. Тіпті, тарихтың қатпар-қатпар қойнауына көз жүгіртсек, ежелгі грек философы Пифагор музыканың адам ағзасына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіні туралы ғылыми анықтама берген. Сондай-ақ, ертедегі Қытай, Үнді елінің дәрігерлері мен емшілері, философтар мен музыканттары музыканы сырқатты емдеуге пайдаланғаны белгілі. Сол сияқты қазақтың көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті жырлары мен аңыз-әфсаналарында да сиқырлы қобыз сарыны, күмбірлеген домбыраның және сызыла шыққан сыбызғы үнінен шығатын музыкалық туындылардың адам организміне әсер етіп, жалпы психологиялық емдік сипатта шипалық қасиеттері болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Ендеше, «музыкатерапевт» деген терминдік атау әр кезеңдерде әрқалай үлгіде айтылып келгенімен, жалпы адамзат баласының тұрмыс-тіршілігінде ажырамас құндылықтарға айналғалы қай заман.

Инемен емдеу

Бүгінде елімізде қытай медицинасы дамып келеді. Дәстүрлі ем-домнан бөлек, әртүрлі сырқат түрлерін инемен емдеу – көптеген дертке дауа. Жарқын Есберұлы – емдеудің осы әдісі арқылы талай жанның тәнін емдеп жазған азамат.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. С. Жұманова. Спорттық морфология негізіндегі тәнтану. – Алматы: Рес. Бас. Каб., 1994.
2. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. – Алматы: Қайнар, 1991.
3.  Б. Төтенаев. Дене тәрбиесі. – Алматы: Мектеп, 1988.
4.  Төтенайдың Базарбегі. Спорт атауларының орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1994.
5. Бутин И.М. Лыжный спорт. – Москва: Академия, 2002.
6. Е. Сағындықов. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Г. Иванов, А. Қарақов. Дене тәрбиесі. – Алматы: Рауан, 1991. ,
8. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. – Алматы: Санат, 2000
9.  Демьяненко Ю.К. Физическая подготовка. – Москва: Военное издательство, 1987.

 ммм

Жалпақ жұртты имандылыққа тәрбиелеу үшін қазақ ғұлама ойшылдарының,әулие-пірлерінің,ағартушы философтарының орнықтырған педагогикалық ілімі туралы Имандылыққа баулу қазақ ілімі Қазақ халқының дін туралы танымы, сенімі ерекше. Дінді жаратылыстан тыс құдіретті құбылыс, тылсым ретінде танымайды, ойсыз бас қойып, көзсіз құлдай жығылып, табынған да емес. Діннің адам мен қоғам арасын жалғастырушы, жарастырушы және үйлестіруші қасиетін жете түсініп, оны жан мен тән тазалығын сақтайтын, парасат тағылымдарын демеуші, адамға өнеге тәлім берер, пейілге мейірім ұялатар рухани күшке бағалаған.

Атақты ағартушы Ыбырай Алтынсарин өз заманында исламға ден қоя отырып, мұсылман-шылықтың тұтқасы – сенім, иман, имандылық деп дәйектесе, ұлы ақын Мағжан Жұмабаев дін рәсімдерінің тұрмыс дағдыларымен астарластығын «Ораза деген қазаққа құлшылық емес, әдеп қой», - деп бір ауыз өлеңмен сипаттаған. Ойшыл жазушы Ғ.Мүсірепов дін жөнінде: «Адам баласы бірдемеге сенбей, арқа сүйемей тұра алмайды,сол сенімнің аты - дін.Ең арғысы саяси сенім дегеннің өзі халықтың басым көпшілігі үшін дін»,- деп оның адам өміріндегі рухани күшін жоғары бағалағаны белгілі [4]. Бабаларымыздың қастер тұтып, атадан балаға аманаттап, жүрекке дарытып келген асыл қасиеттері көп-ақ.Халқымыз сырт көзбен емес, жүрекпен ұғатын адамгершілік құндылықтарды жоғары дәріптеген. Иман-қазақ халқының рухани дүниетанымындағы парасат пайымымен сабақтасып жататын өте кең өлшемді ұғым.

Ата-бабаларымыздың ақиқатқа жетелер сенімінің де басты тірегі-осы.Барлық бет-болмысының, мінез-құлқының айнасы. Имандылық деген бір ғана сөздің бойына ұят, ар, ынсап, қанағат сықылды бүкіл жақсы қасиеттер түгел сыйып тұр. Қазақтың жүзі жылы жанды жолықтыра қалса, «бетінен иманы төгіліп тұрған адам екен» немесе «иманжүзді кісі екен» деп сөз етісетіні де сондықтан. Тіпті адам ғұмырының мәні болып саналатын махаббат сезімінің де негізі имандылықтан басталады. Оны Абай атамыз «үш сүюмен» байланыстырып, «имани-гүл» деп ат береді « Жиғаныңа сенбе-иманыңа сен.Иманды адам-арлы адам. Имансыз адам- сорлы адам.Үстіңнің кірін-сабын кетіреді,Жаныңның кірін-иман кетіреді»,.«Имандылық қастерлі қасиет» «Имандылық-инабаттылық айнасы» «Иман-дылық -ізгілік негізі» Өкінішке орай, кеңестік дәуірде тамырын тереңге жайған тоталитарлық саясаттың үстемдік жүргізуінің салдарынан біз осындай ұлы қасиетімізден айырылып қала жаздадық. Имандылық сөзі иманнан шыққан.

Ал иман -жүректегі нұр, нұрдың сыртқы болмысы, яғни имандылық-Алла тағалаға иман еткен адамға бітетін көркем мінез.Алла жіберген әрбір пайғамбарының міндеті-иман мен имандылыққа уағыздау деп саналған Имандылық мінезі әрбір мұсылманның бойынан табыла бермейді.Атам қазақтың адамгершілік ұғымын имандылық сөзімен беруінде ерекше мән бар. Өйткені, адамгершілік пен имандылық арасында үлкен айырмашылық бар. Адамгершілік – барлық адамның бойында бола алатын адамның адамдық болмысынан (кісілігінен)туған қасиет.Имандылық әлемнің Жаратушысы, Ұлы Досына деген иман атты сүйіспен- шілігінен туған аса ізгі кісілік қасиет. Яғни, әрбір имандылықта адамгершілік бар болса да әрбір адамгершілікте имандылық болмауы бек мүмкін. Сондықтан қазақта имандылық - ауқымы аса кең үлкен пәлсапалық ой-толғамға ие, ерекше мәнді ұғым. Атам қазақ иманын - өз болмысының тірегі мен ар-ожданның асыл тас ақиқаты деп ұққан. Сол себепті атам қазақ жүректен иман шыққаннан кеудеден жан шығуды артық санаған. Оған атам қазақтың мына сөзі куә: «Малым жанымның садақасы, жаным арымның садақасы».

Бұл жерде атам қазақтың «арым», деп, отырғаны - иман. «Ұят кімде болса, иман сонда», деуі де, содан қалған. Ар-ұятын сатқан жанға «иманын сатты», арсыз жанға «имансыз», деген сөзбен түйреген. Қазақта мұндай сөз тіркестері толып жатыр. Бұл – атам қазақтың аса иманды момын-мұсылман жан екендігінің белгісі. Яғни, қазақ бар жақсылық ұғымды иман сөзімен, бар жамандық ұғымды имансыз сөзімен айқындаған. Қазақ әрқашан Ұлы Досына беріктігін көрсеткен. Иә, қазақ шыр етіп дүние келген баланың құлағына азан айтып, ажалы жетіп бұл жалғаннан озған жанның да жүзін құбылаға қара-тып, жаназасын оқып Ұлы Жаратушының жарлығын бұлжытпай орындауға тырысқан Қазақ дінінің |менталдығының| тірегі, ұлттын рухани болмысының маңыздысы – имандылық. Имандылық концепті – тілімізде көптеген ұғымдарды біріктіретін, жинақтайтын жалпы түсінік. Ар, ождан, ұят, шын, шындық , намыс, жүрек, жан, тазалық , әділет, мейрім – имандылық концептісінің тірек ұғымдары.

Шәкәрім философиясының негізі – имандылық. Шыннан асқан Құдай жоқ, Анық Құдай – Шын Құдай, Ұқпай қалма алаң боп, Шын болмаса , кім Құдай? Бұрын шын бар, бүгін шын, Ертен шын бар-үш бөлек. Керегі жоқ бұлардың , Бұзылмайтын шын керек,- Шын Алланы мадақ етіп, Шынға ғашық болған ақын бұл пәнидін қызығына көнілі толқитындардың Шыннан алыс екенін де нақты ескертеді. Ислам діні қазақ даласына келіп жеткенше де,пайғамбарымыздай үлгілі адамгершілігі мен имандылығы басына қонған,тура да әділ,иман жүзді, сенімді,ру тайпаның, ұлт қауымның ұлағатты үлгі өнегесі болған абыз-ақын,хан-қаған,батыр-ер,шешен-би,сал-сері,дана ана мен ата қаншама адамдар өмірден өтті. Солардың қазақ халқына қалдырған асыл рухани мұрасын исламның имандылық қағидалары мен ұстындарына етене араласып, тонның ішкі бауындай қабысып тамаша табысқа жеткендігіне тарих куә.Қазақ халқының жалпы ұлттық қасиетті ұғымына айналған имандылық сөзінің түп төркіні мен ілкі бастауының да мұсылман дінімен тоқайласып жататындығы белгілі.

Иман ұғымы әуел баста Құран арқылы адамдардың санасына сіңсе де, уақыт өте келе халықтың ежелден қалыптасқан салт-дәстүрімен, таным-түсінігімен, наным-сенімімен біте қайнасып, жаңа бір сапалық деңгейге көтерілген ұғым.Халық түсіні- гіндегі иман сөзі діни шеңберден шығып,жалпы ұлттық, бүкіл адамзаттық құндылықтарды қамтитын ауқымды дүниетанымдық категорияны білдіреді. Адамның іс-әрекетінің, сөзінің тура болуы тек тәрбие арқылы ғана санаға әсер етіп жүзеге асырылады. Сенім мен турашылдық егіз ұғым. Адамдардың бойында бұл сипат-тарды қалыптастыру сенім, намыс пен иман арқылы жүзеге асады. Көңілінде иманы, сенімі бар адам жалған сөйлемейді, алдамайды, аманатқа қиянат жасамайды. Иман адамға өтірік айтқызбайды,өзгені алдап, мал табудан сақтандырады. Тәрбиелі, сенімі бар адам,Алла тағала мені әруақытта көруде деп ойлайды. Сондықтан жамандық ойламайды, өзгенің. мүлкіне қол сұқпайды, қиянат етпейді. Жұрттың өзін сыйлауы үшін алдымен өзі өзгеге құрмет етеді.

Мұндай имандылықтың жолдары мұсылмандылықтың бес парызын толық орындау барысында жүзеге асатындығын бүгінде иманжүзді, мол адамгершілік сипатқа ие болғандар дәлелдеп отыр. Адамның нәпсісі-бойдағы пендеге тән құмарлық сезім. Жалпы адамның адамгершілік шыңына жетуінің негізгі көрсеткіші мен имандылығының қалыптасуы -өзінің нәпсісіне ие болуы Ибалы қыз тәрбиелеп, асыл аналарды өмірге дайындауда,.қазаққа, ислам дінінің тигізген оңды ықпалы зор болған. Сондықтан, неке қию, қыз ұзату, келін түсіру қазақ салты,ежелгі әдет-ғұрыппен ұштастыра отырып ислам діні негізінде атқарылған.Ал бозбала, бойжеткен, имнды ұл ибалы қыз тәрбиелеу ісі өте нәтижелі болды Имандылық(атауы әр түрлі болғанымен)- барлық наным-сенімдерге ортақ ұғым. Адамдардың діни сеніміне байланысты, имандылықты алалауға болмайды. Қай діндегі болсын адамдардың баршасын имандылыққа баулу қажет К.Д. Ушинский өнегелі тәрбиеге үлкен мән берген, оның негізін дін деп санаған.

Дінді ол, ең алдымен, өнегелі тазалықтың кепілі деп түсінген. К.Д. Ушинскийдің «Тәрбие халықтық ілтипатқа ие болған жағдайда ғана өз мақсатына жетеді» - дейді.Иман ұғымы бізде ұлттық сипатқа ие болған. Имандылық-ұлттық шеңберде шырмалып қалған тар ұғым да емес,Қазақстан Республикасында тіршілік етіп отырған күллі этнос өкілдері,оның ұрпақтары имандылық нұрынан тысқары қалуға тиіс емес.Ешбір ұлт бұған қарсы болған да емес. Имандылық- қазақ үшін,жалаң ислами ұғым да емес.Ол наным-сенім ретінде,қашаннан бар,ұласып келе жатқан түсінік.Ал,имандылық-тәрбиелеу қазақ ілімінің асыл өзегі. Осы асыл өзек бүгіндері қоғамдағы тәрбиелік іс-әрекеттер мен шара- шаруалардың тірегі бола алмай отыр. Оның көптеген себебі бар.Ал,ең бастысы-Қазақ педагогикасын-материалистік және жауынгер атеистік дүние танымы негізінде жазылған, социалилистік немесе «ғылыми педагогикамен» тең көріп бағаламауда болып отыр.Біздің санамызда материалистік-диалектикалық әдіснама негізінде пайда болып,танылған білім ғана теориялық ғылым ретінде ұғынылады да,басқа дүниетанымға негізделген теориялар мен ғылыми пайымдаулар мойындалмайды.Сондығы болар, ұлттану, адамтану сол сияқты тоелогиялық ғылымдар өте баяу жылжып, философия, саясаттану,әлеуметтану ілімдері ұлттық кеңістікке көлем иелене алмай,басқа бір ілімнің қолтығына кіріп, «туралы» ғана тұжырым-түйін жасауда, ал,қазақ психологиясы,қазақ педагогикасы өткеннен қалған аңыз-әңгіме,хиқая санатында талданып жүр.Жоғарыда аз-мұздап айтылған .имандылық, имандылық тәрбие атты педагогикалық категория ешбір «ғылыми» пелагогикада жоқ,тек шығыс педагогикасында, анығында қазақ педагогикасында бар.

Имандылық тәрбиесін жас ұрпаққа игертудің ғылыми негізін Фараби,Баласағүни,Яссауи бабаларымыз салып,Абай, Шәкерім және Мағжан,Жүсіпбек даналарымыз тиянақтап қойған.Айталық: Қорқыт Ата былай деген: «Тәңірге сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бәрі екеу болмайды. Тәңірі пендесінің маңдайына не жазса, сол болады. Оның жазуынсыз адам жамандық көрмейді, ажал келіп, өлмейді. Өлген тірілмейді, кеудеңнен жаның кетсе, ол қайтып келмейді. Жігіт тірісінде қаратаудай қылып, бір күн тыным көрмей дүние жияды, байиды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді».Әбу Наср Әл-Фараби: философия мен дінді шендестіре қарастырып,екеуін бір санаттағы саналы білім деп танып, философияның басты ұстанымы-дәлел,діннің өзегі сенім деп тұжырымдаған. Фарабидің пікірінше, «...тәрбиеге көнбейтін, жөндеуге, түзетуге келмейтін жас болмайды Тек ретін тауып үйретуден, баулудан жалықпау керек. 'Жаман қылық-ол жан ауруы. Бұл ауруды кетіру үшін тән ауруын емдеуші дәрігерге ұқсауымыз керек"- дейді ғұлама. Әл-Фараби өзiнiң осы тұжырымдарын ары қарай ғылыми жетiлдiре келiп, түркi халықтарының тәлiм -тәрбиесiнің негiзi болған үш түрлi iлiмнiң:бірінші - хауас, хауас салим, хауаси хамса заһириди (түйсiк, iшкi бес сезiм және сыртқы бес сезiм), екiншi - Имани гүл (үш сүю), үшiншi –Жәуанмәртлiк (ақыл, әдiлет, рақым) мәнiн түсiндiредi. Түрік жұртынынң рухани ұстазы А.Яссауи жүздеген мектеп ашып,жүз мыңдаған шәкіртке имандылық тәрбиесін игертіп.софылық-моральдық ілімін жасап, сопылық мектеп педагогикасын қалыптастырса да, оның ғылыми-теориялық негізін танып біле алмай,оған зерде, парасат-пайымымыздың өресі жетпей бұлтарумен келеміз. Осы себептен бүгінгі «ғылыми педагогика» оны ауызға алғысы да жоқ. Рухани тазалық пен кемелдікті мақсат еткен Ясcауи жан тазалығы, ар тазалығы, жүрек тазалығы қағидаларын бірінші орынға қойды.

Ол-өз ілімін қоғамды тәрбиелеуші, түзетуші ар ілімі ретінде түсіндірді Иасауи бабамыз адамға керегі руханият негіздерін білу және оны жүзеге асыру деп көрсетеді: «Руханият дегеніміз-Хақ тағаланың құлдарына берген бұйрығы бойынша – екі түрлі болады: «Құран»-дағы бұйырылған игі істер – міндетті парыз (амри би’л ма‘руф) және тыйым салынған жаман істер-харам (нахий ани’л мункар). Амри’л-би’л ма‘руф бойынша адамның шариғатқа сай болған істерді өзі қабылдап‚ орындап қана қоймай‚ оны басқаларға да айтып түсіндіруі‚ қабылдатуы міндетті. Нахий ани‘л мункар бойынша, тиым салынған‚ шариғатқа сай келмейтін істерді мысалы, күпірлік‚ екіжүзділік, шек келтіру‚ ширк келтіру, өзімшілдік‚ риякерлік‚ зұлымдық‚ арамтамақтық, арам жолдармен күн көру (парақорлық)‚ өтірік, жалған сөйлеу‚ өсек-ғайбат‚ зинақорлық‚ арақ ішу‚ «бенк жеу», яғни‚ наркотик қолдану және мүміндерге хақсыз қиянат ету‚ азарлау және т.б. бұларға түгел тыйым салынған». . Ж.Баласағұн: «Ақмаңдайлы ұл-қыз туса алдыңда Үйіңде өсір бөтен жерде қалдырма. Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер.Қос жалғанды бірдей көріп, күлімдер. Бала өсіргің келсе дана жүректі, Қатты ұста,үйрет білім ізетті.».«Жастары иманды елдің - болашағы зор» -деген. Ислам дінінің тәрбиелік мәні зор қағидаларын пайдалана отырып, Ж.Баласағұни имандылық тәрбиесіне де ден қояды. «Құтты білікті» Құранның бірінші Фатиха (Беташар) сүресінің сөздерімен бастауының өзі ғұламаның иманды адам болғанын, сондықтан жастарды имандылыққа баулуды мақсат етіп отырғанын аңғартады. Ғұлама ,жаратушы ұлы тәңір-Алланың құдіреттілігін дәріптей отырып, әр адамға күш-қуат беретін сенімді қалыптастыруды көздейді. Құдіретті Мұхаммед пайғамбардың бойындағы адами ізгі қасиеттерді саралай отырып, әр адамды пайғамбарды үлгі тұтуға, оның ізгі істері мен өнегелі сөздерін күнделікті өмірде ұстануға шақырады. Имандылықты адамның жан-дүниесін, болмыс-бітімін бейнелейтін адамгершілік ізгі қасиет ретінде қарастыра отырып,оны тұлға жетілуінің сапалық көрсеткіші ретінде анықтайды: Ұлы Хажыб шыншыл болсын баладай, Дінді білсін, дана болсын бабадай. Дінді білсін.

Дық түсірмей көңілге, Көңілі ақтың – ісі де ақ өмірде. Ыбырай Ал¬тынсарин, Ислам дінінің негіздерін терең түсінген, қалың қазаққа оны түсіндірген, ислам дінінің адам тәрбиесіне берерін әбден зерттеп білген діндар да, сол дінді насихаттаушы да.Ол,алғашқылардың бірі болып, «Мұ¬сылманшылықтың тұтқасы» (Шариат-ул-ислам) еңбегін жазды. Ыбырай қазақ қауымына бұл еңбектің аса қажеттілігін терең түсінді. Ұлы ұстаз әр қазақтың баласы өзінің мұсылман екенін білгенін, жүрегімен терең сезінгенін міндет деп санады. Ең бастысы, ол діннің қажеттілігін, оның тәрбиелік жағын терең түсінді. Ыбырай Алтынсарин «Енді, ей, дін – қарындастарымыз, бізге ең әуелі ке-ре¬гірек іс-сол, әуелі білмек керек немен мұсылман болатынымыз. Мүмин (дінге сенуші) мұсылманның мұсылман аталуы құр мұсылман киімін киіп, мұсылман ара¬сында жүргені емес. Әуелі иманды болып, ол «иман» деген не екеніне түсініп, түсін¬ген соң, сол иман ішіндегі сөздерді шексіз шын көңілімен дұрыс деп білген кісіні мұсылман деп атайды. Соның үшін Құдай тағаланың пенделеріне парыз еткен парыздарының ең әуелі иман болса керек(2. 10 бет).Ыбырай Алтынсариннің «Шариат-ул ислам» еңбегінде:– ислам дінінің бес парызынан да бұрын, ең басты көңіл бөлетіні, жүрекке байлайтыны – «иман» екен. Ал, осы «иман» деген не? Оның мәні мен мағынасы не? Ол нені білдіреді. Ыбырай бабамыз былай жазады:«… әрбір жақсы амалдардың да асыл түбі иманнан, яғни, инанудан келеді. Имансыз еткен жақсылықтың пайдасы жоқ. Мәселен, біреу намаз оқыса да, ол намаздың керектігін көңілі дұрыстамаса, әлбетте, ол намаз болып табылмай ды… Иманның екі мағынасы бар: бірі –тіл мағынасы. Тіл мағынасы дегеніміз-әркім тілмен айтып растамақ. Мәселен, мұсылманшылдығымызға бас куәлік – сөзі¬міз немесе араб тілінше шәһәда (куәлік беру). Яғни, «куәлік беремін: жоқты бір Құдайдан бөтен Құдай (жоқтығына) және куәлік беремін, Мұхаммед, оның құлы һәм елшісі екендігіне деп, шариғат мағынасын растағанда, ол иманды көңілмен раста мақ. Бұл растамақ дегеніміз, жалғыз Құдай тағала бар… (2. 12 б.).Мұның арғы жағында нені болса да көңіл¬мен, жүрегімен сеніп істеу керек. Себебі, әр адамға діннің ең басты берері де сенім. Адамның ең алдымен Құдайға, содан кейін өзіне деген сенімі жатыр.Ыбырай бабамыз айтқандай,Ислам дінінің де жастарға беріп отырған тәрбиесі осы – имандылық. Имандылықты діни уағыз деп түсінсек, оның мән-мағынасын тереңдете түскен орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский: «Діннің қажеттілігін, яғни, адамның ішкі дүниесіне үңіле алмайтын, имансыз адамға бала тәрбиесін сеніп тапсыруға болмайды» деген екен (1 614.б). Олай болса, имандылық дегеніміз адамның бойындағы ең бір қажетті, ең бір құнды қасиеттердің жиынтығы болса керек. Бұл ғалымдардың жазулары бойынша «имандылық» дегеніміз адам (жас бала) тәрбиесінің алтын арқауы, негізгі діңгегі. Адам бойындағы барлық жақсы қасиет сол имандылықтан тарайды, яғни, адам баласының бойындағы ең жақсы деген қасиеттер сол имандылықты құрайды.Ыбырай Алтынсарин айтады: «Құдай таға-ланың пенделеріне парыз еткен парыз¬дарының ең әуелгісі иман болса керек» (2. 10 бет).

Бұл сөздерімен Ыбырай бабамыз, ең алдымен, Құдайға сен, содан кейін өзіңе сен, мұсылман болсаң сенімді бол, нені болса да сеніммен істе дегені. Яғни, ұлы ұстаз өзінің бұл сөздерімен қазаққа сенімнің күшін түсіндіріп отыр. Ыбырай айтып отырған «имандылықтың» арғы жағында Құдай тағала рұқсат еткен, солай жүр деп жол сілтеген небір керемет ұғымдар жатыр. Олар: сенімділік, көргендік, білімділік, ибалық, тәрбиелік, адалдық, кішпейілділік пен мәдениеттілік, т.т. Бұлардың барлығы адам тәрбиесінің басты ұғымдары. Бұларсыз адам өмір сүре алмайды. Адамдар бірімен бірі қарым-қатынас жасай алмайды.Тіпті, қауымдаса да алмайды. Сондайақ,Ыбырай баба¬мыз былай дейді: «…иманнан соң дін ғылы¬мы дүр.Дін ғылымы дегеніміз,Құдай тағала пенделеріне екі жол көрсетті: бір жолы-осылай бар деп бұйырған жолы, екіншісі – бұл жолға түспе деп тыйған жолы… Әуелгі жолдың баратын ұшы – ұжмақ, соңғы жолдың ұшы – тамұқ». Әр екі жолды көрсетіп қойып, қайсысына түсудің ықтиярын бұл дүниеде Құдай тағала адамның өзіне берді. Осы екі жолдың мәнісін түсініп, үйренуді дін ғылымы деп атаймыз» (2. 10 б.). Яғни, қай жолға түссе де, адамның өз еркі. Жақсылық пен жамандықты таңдау да адамның өз еркі.Бірақ, діннің міндеті адамның көзін ашып, үйретіп, оны дұрыс жолға, кімге болса да пайдалы, игілік жолына салу.

Дін білімінің керегі міне осы жерде болса керек. Ал,Абай атамыз: «Иман деген- Алла табарака уатағаланың, шәриксіз (тең келмейтін) ғайыпсыз, бірілігіне, барлығына уә һәр неге бізге пайғампар-ымыз арқылы жіберілген жарлығына, білдіргеніне мойын сұнып, инанбақ. Иман келтіруге екі түрлі нәрсе керек. Бірінші – әуел не нәрсеге иман келтірсе, соның һақтығына бірлән дәлел жүргізерлік болып ақылы дәлел испат(шын иман) қыларға жараса, мұны якини иман (біреуге еріп нану) десек керек. Екінші – кітаптан оқу бірлән яки діни ұстаздардан есту бірлән иман келтіріп, сол иман келтірген нәрсесіне соншалақ беріктік керек»(он ұшінші қара сөз).Бұл дегеніңіз, Дін -тек белгілі бір талап, тәртіп, дәстүр, заңдылықтарды орындаумен шектелмейді, аталған шарттар оның сыртқы қызметі, ал негізгісі рухани құндылықтарды тәрбиелеуде ең бірінші орында- иман келтіру-дегені еді. Адам баласынан бастап әлемдегі барлық тіршілікті жаратушы бір Құдайдың бар екеніне сену, оны сүйю,оның алдында қашанда болса есеп беретіндігіңді ұмытпау екендігін ашық көрсеткен.Бұл пікірдің жалғасындай саналатын, М.Жұмабаевтың: "Діни сезімі күшті адам Тәңірдің барлығына, құдіретіне сеніп, оның махаббатын алуға, қаһарына ұшырамауға, ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан безбек.»-деп аталатын түйіні бар. Инамақ» – илану, яғни, сену. Байқаға¬нымыздай, Абай да «иманды» сенім, Құ¬дайға сену, деп түсіндіреді. Яғни, мұсыл¬ман болу үшін, ең алдымен сену керек екен. Құдайдың барлығына, бірлігіне, Мұхаммед пайғамбардың оның елшілігіне сену. Бұдан барып, нені болса де сеніп істеу, сол сенімнен күш алып істеу болғаны. Мал -мүлкінен, дәулетінен иманын жоғары бағалаған қазақ «Ер жігіттің үш байлығы бар: бірінші – иманы,екінші-ырысының тұрағы, үшінші-дәулетінің тұрағы» деп аталы сөз қалдырғанЖүрегінде иманы жоқ адам-бақылаусыз адам. «Күзетшісіз, ескерусіз иман тұрмайды» (Абай). Құдайдан қорықпаған, имансыз адамға сенім артуға болмайды.Ал иманды адамның жүрегінде әрбір әрекетін қадағалап,бақылап тұратын ішкі сенім бар. Абай:«Құдайдан- қорық,пендеден-ұял: балаң бала болсын десең оқыт, мал аяма!» «Әрбір ақылды адамға иман парыз, әрбір иманды адамға ғибадат парыз.»«Құдайшылық- жүректе. Қалпыңды таза сақта. «Адамды – адам ететін де иман, Сұлтан ететін де иман» Абай“Имансыз елден ұят қашады” деген Хз.Мұхаммед пайғамбардың хадисін келтіріп, «қазақ-тың хәлі осы-имансыздық”-дейді.Көп ішінде жалғыз қалып күңіренген, “Ішім толған у мен өрт, сыртым-дүрдей” деген Абайдың мұңы “…көкірегімді тесіңдер, қан мен мұңға толды әбден” деген Иасауидің жанайқайымен үндесіп жатыр. Абай осындай дертке шалдыққан елге дауа іздейді". Оның дауасы – «Құран», түгел сөз, адам бойына имандылық дарытатын ар түзейтін ғылым. Абайдың түзу сөзі-«әуелі аят, хадис-сөздің басы”,яғни, елді түзейтін сөз әрі қисынды, әрі өлеңмен (бәйіт-мысал) жазылған Алланың сөзі- «Құран». «Құран» –ақылды сөз бен терең ой, терең ғылымның көзі, сондай-ақ ынсап, ұят,ар, намыс, сабыр, талап сияқты адамдық құндылықтардың кені,бірақ, «елді түзейтін түзу сөзді табудың, танудың, тыңдатудың өзі оңай емес. Өйткені түзу сөзді айтушы да, түзу сөзді тыңдаушы да надан. Ал кейбірі түзу сөзді танымайды да. Өйткені олар Тәңірдің Бар және Бір екеніне, Құранның ақиқат екеніне, пайғамбарларға, періште-лерге, тағдыр, қазаға, өлгеннен соң тірілуге сенбейді.Өңшең “кісімсінген-менмен, нәпсіқұмар, білімсіз,надан.», «...мақтан-құмар, малқұмар, арамдық, ұрлық, пайдакүнем, нені ұға алсын”-дейді.«Иман сақтауға-қорықпас жүрек,айнымас көңіл, босамас буын керек. Абай адамдықтың биік деңгейін осылай,иманмен өлшеген. Өзінің қара сөздерінде «Толық мұсылман болмай толық адам болмайды» деп, кесіп айтқан. Жас адамды имандылыққа баулу үшін олардың ар-ұятын оятып, намысын қайрап, мейірімділік, қайырымдылық,кішіпейілділік, қамқорлық, адалдық, ізеттілік сияқты әдептік-психологиялық қасиеттерді олардың бойына сіңіру-әрбір отбасының, балалар бақшасы мен мектептің, жоғары оқу орындарының парызы. Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы, ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйластық, әдептілік пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер иман-дылықтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру салтына айналған.Қоғамда берік қалыптасқан осындай көргенділікпен өмір кешу дағдылары жинала келіп,барша адамгершілік қағидалардың, имандылықтың жазылмаған кодекстерінің қалыптасуына негіз болған.Бойына адамершілік асыл қасиеттерді жинап өскен жасты “көргенді” деп, жүрегінен нұр, өңінен жылу кетпейтін, әрдайым жақсылық жолын ойлайтын, әр істе әділдік көрсететін адамдарды “иманды” деп атаған.

Имандылықтың ұлттық ұғымына жасаған қысқаша шолуға сүйене отырып, мынандай қорытынды жасаймыз:Қазақта Исламдағы иман,имандылық түсініктеріне сүйене отырып,өзіндік талғам,қажеттілік,танымға негізделген кісі қалыптастыруға бағытталған педагогикалық-психологиялық ілім қалыптасқан.Оның аты-имандылыққа баулу қазақ ілімі.Бұл ілімнің қалыптасып дамуын,оның ғылыми негізін салушы қазақ ғұламалары мен әулие-пірлердің ілімдік санасын,ой-пікірін зерделеуші жас зерттеушілер(Б.Әленұлы,М.Жанарбек,С.Айнұр,Д.Лесбекқызы)-ИМАНИПЕДАГОГИКА деген ұнасымды ат беріпті.Ал,менің пікірім,-Қазақтың имани педагогикасы. Осы күнде,музей педагогикасы,кітапхана педагогикасы,әлеуметтік педагогика т,б. педагогикалар баршылық.Олардың қатарынан Иманипедагогика да орын алса жөн-ақ! Әдебиеттер:1. Ушинский Д.К. О религиозно – философском воспитании. Т. 11. М. 1950, -614 2. И.Алтынсарин. Мұсылманшылықтың тұтқасы. Алматы. 1991, – 80. 3. М.Исаұлы.Қ.Жолдыбайұлы Ислам ғылымхалы «Издат. АСТполиграф»2011 Қобдабай Қабдыразақұлы (ғалым-жазушы) 02.04.2018

Современный подход к формированию практического мышления у студентов специальности «Гигиена и эпидемиология»

Алматинский область

Г.ТалдыкорганГКП на ПХВ «Талдыкорганский медицинский колледж»

 г. Талдыкорган (Казахстан)

Корнилова Т.Б. преподаватель специальных дисциплин

 В современных рыночных условиях развития Казахстана основной целью среднего специального образования является подготовка конкурентоспособных и высококвалифицированных специалистов.  Следовательно, перед педагогами ставятся задача: обучение студентов по современным методикам, отвечающим требованиям нового общества.

На сегодняшний день актуальными тенденциями в образовании является дуальное обучение, то есть увеличение количества учебных часов для практических занятий. При этом количество учебного материала не уменьшается, а растет с каждым днем. Следовательно, уровень качества знаний не увеличивается, так как студенты на семинарских занятиях предпочитаю заучивать лекционный материал, а на практических – отрабатывают готовые алгоритмы. Главным решением данной проблемы является повышение качества и эффективности не за счет увеличения объема изучаемого материала, а за счет развития способности самостоятельного творческого мышления. Одним из таких способов является активные формы обучения, которые повышают эффективность лекций и практических занятий, интеллектуальную активность студентов, тем самым способствуют достижению образовательных и воспитательных целей.

На семинарских занятиях положительный эффект достигается путем проведения лекций в форме дискуссий, когда студенты самостоятельно ищут решение спорных вопросов, ведь не зря древнегреческий философ Сократ писал: «В споре рождается истина».

По мимо этого, элементы проблемного обучения можно использовать и на практических занятиях, когда необходимо провести анализ материалов экспертиз, санитарно-гигиенических обследований объектов на выполнение которых нет единых установок.

На практических занятиях по дисциплинам  специальности «Гигиена и эпидемиология» эффективно внедрение технологий PBL, CBL, TBL, которые приобрели большую популярность в преподавании клинических дисциплин. Эти методики можно использовать при решении ситуационных задач, гигиенических ситуаций и проблем. Благодаря этим технологиям, выпускники становятся, адаптированы к условиям современного общества и учатся самостоятельно принимать решения.

Ко всему выше изложенному хотелось бы добавить о необходимости постоянного тесного сотрудничества с представителями практического здравоохранения, такими как Департамент охраны общественного здоровья и Национальный центр экспертизы для формирования у студентов навыков востребованных в их будущей квалификации. Особое внимание необходимо уделять выработке навыков принятия решений с учетом базовых знаний и компетентностей, оценке санитарно-эпидемиологической ситуации и разработке оздоровительных мероприятий.

ОҚО Шымкент қаласы

Ағылшын тілі пәні  мұғалімі

Ахметова Айгуль Аллабергеновна

«РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ: ҰЛТ ТАРИХЫНДАҒЫ ҰЛЫ БЕЛЕС»

         Президент Н.Назарбаевтың ұлттық рухани өсіп-өркендеуіміз бен кемелденуіміздің бағдарламасы ретінде қабылданып, халқымыздың қолдауы мен қошаметіне бөленіп отырған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында ұлттық бірегейлігі мығым біртұтас ел болу үшін болашаққа қалай қадам басатынымыз және бұқаралық сананы қалай өзгертетініміз туралы ой-пікірлері мен көзқарастарын ортаға салды

          Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. «Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. 

       Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз»,-деген еді.

        Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: 
      «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті.
      Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар.
      Ол–біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз.
Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз». 
Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келешекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр.
       Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. 

       Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» .

«Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы.
Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: 
- Қазақ тілінің мәртебесін көтеру;

- мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу;
- ағылшын тілін меңгерту;
- орыс тілін жетік білу;
- әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;
- тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. 
         Елбасының үштұғырлы саясаты  аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз.  
      Өз іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу.

           Бұл жерде оқушылардың сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады.

          Ал рухани жаңғыру мен жаңаруда білім берудің рөлі зор. Біз өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді сақтай, ескере отырып, әлемде болып жатқан жаңалықтарды қабылдай білуіміз керек. Бірнеше тілді білген адам ештеңеден ұтылмайды. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» дейді ұлы Мұхтар Әуезов. Әрбір білімгер өз жері мен оның байлығының иесі болу үшін жаңа технологияларды меңгеріп, жаңаша өмір сүруге үйренудің жолдарын білуге тиіс. Егер қоғамның даму кілті білімді адамдардың жаңаша қызмет атқаруын керек ететін болса, сол жаңашыл адамдарды, болашақ қоғам мүшелеріне білім мен тәрбие беруді жүзеге асыратын мамандар дайындайтын біздің білім беру ұйымдары Елбасы көздеген бағыттарға лайықты болуы тиіс. Ең бастысы, білім беруге қойылып отырған жаңа талаптарды орындауда көптеген жұмыстар жүргізіліп, жастардың үш тілде білім алуына, жаңа технологияларды білім беру жүйесіне енгізуде өңірімізде келелі жұмыстар атқарылуда. Ұлт жоспарын орындауда әр саланың өзіндік үлесі болса, ұзтаздар қауымы қосатын үлес –жас ұрпақты жаңа қоғам мүшесі етіп білім мен тәрбие беруді жаңаша құру, оны осы Елбасымыз көрсетіп отырған талаптарға сай орындау деп білемін

         Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Осы орайда Елбасымыздың халыққа дәстүрлі Жолдауындағы «Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы – Мәңгілік Ел!» деген тебіреністі сөздерінің жүректерге ұялап, толқытқаны ақиқат. Кезінде Елбасының идеясымен шаңырақ көтерген білім ордасының студенттерін Мәңгілік Ел идеясы нұрландырып, патриоттық сезімдерін алаулата түсуде.

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
   2. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі.
2. Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 ж.

«АЙНАЛАЙЫН» балабақшасы

мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорны

Баяндама

Тақырыбы: «Мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбиелеуде тірек -сызбалар арқылы балалардың

сөздік қорларын, білімдерін  кеңейту»

Орындаған: «Айналайын» балабақшасының

 тәрбиешісі Курмангалиева С.Т.

Ақырын жүріп анық бас,

Еңбегін кетпес далаға.

Ұстаздық еткен жалықпас,

Үйретуден балаға.

Абай

         Қазіргі кезеңде Республиканың білім беру жүйесінің ең басты міндеті  мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге жуықтату.

Тәрбие мен білімнің алғашқы діңгегі мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінде беріледі. Отбасындағы ата-ананың ықыласы мен мейірімділігінен нәр алған бала балабақшада тәрбиешінің шұғылалы шуағына бөленеді.

       Мектепке дейінгі білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбиемен мектепалды даярлық топтарында педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда жаңашыл әдіс - тәсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді.         Балабақшада жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың басты мақсаты: оқыту мен тәрбиелеуде инновациялық ойын технологиясының элементтерін пайдалана отырып, жан - жақты, білімді, құзыретті тұлға тәрбиелеу.
Сабақта жаңа   технологияларды тиімді пайдалану балалардың сабаққа  деген қызығушылығын арттырады, шығармашылық қабілетін дамытады, қоршаған ортаны танымдық зерттеу барысында дидактикалық мақсаттар іс жүзінде асырылады.
         Қазіргі заманда алға қойылып отырған маңызды мәселердің бірі - жан - жақты дамыған өнегелі, рухани ізденісі мол
жас ұрпақ тәрбиелеу. Ол үшін біз не істеуіміз қажет? Бізден берілетін тәрбиенің нәтижесі отбасымен балабақша тығыз байланыста болса ғана, мағыналы болып жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелей аламыз. Осының негізінде біз тек баланы ғана емес, ата-ананы да жұмыстандырып, бірге тәрбиелеуіміз қажет.Біздің алдымызға жаңа міндеттер жүктеп отыр.Осы міндеттердің бірі- білім берудің әдіс- тәсілдерін түрлендіріп,жетілдіріп отыру және жаңа иннавациялық білім технологиясын меңгеру.

Балабақшада  сабақ беру барысында тілдік материалды есте сақтау мақсатымен суретті символды, мнемотехника мен  тірек-сызбаларды  қолдануды көздедім. Бірден мектепке дейінгі бала әріптерді танымас бұрын суретті сызбаларды қолданып, сөздерді дыбыстап сөйлем құрастыруға машықтанады. Екіншіден, бұл әдісті ата-аналардың отбасы жағдайында қолдануға баламен бірге сөздерді жаттауға мүмкіншіліктері болады.

Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен ерекшеленеді. Мнемотехникалық әдіс балалардың сөз материалын есте сақтауда қалдыру үшін қолайлы.

Балабақша жасында көрнекілік-бейнелік есте сақтау және есту , суретін көру арқылы баланың есінде нақты қалады. Соның бірі мнемотехника.    Мнемотехника - балалардың қоршаған орта, табиғат туралы білімін кеңейтуге, әнгіменің барысын тиімді есте сақтауға, әнгімені айтып беруге және тіл дамытудағы іс-әрекеттерінің жүйесі.

Мнемокестенің мазмұны - ол графикалық немесе жартылай графикалық ертегі кейіпкерінің бейнесінің, табиғат құбылысының кейбір іс-әрекетінің, басты мазмұнды әнгіменің сюжеті .

Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.

Схема - мнемокесте балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 

Оны біз қолданатын кезіміз: 

Сөздік қорын байыту үшін 

Әнгіме құруға ұйретуге 

Көркем әдебиетті мазмұндауда

Жұмбақ жасыру және шешуде 

Өлең жаттауда 

Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.

Мнемокестені қолдану 3 этаптан тұрады:
-Кестені қарап, онда не бейнеленгенін бақылау.
-Белгі /символды/бір бейнемен сәйкестендіру.
-Колдандырылғаннан кейін әңгіме немесе ертегіні әңгімелеуге көшеді.

Бала мектепте сурет бойынша әңгімелей алу керек. Сурет бойынша әңгіме құру үшін сөз байлығын кеңейту керек.
Кіші және орта балабақша жасындағы балаларға түрлі-түсті мнемокесте беру керек, өйткені балалардың есінде тек бөлшек бейнелер ғана есте қалады: шырша-жасыл, жидек- қызыл. Кейіннен суретті кішкене қиындатып немесе басқа суретпен ауыстырылады.

Мысалы: түлкі-тоқсары, геометриалық пішіннен тұрады. (үшбұрыш,шеңбер) аю - үлкен қоңыр шеңбер, т.б.

«Күз» тақырыбына бейнелеген суреттер :

Ересектер тобының балаларына схеманы бір түсті етіп жасаған дұрыс, өйткені зейінің символикалық бейненің түсіне бөлмеу үшін.

Дайын модельдік схемалар барлық кезде мазмұнына сай болмайды, сондықтан оны балалармен толтырып отырамыз. Осы схемалар монолог құрудағы көрнекілік жоспар болып табылады.

Әңгіме барысын,

Әңгіменің айтылу кезеңін.

Әңгіменің лексико-грамматикалық толықтауын құруға көмектеседі.

Модель жасау тәсілін қолдану- есте сақтау процессін және мазмұнын ұғынуға көмектеседі. Бұл салада көру, есту анализаторлары жұмыс істейді. Балалар суретті тез еске түсіріп, сонынан сөздерін еске түсіреді.

Мнемокесте қолданылған дамыту сабақтардың нәтижесінде, балалар әңгіме, ертегі, тақпақтарды оңай құрастырып, жаттап алады.

Баланың тілін дамыту үшін 5-7 жастағы балалар шағын әңгіме құрастырады, өлеңдер жаттайды. Әңгіме сипаттағанда, өлең жаттағанда сызбалар қолданған қолайлы. Мнемотехникалық әдістің міндеті: қазақ тіліне тән дыбыстардың дұрыс ай тылуын жаттықтыруы, сөз қорының байытуы, белсенуі мен бекітуі, сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын жүзеге асыруы және тілдің дамуы.

Мемлекеттік стандартына сай әңгіме құрастыру, жаттау айына 2-3 рет. 5-6 жастағы балалар әңгіме құрастырғанда 3-5 сөйлем, ал 6-7 жастағы балалар 5-7 сөйлем құрастыру қажет.

Сызба – схемалар тақырыптарға байланысты үйренген жеке сөздермен сөйлем құрастыруға, сөйлемдермен әңгіме құрастыруға таптырмайтын қазына. Сызбаларға қарап, балалар әңгіме құрастыруды тез үйренеді. Әсіресе отбасы тақырыбына арналған сызбаны әр сабақта қолдануға болады. Бұл сызбаға қарап, балалар отбасы мүшелерінің атауын тез есте сақтауға, адамдардың әрекеттерін әңгімелеуге үйренеді. Жеміс-көкөністерге арналған сызба бойынша балалар олардың түрін, түсін, дәмін, қайда өсетінін сипаттап бере алады. Мысалы, алманы сипаттау: алманың түсі қызыл, пішіні – домалақ, дәмі – тәтті. Ол ағашта өседі, жеміс. Біз оны жейміз.Ойыншықтарға арналған сызба бойынша балалар олардың түсін, пішінін, мөлшерін атап беруге үйренеді. Міне, осылай әрбір жаңа тақырып бойынша сызбалар қолдануға болады. Мұғалім өз балаларының қабылдау қабілетін, жас шамасын ескере отырып, сызбаны өзі жасап алуына да болады. Мектепке дейінгі мекемелерде  өлеңдерді мәнерлеп жаттауға, шығармаға сай ырғақты сақтауды үйретеді. Балалармен бірге қайталағанда педагог интонацияға, дикцияға, дем алуына назар аударады. Өлеңді оқып болғаннан кейін міндетті түрде әңгіме өткізіледі:

-аударма жұмысын өткізу;

-тәрбиешінің  сұрақтары;

-суреттер қарау;

-дыбыстарды дұрыс айтқызу, қайталату;

Сызбалар арқылы жаттау; Балаларға өлеңді есінде сақтау үшін, тәрбиешіге келесі әдістерді қолдануға болады: бірінші жолды топпен қайталау және 3-4 балаға бір-бірден қайталатқызу.

«Тәрбие отбасынан басталады» - демекші мемлекеттік тілді үйрету мақсатында балабақша ата - аналармен өте тығыз жұмыс жасауда пайдалануға мүмкіншілік бар.

Мектепке дейінгі мекемеде мемлекеттік тілді дамуына барлық жағдай жасалынуы тиісті. Балабақша, балабақша қызметкерлер туралы әңгіме құрастыру білу.Сенің атың кім? Кім? Не істеді? сұрақтарына жауап беруді білу. Ойыншықтардың атауын, түсін, пішінін айта білу.Адамның дене мүшелерін атау және таныс сөздерді сөйлемде қолдану.Сонымен қатар отбасы мүшелерін, киім, аяқ-киім атауын айта білу.Сөйлеу бала үшін қарым-қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін дамыту және мінез-құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады.Сөйлеу қатынасы баланың білімді меңгеруіне, қажетті білік пен дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Мектепке дейінгі балалар сөздін моделін, суретін, сызбасын тез қабылдайды және көпке дейін естеріне сақтайды. Сөздік қорын кеңейту, білімін жетілдіру, сөздерді байланыстыра сөйлеуде тірек суреттердің, шартты белгілердің рөлі ерекше. Мысалы « отыр» деген сөзді айтқанда қандай ассоциация келеді? Ең бірінші-орындық. Сол орындық «отыр» деген сөздің шартты белгісі болады, бала осы символды көргенде ойына осы сөз келеді.

Жай сөйлем құрастыруға мүмкіншілік тудырылады. Ата отыр. Әже отыр.

«Таза» деген сөзді тамшы, су арқылы түсіндіруге болады.

Авторлық шартты белгілер.

Мақсаты: 
-Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
-Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
-Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабілеттерін дамыту.
-Қазақ тілінің төл дыбыстарын анық, түсінікті айтуға дағдыландыру
-Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

Ұшады –

Отыр –  

Үлкен – 

Кішкентай –

Секіреді –

Бар –       

Тәтті –   

Жылы – 

 Суық –

 Жатыр –

Ұйықтайды –

Жақсы көремін –

Қатты –

Балалардың жас ерекшеліктерін пайдаланамын. Мысалы, ортаңғы топта келесі сөздердің шартты белгілерін үйренуге жеңіл болады. Жылы, тәтті, үлкен, кішкентай, ащы, таза.Етістік сөздердің моделін: жатыр, отыр, ойнайды, жоқ,бар. Ал ересек тобында күрделі етістіктердің түрлері –сатып алды, жақсы көремін, ұйықтайды ,ұшты. Сонымен бірге шағын әңгіме құрастыруға болады.

Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.Сызба -  балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 
Оны біз қолданатын кезіміз: 

-Сөздік қорын байыту үшін 
-Әнгіме құруға ұйретуге 
-Көркем әдебиетті мазмұндауда
-Жұмбақ жасыру және шешуде 
-Өлең жаттауда 

Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.

Сөз тіркесін құрастыруға арналған ойын-тапсырмалар.

«Ыдыстар қандай?»

Таза қасық, таза кесе

 

Суық, аққала, суық қар.

«Не дәмді, не тәтті?» ойын жаттығуы.

Тәтті алма, тәтті алмұрт

«Кім отыр?»  ойын-жаттығуы. Мақсаты:жай сөйлем құрастыруға үйрету.

«Сенде не бар?» ойын-жаттығуы.

Мақсаты: Тағамдар туралы өз қорын дамыту. Сызба бойынша « менде , бар» сөздердің шартты белгісін бекітіп, сөйлем құрастыру.

« Олар не жейді?». Мақсаты: Сызба бойынша сұраққа жауап беруге үйрету.
   

«Ата, әже не сатып алды?». Мақсаты:Жемістер туралы сөздік қорын толықтыру. Сөйлем құрастыру.

« Балалар не істейді?». Мақсаты: Суретке қарап шартты белгілерді  сәйкестендіру.

Мақсаты – суретке қарап шартты белгілерді сәйкестіру. 


 ұйықтайды.

     ойнайды

   суретсалады.

Халық ауыз әдебиет үлгілерін жаттауға  арналған тапсырмалар

   


   



Көп шар бар, Бес шар бар, Қызыл шар бар.

Көрнекілік арқылы тақпақ жаттау

Мақсаты: тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.

Жаңылтпаш жаттаймыз. Мақсаты:  тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.

   

-еуіде   


Кереуетте төрт бөрік,
Төртеуіде көк бөрік.

Әңгіме құрастыруға арналғантірек – сызбалар.

Мақсаты; Тірек – сызбаларды пайдаланып, шағын әңгіме құрастыруға бейімдеу.

   

Мақсаты: 

• Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
• Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
• Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабылеттерін дамыту.
• Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.
• Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

Аталған ойын-тапсырмалармен жаттығулар тілді дамытумен қатар барлық сезім мүшелерінің жұмысын, танымдық белсенділігін арттыра түседі. Яғни тірек кестелер мен белгілерді тез ұғынып, есте сақтап баланың өзіндік жұмыс жасауына жағдай жасайды. Байланыстыра  сөйлеу дағдылары шартты белгілер, суреттер, сызбалар, арқылы дамытылады. Балалардың есту, көру, ойлау қабілеттері танымдық іс-әрекеттері арқылы жетілдіреді.

Сондықтан оқыту процесінде жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану әрбір ұстаздың міндеті. Міне, жаңа технологияның тиімділігі баланың жан-жақты құзіреттілігін дамытып,білімді ұрпақ тәрбиелейді.

«Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» - деп, Абай атамыз айтпақшы, бүгінгі жас ұрпаққа қамқорлық жасап оларды ізгілікке, адамгершілікке, отаншылдыққа, ұлтжандылық пен мемлекеттік тілге деген құрметке тәрбиелесең ғана еңбегің жемісті болмақ! Ертеңімізді бүгін ойлап, жас ұрпақты жан - жақты тәрбиелеу мен жеткілікті білім қорын беру әр ұстаздың міндеті екенін естен шығармайық. Біздің басты мақсатымыз отбасымен ынтымақтастық орнатып, баланы жан-жақты тұлға ретінде тәрбиелеу.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Бала мен балабақша. Республикалық педагогикалық журнал

№ 12, 2013

2. Мектепке дейінгі білім –тәрбие әдістемесі. Республикалық ғылыми-

   «АЙНАЛАЙЫН» балабақшасы

   мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорны

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

   Баяндама

    

    

   Тақырыбы: «Мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбиелеуде тірек -сызбалар арқылы балалардың

   сөздік қорларын, білімдерін  кеңейту»

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

   Орындаған: «Айналайын» балабақшасының

    тәрбиешісі Курмангалиева С.Т.

    

    

    

    

    

    

    

                                        Аққу 2016жыл

    

   Ақырын жүріп анық бас,

   Еңбегін кетпес далаға.

   Ұстаздық еткен жалықпас,

   Үйретуден балаға.

   Абай

    

            Қазіргі кезеңде Республиканың білім беру жүйесінің ең басты міндеті  мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге жуықтату.

   Тәрбие мен білімнің алғашқы діңгегі мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінде беріледі. Отбасындағы ата-ананың ықыласы мен мейірімділігінен нәр алған бала балабақшада тәрбиешінің шұғылалы шуағына бөленеді.

          Мектепке дейінгі білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбиемен мектепалды даярлық топтарында педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда жаңашыл әдіс - тәсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді.         Балабақшада жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың басты мақсаты: оқыту мен тәрбиелеуде инновациялық ойын технологиясының элементтерін пайдалана отырып, жан - жақты, білімді, құзыретті тұлға тәрбиелеу.
   Сабақта жаңа   технологияларды тиімді пайдалану балалардың сабаққа  деген қызығушылығын арттырады, шығармашылық қабілетін дамытады, қоршаған ортаны танымдық зерттеу барысында дидактикалық мақсаттар іс жүзінде асырылады.
            Қазіргі заманда алға қойылып отырған маңызды мәселердің бірі - жан - жақты дамыған өнегелі, рухани ізденісі мол
   жас ұрпақ тәрбиелеу. Ол үшін біз не істеуіміз қажет? Бізден берілетін тәрбиенің нәтижесі отбасымен балабақша тығыз байланыста болса ғана, мағыналы болып жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелей аламыз. Осының негізінде біз тек баланы ғана емес, ата-ананы да жұмыстандырып, бірге тәрбиелеуіміз қажет.Біздің алдымызға жаңа міндеттер жүктеп отыр.Осы міндеттердің бірі- білім берудің әдіс- тәсілдерін түрлендіріп,жетілдіріп отыру және жаңа иннавациялық білім технологиясын меңгеру.

   Балабақшада  сабақ беру барысында тілдік материалды есте сақтау мақсатымен суретті символды, мнемотехника мен  тірек-сызбаларды  қолдануды көздедім. Бірден мектепке дейінгі бала әріптерді танымас бұрын суретті сызбаларды қолданып, сөздерді дыбыстап сөйлем құрастыруға машықтанады. Екіншіден, бұл әдісті ата-аналардың отбасы жағдайында қолдануға баламен бірге сөздерді жаттауға мүмкіншіліктері болады.

   Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен ерекшеленеді. Мнемотехникалық әдіс балалардың сөз материалын есте сақтауда қалдыру үшін қолайлы.

   Балабақша жасында көрнекілік-бейнелік есте сақтау және есту , суретін көру арқылы баланың есінде нақты қалады. Соның бірі мнемотехника.    Мнемотехника - балалардың қоршаған орта, табиғат туралы білімін кеңейтуге, әнгіменің барысын тиімді есте сақтауға, әнгімені айтып беруге және тіл дамытудағы іс-әрекеттерінің жүйесі.

   Мнемокестенің мазмұны - ол графикалық немесе жартылай графикалық ертегі кейіпкерінің бейнесінің, табиғат құбылысының кейбір іс-әрекетінің, басты мазмұнды әнгіменің сюжеті .
   
   Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.
   
   Схема - мнемокесте балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 
   
   Оны біз қолданатын кезіміз: 
   
   Сөздік қорын байыту үшін 
   
   Әнгіме құруға ұйретуге 
   
   Көркем әдебиетті мазмұндауда
   
   Жұмбақ жасыру және шешуде 
   
   Өлең жаттауда 
   
   Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.
   
   Мнемокестені қолдану 3 этаптан тұрады:
   -Кестені қарап, онда не бейнеленгенін бақылау.
   -Белгі /символды/бір бейнемен сәйкестендіру.
   -Колдандырылғаннан кейін әңгіме немесе ертегіні әңгімелеуге көшеді.
   
   Бала мектепте сурет бойынша әңгімелей алу керек. Сурет бойынша әңгіме құру үшін сөз байлығын кеңейту керек.
   Кіші және орта балабақша жасындағы балаларға түрлі-түсті мнемокесте беру керек, өйткені балалардың есінде тек бөлшек бейнелер ғана есте қалады: шырша-жасыл, жидек- қызыл. Кейіннен суретті кішкене қиындатып немесе басқа суретпен ауыстырылады.
   
   Мысалы: түлкі-тоқсары, геометриалық пішіннен тұрады. (үшбұрыш,шеңбер) аю - үлкен қоңыр шеңбер, т.б.
   
   «Күз» тақырыбына бейнелеген суреттер :

    

    

    

    

   Ересектер тобының балаларына схеманы бір түсті етіп жасаған дұрыс, өйткені зейінің символикалық бейненің түсіне бөлмеу үшін.
   
   Дайын модельдік схемалар барлық кезде мазмұнына сай болмайды, сондықтан оны балалармен толтырып отырамыз. Осы схемалар монолог құрудағы көрнекілік жоспар болып табылады.
   
   Әңгіме барысын,
   
   Әңгіменің айтылу кезеңін.
   
   Әңгіменің лексико-грамматикалық толықтауын құруға көмектеседі.
   
   Модель жасау тәсілін қолдану- есте сақтау процессін және мазмұнын ұғынуға көмектеседі. Бұл салада көру, есту анализаторлары жұмыс істейді. Балалар суретті тез еске түсіріп, сонынан сөздерін еске түсіреді.
   
   Мнемокесте қолданылған дамыту сабақтардың нәтижесінде, балалар әңгіме, ертегі, тақпақтарды оңай құрастырып, жаттап алады.

   Баланың тілін дамыту үшін 5-7 жастағы балалар шағын әңгіме құрастырады, өлеңдер жаттайды. Әңгіме сипаттағанда, өлең жаттағанда сызбалар қолданған қолайлы. Мнемотехникалық әдістің міндеті: қазақ тіліне тән дыбыстардың дұрыс ай тылуын жаттықтыруы, сөз қорының байытуы, белсенуі мен бекітуі, сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын жүзеге асыруы және тілдің дамуы.

   Мемлекеттік стандартына сай әңгіме құрастыру, жаттау айына 2-3 рет. 5-6 жастағы балалар әңгіме құрастырғанда 3-5 сөйлем, ал 6-7 жастағы балалар 5-7 сөйлем құрастыру қажет.

   Сызба – схемалар тақырыптарға байланысты үйренген жеке сөздермен сөйлем құрастыруға, сөйлемдермен әңгіме құрастыруға таптырмайтын қазына. Сызбаларға қарап, балалар әңгіме құрастыруды тез үйренеді. Әсіресе отбасы тақырыбына арналған сызбаны әр сабақта қолдануға болады. Бұл сызбаға қарап, балалар отбасы мүшелерінің атауын тез есте сақтауға, адамдардың әрекеттерін әңгімелеуге үйренеді. Жеміс-көкөністерге арналған сызба бойынша балалар олардың түрін, түсін, дәмін, қайда өсетінін сипаттап бере алады. Мысалы, алманы сипаттау: алманың түсі қызыл, пішіні – домалақ, дәмі – тәтті. Ол ағашта өседі, жеміс. Біз оны жейміз.Ойыншықтарға арналған сызба бойынша балалар олардың түсін, пішінін, мөлшерін атап беруге үйренеді. Міне, осылай әрбір жаңа тақырып бойынша сызбалар қолдануға болады. Мұғалім өз балаларының қабылдау қабілетін, жас шамасын ескере отырып, сызбаны өзі жасап алуына да болады. Мектепке дейінгі мекемелерде  өлеңдерді мәнерлеп жаттауға, шығармаға сай ырғақты сақтауды үйретеді. Балалармен бірге қайталағанда педагог интонацияға, дикцияға, дем алуына назар аударады. Өлеңді оқып болғаннан кейін міндетті түрде әңгіме өткізіледі:

   -аударма жұмысын өткізу;

   -тәрбиешінің  сұрақтары;

   -суреттер қарау;

   -дыбыстарды дұрыс айтқызу, қайталату;

   Сызбалар арқылы жаттау; Балаларға өлеңді есінде сақтау үшін, тәрбиешіге келесі әдістерді қолдануға болады: бірінші жолды топпен қайталау және 3-4 балаға бір-бірден қайталатқызу.

   «Тәрбие отбасынан басталады» - демекші мемлекеттік тілді үйрету мақсатында балабақша ата - аналармен өте тығыз жұмыс жасауда пайдалануға мүмкіншілік бар.

   Мектепке дейінгі мекемеде мемлекеттік тілді дамуына барлық жағдай жасалынуы тиісті. Балабақша, балабақша қызметкерлер туралы әңгіме құрастыру білу.Сенің атың кім? Кім? Не істеді? сұрақтарына жауап беруді білу. Ойыншықтардың атауын, түсін, пішінін айта білу.Адамның дене мүшелерін атау және таныс сөздерді сөйлемде қолдану.Сонымен қатар отбасы мүшелерін, киім, аяқ-киім атауын айта білу.Сөйлеу бала үшін қарым-қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін дамыту және мінез-құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады.Сөйлеу қатынасы баланың білімді меңгеруіне, қажетті білік пен дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

   Мектепке дейінгі балалар сөздін моделін, суретін, сызбасын тез қабылдайды және көпке дейін естеріне сақтайды. Сөздік қорын кеңейту, білімін жетілдіру, сөздерді байланыстыра сөйлеуде тірек суреттердің, шартты белгілердің рөлі ерекше. Мысалы « отыр» деген сөзді айтқанда қандай ассоциация келеді? Ең бірінші-орындық. Сол орындық «отыр» деген сөздің шартты белгісі болады, бала осы символды көргенде ойына осы сөз келеді.

   Жай сөйлем құрастыруға мүмкіншілік тудырылады. Ата отыр. Әже отыр.

   «Таза» деген сөзді тамшы, су арқылы түсіндіруге болады.

   Авторлық шартты белгілер.

   Мақсаты: 
   -Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
   -Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
   -Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабілеттерін дамыту.
   -Қазақ тілінің төл дыбыстарын анық, түсінікті айтуға дағдыландыру
   -Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

    

    

   Ұшады –

    

   Отыр –  

   Үлкен – 

   Кішкентай –

   Секіреді –

   Бар –       

   Тәтті –   

   Жылы – 

    Суық –

    Жатыр –

   Ұйықтайды –

   Жақсы көремін –

   Қатты –

    

   Балалардың жас ерекшеліктерін пайдаланамын. Мысалы, ортаңғы топта келесі сөздердің шартты белгілерін үйренуге жеңіл болады. Жылы, тәтті, үлкен, кішкентай, ащы, таза.Етістік сөздердің моделін: жатыр, отыр, ойнайды, жоқ,бар. Ал ересек тобында күрделі етістіктердің түрлері –сатып алды, жақсы көремін, ұйықтайды ,ұшты. Сонымен бірге шағын әңгіме құрастыруға болады.

   Ең бастысы – көрнекілік, тірек-сызба, бейнелеген суретіміз балаға түсінікті болуды жеткізу.Сызба -  балалардың тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. 
   Оны біз қолданатын кезіміз: 
   
   -Сөздік қорын байыту үшін 
   -Әнгіме құруға ұйретуге 
   -Көркем әдебиетті мазмұндауда
   -Жұмбақ жасыру және шешуде 
   -Өлең жаттауда 
   
   Құрылған схема балаларға өз бетінше заттың ерекшеліктерің байқауға, олардың айтылу кезегін белгілеуге көмектеседі. Балалардың сөздік қорын байытады.

   Сөз тіркесін құрастыруға арналған ойын-тапсырмалар.

   «Ыдыстар қандай?»

      

   Таза қасық, таза кесе

   
    
   
   Суық, аққала, суық қар.

    

   «Не дәмді, не тәтті?» ойын жаттығуы.

      

   Тәтті алма, тәтті алмұрт

    

   «Кім отыр?»  ойын-жаттығуы. Мақсаты:жай сөйлем құрастыруға үйрету.

    

    

   «Сенде не бар?» ойын-жаттығуы.

   Мақсаты: Тағамдар туралы өз қорын дамыту. Сызба бойынша « менде , бар» сөздердің шартты белгісін бекітіп, сөйлем құрастыру.

    

    

   « Олар не жейді?». Мақсаты: Сызба бойынша сұраққа жауап беруге үйрету.
      
   
   

    

   «Ата, әже не сатып алды?». Мақсаты:Жемістер туралы сөздік қорын толықтыру. Сөйлем құрастыру.

    

   « Балалар не істейді?». Мақсаты: Суретке қарап шартты белгілерді  сәйкестендіру.

   Мақсаты – суретке қарап шартты белгілерді сәйкестіру. 
   
   
    ұйықтайды.
   
        ойнайды
   
      суретсалады.

   Халық ауыз әдебиет үлгілерін жаттауға  арналған тапсырмалар

    

      
   
   
      
   
   
   
   Көп шар бар, Бес шар бар, Қызыл шар бар.

    

   Көрнекілік арқылы тақпақ жаттау

   Мақсаты: тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.

   
   Жаңылтпаш жаттаймыз. Мақсаты:  тірек суреттер арқылы есту, көру, жаттау қабілеттерін дамыту.
   
      
   
   -еуіде   
   
   
   Кереуетте төрт бөрік,
   Төртеуіде көк бөрік.

    

    

   Әңгіме құрастыруға арналғантірек – сызбалар.
   
   Мақсаты; Тірек – сызбаларды пайдаланып, шағын әңгіме құрастыруға бейімдеу.
   
      

   
   Мақсаты: 

   • Балалардың тілге деген қызығушылықтарын арттыру
   • Сурет, кесте, сызба түрлерін пайдалана отырып балалардың сөздік қорларын молайту.
   • Сөздерді сызба – кесте арқылы есте сақтау қабылеттерін дамыту.
   • Бейнелеу өнер сабағымен байланыстыра отырып сурет салуға үйрету.
   • Дұрыс та сауатты сөйлеуге дағдыландыру.

   Аталған ойын-тапсырмалармен жаттығулар тілді дамытумен қатар барлық сезім мүшелерінің жұмысын, танымдық белсенділігін арттыра түседі. Яғни тірек кестелер мен белгілерді тез ұғынып, есте сақтап баланың өзіндік жұмыс жасауына жағдай жасайды. Байланыстыра  сөйлеу дағдылары шартты белгілер, суреттер, сызбалар, арқылы дамытылады. Балалардың есту, көру, ойлау қабілеттері танымдық іс-әрекеттері арқылы жетілдіреді.

    

    

    

   Сондықтан оқыту процесінде жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану әрбір ұстаздың міндеті. Міне, жаңа технологияның тиімділігі баланың жан-жақты құзіреттілігін дамытып,білімді ұрпақ тәрбиелейді.

   «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» - деп, Абай атамыз айтпақшы, бүгінгі жас ұрпаққа қамқорлық жасап оларды ізгілікке, адамгершілікке, отаншылдыққа, ұлтжандылық пен мемлекеттік тілге деген құрметке тәрбиелесең ғана еңбегің жемісті болмақ! Ертеңімізді бүгін ойлап, жас ұрпақты жан - жақты тәрбиелеу мен жеткілікті білім қорын беру әр ұстаздың міндеті екенін естен шығармайық. Біздің басты мақсатымыз отбасымен ынтымақтастық орнатып, баланы жан-жақты тұлға ретінде тәрбиелеу.

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

    

   Қолданылған әдебиеттер:

    

    

   1. Бала мен балабақша. Республикалық педагогикалық журнал

   № 12, 2013

    

   2. Мектепке дейінгі білім –тәрбие әдістемесі. Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал № 12, 2014

    

   3. Полянская Т. Б. «Использование метода мнемотехники в обучении рассказыванию детей дошкольного возраста», 2009.
      
      4. Большева Т. В. «Учимся по сказке. Развитие мышления дошкольников с помощью мнемотехники», 2001.
      
      5 Чохонелидзе Н. «Учим стихи по картинкам», 2006.
      
      6 Белоусова Л. Е. «Весёлые встречи», 2003.

    

    

    

3. Полянская Т. Б. «Использование метода мнемотехники в обучении рассказыванию детей дошкольного возраста», 2009.
   
   4. Большева Т. В. «Учимся по сказке. Развитие мышления дошкольников с помощью мнемотехники», 2001.
   
   5 Чохонелидзе Н. «Учим стихи по картинкам», 2006.
   
   6 Белоусова Л. Е. «Весёлые встречи», 2003.

Еліміздің саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістеріне сай білім беруді жетілдірудің негізгі бағыттарының бірі – білім беруді ақпараттандыру және ақпараттық технология құралдарын жаңа жағдайда қолдану арқылы жеке тұлғаның танымын зияткерлік әлеуетін дамыту негізінде әлемдік білім деңгейіне қол жеткізу. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтықтан оқыту, ақпараттық технологияларды енгізу және тиімді пайдалану» – деп, ақпараттық технологияны бәсекеге қабілетті ұлттық білім беру жүйесін дамыту және оның мүмкіндіктерін әлемдік ақпараттық ортаға ену мақсатында қолдану ұсынылып отыр.

Қазіргі ақпараттандыру дәуірі оқу үдерісінде ақпараттық технология мүмкіндіктерін кең көлемде қолдануды қажет етеді. «Білім беру жүйесін ақпараттандыру – берілетін білім сапасын көтеруді жүзеге асыруға бағытталған үдеріс, еліміздің ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде қазіргі технологияларды тиімді ақпараттық технологияларға алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту, нақты жүзеге асыру шаралары» болып табылады. Әлемдік ғылым мен практикада ақпараттық технологияны оқыту үдерісіне енгізу келешек ұрпақтың жан-жақты білім алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол, еркін дамуына жол ашатын психологиялық, педагогикалық жағдай жасау үшін тигізер пайдасы зор.

1-кесте – Білім беру жүйесіндегі ақпараттық технология құралдары

Қорыта келе, ақпараттық технология құралдары білім беру үдерісінде қолдану – өзінің тәсілдері мен мақсаттары бар, белгілі бір теориялық базаны, ерекше әдістерді қамтитын біртұтас үдеріс болып табылады. Сондықтан, олар арқылы орындалатын оқу әрекеттері қарым-қатынастың жоғарғы деңгейіне көшеді, дәстүрлі оқыту кезінде оқушыға қалыптастыруға келмейтін арнайы іскерліктерді қалыптастырады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан Республикасындағы білім туралы заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. - Алматы: Юрист, 2008. - 240 б.

2.Роберт И.В. О понятийном аппарате информатизации образования // Информатика и образование. - 2003. №1. - С. 2-6.

3. Мұхамбетжанова С.Т., Мелдебекова М.Т. Педагогтардың ақпараттық – коммуникациялық технологияларды қолдану бойынша құзырлылықтарын қалыптастыру әдістемесі. Алматы: ЖШС «Дайыр Баспа», 2010ж
4.   Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы
5. “Болашақтың іргесін бірге қалаймыз”  Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2011 жыл      

ОҚО Шымкент қаласы

Ағылшын тілі пәні  мұғалімі

Ахметова Айгуль Аллабергеновна

«РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ: ҰЛТ ТАРИХЫНДАҒЫ ҰЛЫ БЕЛЕС»

         Президент Н.Назарбаевтың ұлттық рухани өсіп-өркендеуіміз бен кемелденуіміздің бағдарламасы ретінде қабылданып, халқымыздың қолдауы мен қошаметіне бөленіп отырған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында ұлттық бірегейлігі мығым біртұтас ел болу үшін болашаққа қалай қадам басатынымыз және бұқаралық сананы қалай өзгертетініміз туралы ой-пікірлері мен көзқарастарын ортаға салды

          Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. «Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. 

       Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз»,-деген еді.

        Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: 
      «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті.
      Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар.
      Ол–біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз.
Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз». 
Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келешекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр.
       Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. 

       Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» .

«Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы.
Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: 
- Қазақ тілінің мәртебесін көтеру;

- мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу;
- ағылшын тілін меңгерту;
- орыс тілін жетік білу;
- әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;
- тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. 
         Елбасының үштұғырлы саясаты  аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз.  
      Өз іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу.

           Бұл жерде оқушылардың сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады.

          Ал рухани жаңғыру мен жаңаруда білім берудің рөлі зор. Біз өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді сақтай, ескере отырып, әлемде болып жатқан жаңалықтарды қабылдай білуіміз керек. Бірнеше тілді білген адам ештеңеден ұтылмайды. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» дейді ұлы Мұхтар Әуезов. Әрбір білімгер өз жері мен оның байлығының иесі болу үшін жаңа технологияларды меңгеріп, жаңаша өмір сүруге үйренудің жолдарын білуге тиіс. Егер қоғамның даму кілті білімді адамдардың жаңаша қызмет атқаруын керек ететін болса, сол жаңашыл адамдарды, болашақ қоғам мүшелеріне білім мен тәрбие беруді жүзеге асыратын мамандар дайындайтын біздің білім беру ұйымдары Елбасы көздеген бағыттарға лайықты болуы тиіс. Ең бастысы, білім беруге қойылып отырған жаңа талаптарды орындауда көптеген жұмыстар жүргізіліп, жастардың үш тілде білім алуына, жаңа технологияларды білім беру жүйесіне енгізуде өңірімізде келелі жұмыстар атқарылуда. Ұлт жоспарын орындауда әр саланың өзіндік үлесі болса, ұзтаздар қауымы қосатын үлес –жас ұрпақты жаңа қоғам мүшесі етіп білім мен тәрбие беруді жаңаша құру, оны осы Елбасымыз көрсетіп отырған талаптарға сай орындау деп білемін

         Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Осы орайда Елбасымыздың халыққа дәстүрлі Жолдауындағы «Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы – Мәңгілік Ел!» деген тебіреністі сөздерінің жүректерге ұялап, толқытқаны ақиқат. Кезінде Елбасының идеясымен шаңырақ көтерген білім ордасының студенттерін Мәңгілік Ел идеясы нұрландырып, патриоттық сезімдерін алаулата түсуде.

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
   2. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі.
2. Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 ж.

Мұғалім – мәртебелі мамандық.

     Мұғалім – барлық білім беру жүйесінің діңгегі, түп тамыры мен жүрегі. Өмірдегі көп мамандықтардың ішіндегі жан-жақты біліктілікті, шеберлікті, икемділікті, мейірімділікті, ерекше шәкіртжандылықты қажет ететінде ұстаздық. Олай дейтінім бүгінгі ұстаз жан-жақты болуы тиіс, шәкіртіне білім нәрімен сусындатып қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, экономика кеңістігіне шығуға, яғни қатаң бәсеке жағдайына тәрбиелейді. Ұстаз үнемі шәкірттерімен қарым-қатынаста болып «білсем, түсінсем, үйренсем» деген бала арманы мен оның сырлы тағдырына басшылық етуді мойынына алған мәртебелі маман. Сондықтан да қазіргі мұғалім ізденуші, зерттеуші, технолог, өнертапқыш, шығармашылық пен жаңашылдықта жұмыс істейтін болуы керек. Бұл нағыз ұстаздың ғана қолынан келетін іс. Оқыта отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып адамгешілігі мол, патриотты, рухани бай адамды қалыптастырады. Мұғалімнің негізгі басты мақсаты да осы деп білемін. Ұстаз атана білу, оны қадір тұту, қастарлеу арындай таза ұстау – әр мұғалімнің борышы. Ол өз мектебін, өз пәнін, өз кәсібін, өз оқушыларын шексіз сүйетін адам. Ол өз ісінің шебері атану үшін небір қиын әректтерге барып, әр істе жауапкершілікпен нақты, батыл қадамдарды жасап өзін дәлелдеуі керек. Нәтижесінде талай жеткіншектердің жүрегінде мәңгі ұстаз болып қалады. Ұстаздың осыншама қадір – қасиет, құрметке бөлену, өзін қоршаған орта мен әрбір шәкіртіне асқан сезімталдықпен, жауапкершілікпен, қарым-қатынас жасауда. Өйткені оның білімі, мәдениеті, сөзі, киім-киісі, әдепті жүріс-тұрысы, жинақы іс-әрекеті шәкірттерге де, ана-анағада, жұртшылыққа да үлгі өнеге. Ұстаздық – әркімнің қолынан келмейтін, ерекше талантты қажет ететін, қиялға бай адамға ғана тән қасиет. Сондықтан ұстаз өзінің шеберлігін күнбе-күн дамытып, әр түрлі кездейсоқ жайттарды алдын ала сезіп, болжап және оның оң нәтижесін табуға дайын болуы тиіс. Өз кәсібінің майталманы ғана осы мақсатқа рухани күш – жігерін, қуатын салу арқылы жететіні түсінікті. Сондықтан да ұстазды әр баланың жан-дүниесін танитын психолог,әрі оны жеке тұлға етіп қалыптастырушы, ел болашағының мүсіншісі деуге болады. Әрбір шәкірт өзіне үлгі-өнеге болған мұғаліміне «Ұстазым» деп атайды. Осы тұста Абай атамыздың: «Ақырын жүріп анық бас, Еңбегің кетпес далаға. Ұстаздық еткен жалықпас,Үйретуден балаға»- деген өлең жолдары еріксіз ойға оралады. XXІ ғасыр – білімділер ғасыры. Ұлт көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың осы жылға халыққа жолдауында: «Педогог мәртебесі туралы заңды әзірлеп қолдау қажет деп санаймын....»- деген еді. Ел басымыздың бұл сөзі мұғалімдер үшін қуантарлық  жайт. Қай кезде болмасын мұғалімнің мәртебесі биік болуы тиіс. Сол үшін елбасымыздың біздерден күтетіні сапалы білім мен, саналы тәрбие. Әр мұғалім алдына осындай мақсат қоя білсе, біздің елдің Мәңгілік ел болуына  ешқандай кедергі жоқ деп ойлаймын. Қорыта айтқанда бойындағы білімімен, мейірімге толы жүрегімен, парасатымен, шәкіртті ақылды, мәдениетті, интелектуалдық өрісі кең, заман талабына сай, жан-жақты ақпараттандырылған, бәсекеге қабілетті заманға еркін енетін белсенді ұрпақ тәрбиелеп, мәртебелі мамандық иесі бола беретініне мен сенімдімін!

Санақ Зәуреш Санаққызы

Бидайық негізгі мектебі

Жангелді,Бидайық

«МҰҒАЛІМДЕРДІ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕН

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТКЕ БАҒЫТТАУ»

МУСАБЕКОВА РАБИГА ИСМАТОВНА

Тараз қ., Қазақстан Республикасы

«Өрлеу» БАҰО АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ» филиалы

«Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы

ЗАМИШЕВА ВЕНЕРА ИСМАТОВНА

Жамбыл облысы

Жамбыл ауданы

М.Әуезов орта мектебі

Химия пәнінің мұғалімі

         Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда оқыту мен оқудағы әдістерін өзгертуге жасалған жаңа бастама оқушылардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа дереккөздерінен, оқулықтан және достарынан алған білімдерімен өзара әрекеттесуі жағдайында жүзеге асады деген тұжырымға негізделген. Мектептің басты тұлғасы ол рухани дамыған, кәсіби іскерлікке, рефлексияға, жаңа ұмтылыстарға қабілетті, жаңа тәсілдерді қолдана алатын, шығармашыл мұғалім. Мұғалімдерді зерттеу барысында сабақта идеялары мен байланысы қарастырылады. Мұғалімдердің өзара білім алмасуын, оқушы мен мұғалімнің арасындағы байланыстың негізгі құралы бұл - диалог екенін меңзейді. Яғни, осы диалог тиімді қолданылса, мұғалімдер өздерінің ойларын, көзқарастарын жан - жақты, еркін айтуына, шығармашылық қабілетінің дамуына көмектеседі. Ол мұғалімдердің шығармашылық қабілетін дамытуда  алған білімдерін есте сақтап, қосымша өздігінен ізденіп оқуға, яғни, білім жинау жауапкершілігін түсінуге, қандай іс - әрекет жасауын қарастырады және олардың cын тұpғыcынaн oйлayын дaмытып caнaлы және oймен қaбылдayын көздейдi. Белгiлi ғaлым Дaйaнa Хaлпеpн «Cыни oйлay oйлaғaн түп нәтижеге жетy үшiн тaнымдық техникaлapды пaйдaлaнy apқылы шығapмaшылықпен әpi қapaй бaғыттaп oйлaнy деген. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда сыни oйлay – aдaм өмipiнiң бip caлacы. Cебебi, мұғалімдерге көптеген жoлдap мен шешiмдеpдiң мaңызды әpi пaйдaлы екенiн, тек қaжеттi aқпapaттapды ғaнa жинaқтaп, жaңa бiлiмдi бұpынғыдaн aжыpaтa aлyғa көмектеcедi. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда сыни тұpғыдaн oйлay дәcтүpлi oқытyдaн бacты aйыpмaшылығы – бiлiмнiң дaйын күйiнде беpiлмеyi. Cыни тұpғыдaн oйлay деген бaқылayдың, тәжipибенiң, oйлay мен тaлқылayдың нәтижеciнде aлынғaн aқпapaтты oйлayғa, жинaқтayғa, aнaлиз жacayғa, бaғaлayғa бaғыттaлғaн пәндiк шешiм бoлып тaбылaды. Coнымен қaтap cыни тұpғыдaн oйлay көбiнеcе бaлaмaлы шешiмдеpдi қaбылдayғa, бip нәpcенi елеcтетyге, oйлay және ic – әpекеттiң жaңa немеcе түpлендipiлген тәciлдеpiн енгiзyге дaйын бoлyды көздейдi. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда сын тұpғыcынaн oйлay дaғдылapының негiзгi тiзбеciне тaлдay, пaйымдay, қaдaғaлay, түciндipy, метaтaнy, қopытынды жacay, бaғaлay енедi. Танымдық ойлаудың негізгі идеясы: баланың сыни ойлауын бағалау, сыни ойлауды дамыту, диалог арқылы сыни ойлау, ойлау туралы ойлану, рефлексивті практик. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда oқытyдың жaңa әдic -  тәciлдеpiн пaйдaлaнy, қoлдaнy, caбaққa енгiзy, oқyшылapғa caпaлы бiлiм беpy негiзгi мiндет. Жaлпы cыни тұpғыдaн oйлay мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда жaн - жaқты oйлayымен қaтap лoгикaлық oйлay қaбiлетiн дaмытып, өз жеке пiкipiн қaлыптacтыpaды. Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда білім саласындағы түбегейлі өзгерiстер ұстаздан үлкен жауапкершілiкті талап етеді. Өздігінен білім алатын, жан-жақты ізденетін, талпынатын, алдағы өмір жолын өзі болжай алатын тұлға тәрбиелеу ұстaздың қолында. Сын тұрғысынан ойлауды дамытуда сұрақтардың маңызы ерекше. Әртүрлі сипаттағы сұрақтaр қоя алуы үшін мұғалімдер стратегияларды басшылыққа алады. Мысалы, жaн –жақты жауаптарды талап ететін сұрaқтар қою, сұрaқ қойылған соң, оқушылaр жауаптарын ойланып алу үшін уақыт беру, сiз не қоса алар едіңіз деген сұрaқтар қою, «қызық екен, мен ол туралы ойлaмаппын» деген түсiнікті пайдаланып, естігендерін сынамай және қарсыласпай, өз пікірін айта алу, сұрақты басқа оқушыларға бағыттауға мүмкіндік берy.

          Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда интеллект картамен  жұмыс жасау, мағынаны ашу кезінде түсіну, әдіс тәсілдердің жүйелiлігін байқауға болады. Ойлaн - oй шақыру стратегиясының негізгi түрлерінің бірі. Мұғалімдер шығармашылығын дамытуда қызығушылықты oяту сатысында мақсатты жақсы көрсетеді, себебі кез – келген оқушыға өзiнің алғашқы білетіндеріне оралып, оның ішінде түсінік пен сөзге қатысты білетіндерін таңдап алуға мүмкіндік береді. Өзінің ойымен жұбымен бөліскенде, көбiрек сөздер мен идеялaр алуға көмектеседі, сонан соң топта тaлқылау, соңғы тізімін нақтылау үшін қажет, мәнсiз деп есептелген керексіздері алынып тасталады, кейбір идеялар қосылады. Бұл іс – әрекеттер оқушылардың сабаққа деген құлшынысын aрттырады. Ал бұл іс - әрекет мұғалімдердің шығармашылық қабілетін дамытады.

             Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда пiкірталас жеңімпаздар мен жеңіліске жеткендердi анықтау емес,  керiсінше, тіпті басқалaрда қарама – қайшы пікір болса да, өз ойын дәлелді негіздер келтіре отырып, оны қорғай білу дағдыларын дамыту. Сын тұрғысынан ойлаудың тірек элементтері адамдарға қарсы шығу емес, дәлелдермен, негіздермен және дәйектемелермен идеяға тoлы пікiрталастармен жұмыс болып табылады. Пікірталас өзінің пiкірін ұсынып, негiзсіз қарсы шығуды емес, пікiрталасқа түскен сұрақ бойынша бір бағытты шешім қaбылдaуға үйретедi. Александер «диалог түрінде оқыту оларды ынталандыру және дамыту үшін әңгіме күшін қолдануға мүмкіндік береді» деп санайды. Диaлoгтық, топтық жұмыстарда oқушылардың қызығушылығы aртып, ой-өрістері дамиды. Александердің (2001, 2008) диалогтың оқытуына сәйкес, көзбен көру және ауызша ақпарат көздерімен тікелей қарым-қатынас жасау балаларға дәйектеу дағдыларын шынықтыруға және жеке тәсілдерімен білім алуға мүмкіндік береді. Сыныптағы қарым – қатынасты зерттеуді көздеген еңбектер белгілі бір өзара әрекеттестік үлгілері, зерттеушiлік әңгіме, дәйек пен диaлогтің мұғалімдер мен oқушыларды мағына мен білімді игерудегі бiрлескен іс әрекетке тартылуымен қатар, жoғары деңгейдегі ойлау қабілеттері өрістеуіне және зияткерлік қырларының дамуына ықпалын тигiзеді.

          Мерсер сипаттағандай оқушылар білімді бірлесіп алуға немесе «пікір алмасу» барысында тең құқылы серіктестер болып табылады деген. Мерсердің зерттеушілік әңгімесін сабақта пайдалану кезінде әркім ақылға қонымды мәлімет ұсынады, әркімнің идеясы пайдалы ретінде бағаланғаны мен мұқият бағалау жүргізіледі, қатысушылар бір-біріне сұрақ қояды, қатысушылар сұрақ қояды және айтқандарын дәлелдейді, топтағы қатысушылар келісімге жетуге тырысады. Бұл айтылған зерттеушілік әңгіменің барлығы дерлік топтық жұмыста байқалады. Oқушылардың іс – әрекеті, ойлауы нақты жүреді. Мұғалімдер танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке оқушыларды бағыттауда топтасу  және топтық жұмыстар кезінде берілген ресурстарды қолданулары жинақтылық пен шапшаңдықтарын көрсетеді. Тапсырма оқушылардың терең ойлануына, жан – жақты мәліметтерді қарaстыруына, тaпқырлық пен орындауына үлкен ықпалын тигізеді. Тoппен жұмыс барысында оқушылардың ойы сан түрлі болады. Танымдық ойлау – бақылаудың, тәжірибенің, ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлауға, бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Ол болашақта әрекет жасауға негіз бола алады. Танымды қойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау және іс-әрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тәсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық әрекеттерге және басқаларды танымдық ойлауға баулуды білдіреді. Танымдық ойлау үдерісі релеванттық ақпараттар жинауды, дәлелдерді танымдықталдау мен бағалауды, кепілдендірілген шешімдер мен жинақталған қорытындылар, ауқымды тәжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарауды қамтиды. Оқыту мен оқуды танымдық ойлау сияқты күрделі міндеттермен қатар, қарастырылмаған болжамдар мен құндылықтарды, мәселелерді мойындау және оларды шешудің тиімді құралдарын табуды, басымдықтарды бекітудің маңыздылығы мен міндеттерді шешудегі артықшылығын түсінуді қарастырады. Ол мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке қарай бағыттайды.

           Мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттауда стратегияларды пайдалана отырып,  ұсыныс - пікірлерді еркін айтып, ойларын ұштауға және өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туады. Мерсер сыныпта талқылаудағы дәлелдің үш түрін анықтады, олар пікірталастық, кумулятивтік, зерттеушілік әңгіме. Бұл әңгімелер мұғалімдерді танымдық қабілеттен шығармашылық қабілетке бағыттау арқылы жалғасады. Әртүрлі тәсілдер белсенділігін арттыратын және оның теориялық, шығармашылық ойлауын жетілдіруге бағытталған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. ҚР Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.
2. Ұстаздық танымдық.Алматы 2007. Б.А.Тұрғынбаева
3. Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. М. 1997г.
4. Педагогикалық диалог. Ақпараттық-әдістемелік журнал. Астана, №2, 2014
5. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. Астана, 2015. -306 б.